—Joakina Txapaltegi—

Ekologiatik Zoofiliara?
Joakina Txapaltegiren irakurketa polemikoa

Txantrearena

        Noe, mota ugaritako pizti eta abere bikote banaz lagundurik itsasoratu bazen, gure Joakinak ere animalien konpainiaz bizitzaren urteak eman zituen. Ez da harritzeko bizimodua, ezta perbertsio aitortezina ere, historian zehar, pertsona-animalia bikote hibridoen izatea fenomeno arrunta izan delako. Ez pentsa, mitologiak sortutako animali fabulosoetaz ari naizenik, hala nola, centauro, fauno edota lamiez, errealitatean izandako pertsona eta animalia baten arteko laguntasuna eta harreman sakonez baizik.

        Literaturak, zineak eta aintzinako ipuin zaharrek adiskide bikote xelebre horien berri sarritan eman digute:

        Babieca & el Cid — Tarzán & Txita — Rintintín & 7° de Zalditeria, aro eta garai guztietako gizarte konbentzionalismoak gaindituz adiskidetasun eta leialtasun irmo eta sendoaren ispilu izan dira.

        Gaur egunean, Antonio Galak bere txakurrekin (Troilo, Zahira eta Zegrí) mantendu/tzen dituen erlazioak, horren lekuko. Bestela, nik neuk, Akela txakuremearekin ditudan tratuak.

        Joakinaren idazlanak animalia irudi-erreferentziaz josirik daude. Nola interpreta daiteke nonahi agertzen zaigun animalien presentzia hori?

        Hasierako gainbegirada batez, animalia-munduaren presentzia jokabide naturalistatzat jo dezakegu, nekazal-mundu inozoaren isladapena, baina testoaren irakurketa polisemiko batek azalduko digu, segidan, azaleko poetika horrenpean bizirik, gori gorian, dagoen benetazko mezua: hitzjario sentsuala, grina boluptuosa eta sexu jarrera heterodoxo baten diskurtsoa.

        Benetan emakume aparta, honelakotan ere, gure Joakina!

        Aldez aurretikan, Joakinaren interpretapen hau guztiz eztabaidagarria izanen dela jakinez (batipat jelkide eta euskal moraltasun hipokritari eusten diotenentzat), gure sustrai eta dokumentazio historikoetan aurki daitezkeen "desbiazionismo eskandalagarri" horien aipamen franko, irakurlegoari jakineraztea derrigorrezko deritzot. Zergatik? Holako "zikinkeriak" ez ditugula kanpoko eraginez gureganatu frogatzen bait dizkigute eta, bide batez, gure egiazko euskal nortasuna hobe ezagutzeko bilakatuko zaizkigulakoan nagoelako.

        Hor doakizue zenbait adibide:

        — Nafar sorginkeriaz jantzia den Florencio Idoatek idatzitako liburu batetik jasoa. Inkisizioak egindako epaiketa batetan, Olagüe-ko auzokide batek esan omen zuen:

        «Tras consumarse el acto carnal con el macho cabrío las brujas se le decían: jauna vicigaren artean cure comendioco garco»

        — "Euskaldunen sexubideak" izenburu duen Satrustegiren liburuan, bestialismoan aritzeagatik nafartar batzu zigortuak izan zirela kontatzen zaigu:

        Registro de Comptos, 1.333 urtea: «Un vecino de Valtierra quemado por tener comercio carnal con una burra».

        — Aymeric Picaud XII. mendeko erromesaren liburuan, halaber, deskribapen hau irakur daiteke:

        «Usan los navarros las bestias en impuros ayuntamientos (...) besan lujuriosamente el sexo de la mujer y de las mulas».

        Sarrera luze eta ezinbesteko honen ondoren, goazen gure hipotesisa egiaztatzera:

        "Idia eta NI" nobela autobiografikoan, Joakina saiatu zen bere haurtzaroaren kronika, nekazal munduan girotua, idazten. Irakurle xeheak animalien deskribapen kurtsi eta nazkagarriak —Walt Disney erara— besterik ez ditu irakurriko, eta hori, ikuspuntu kritikoari helduz gero. Bestalde oso testo erakargarria dugu, haur zoriontsu baten egunkari alai eta irrikorra.

        Baina ikus dezagun goikoa frogatzen duen pasartetxo hau:

        "(...) Goizero, kamisoiz jantzirik, oetikan ikullura jeisten nintzen, "Romera", etxeko beri zarrak oizko baurre batekin agurtzen zidan. Naiz eta aegunsentiaren ordu nagi orietan eulirik ez, ni ikustean, pozaren pozez buztana luze eta lodia biraka asten zan. Nire esku txiki eta txuriak "Romera"ren errapea emeki laztantzen eta estutzen zuen. Esne zarrastada epelak, nire esku bigunak jeitsia, ipnotizatzen ninduen. Orrelakoxe ematen nituen eguneroko goizaldiak, sensatzio goxo eta ezagun arrek moxkortua".

        Joakinaren tankera non kokatu? Beharbada bi estilo hauen nahasketa liteke: bata, sasi darwinismo fantasiosoa, bestea, erdi-zientifizismoz kutxatua, rodriguezdelafuentismoa deituko dugu.

        Nahasten dira, beraz, pertsona berarengan, biologia eta sentimenduak, ikertzailearen zehaztasuna eta idazlearen sormen askatasuna.

        Hala ere, Joakina ez zen, inolaz ere, fabulista. Bere animaliei ez dizkie gizakion ezaugarririk eransten, ez du helburu didaktiko edo moralejarik erabiltzen.

        Guztiau argitzeko, "Aio bildotsa" poema gogora dezagun. Bertan, maitale hipotetiko baten edertasuna bildots batekin parakatzen du. Nolabait XVI-XVII. mendetako Castillako poesia mistikoarekin zerikusi handia kausitu diezaiokegu poema horri. Nola ahaztu, Sta. Teresa de Jesus-ek eta S. Juan de la Cruz-ek idatzitako poema sutsuak, maitasun platonikoz eta sujerentez orniturik?

        Baina Joakinaren poema honetan zerbait traszendentalagoa dugu:

                "Aio bildots ori

                artile kizkur txuri

                aio ardi, arkume aio

                auntza bila nabil.

                Azuri beltza ona det

                baino

                aker adardun obe.

                ...

                ..."

        Zein da poema honen esnahia? zergatik nahiago zuen aker adarduna? Barnean mezu esoterikoa ote darama? Akelarretako "copulaciones con macho cabrío" delakoen ohiartzuna? Deabruaren erreferentziaren bat?

        Konbentuan idatzitako poema hau (zerutar bildotsari dedikatua) superiorarekin izandako istiluaren kausa izan zen?

        Joakinaren biografiaz bildutako datu urrietan garai bateko nafar egunkari batetik lortua dugu ondoko hau.

        Iruñeko monumentu baten inaugurapena, "S. Francisco eta Otsoa" hain zuzen, egunkari batetan argitaratutako argazkiaren oinean, hara non Joakinaren izena irakur dezakegun:

        "...contándose también con la presencia de la controvertida Srta. Joaquina Chapaltegui, cuyas recientes diatribas contra la "asociación de Taxidermistas y Peleteros...'"

        Ene ustez, zeharo adierazgarria da animaliaren irudia duen Iruñeko monumentu bakarrarekin Joakina izena irakurtzea.

        Gainera monumentuaren lapida euskaraz idatzirik dago:

                "Zure maitasunaz bakartzen

                dutenak gora zaintzatela

                nere Jauna".

        Kointzidentzia harrigarria: Jaokina-animalia (otsoa) eta euskara. Joakina bi oinarrizko zutabeak publikoki azaltzen-elkartzen zaizkigu. Gure Joakina ekologista euskaltzale "avant la lettre" zena. Brigitte Bardot-en aitzindaria.

        Joakinaren jarrera politikoa guztiz anbiguoa izan zen. Nafar protoabertzaleek bultzatutako ekintzeekin gutxitan bat dator eta. Geroxeago, bizitzaren azken urteetan eta erreakzio bezala, bere abertzaletasuna gogortuko da. Eta abertzaletasunaren indarketa horren kausa berrriro animaliak.

        Goya, Lorca, Hernández, Picasso eta Espainiako beste hainbeste artistek egiten zuten "fiesta nacionala"ren gorapenei uko egiten die Joakinak. "La voz de Navarra" egunkarian idatzitako esaldia, hitzez hitz berridazten dugu hemen:

        "Reniego de un pais, rechazo una nación cuya figura, a vista de pájaro (de mal agüero) semeja una piel de toro muerta".

(Gaztelaniaz, orijinalean).

        Gure lana bukatutzat ematen dugu. Atea zabalik uzten diegu atzetikan datozten euskal filologo gazteei. Ba dute non ikertu!

        Joakinak, zenbat alditan ikusi ote zuen, ametsetan, bere burua Leda bezala, Zisne bilakatutako Jupiterrekin larrutan? edo Zezen bihurtutako Zeus-ek bahitua Europa berri baten gisa?