—Joakina Txapaltegi—

Joakina bertsolari

        Badago bertsolari fazeta bat Joakinaren lanetan. Izan ere Bertsolaritzak garai hartan Xenpelarri esker lortua baitzuen zabalkuntza haundia, eta Bilintx-Iparragirreren bertsoekin ordurarte izan ez zuen maila poetikoa.

        Joakina oraindik gaztea zela, eta ezkongabea, hil ziren hiru bertsolari ospetsu horiek. Baina, nola diren gauzak, gure aurkikuntza honetako lan idatzi batek salatzen duenez (eta hau gure bertsologoentzat kristoren deskubrimendua dela esan liteke), oso posiblea da Bilintxek Joakina ezagutzea eta hartaz maitemindu izatea gainera.

        Bidezkoa litzateke pentsatzea balizko enkontru hori Ezkurrako ostatuan gertatu zela, eta han ezagutu izanen zuela Bilintxek bere bihotz nekaezinaren pilak berkargatu zizkion hamasei urteko neskatxa gaztea. Joakina izan ote zen "Loriak udan intza bezala" bertso bikainen inspirazio iturria? Konklusio hori erabakitzera ailegatu gara gu behinipein aurkitu ditugun paperen artean Bilintxen bertso horiek, Joakinarentzako dedikatoria eta guzi, ikusi ondoren. Eta are gehiago, horratx, gure pozarako, geure susmoak indartzeko argibide gehiago, Joakinaren lanen artean hona ekarri ditugun bertsoak aurkitu ditugunean. Bertan, sortako bigarren bertsoan hain zuzen, aski garbi ageri baita, ulertu nahi duenarentzat, eginiko baiezpenaren egitasuna; baldin eta, guk uste bezala, Joakinak lan literario honetan zenbait pasarte autobiografiko erantsi bazituen.

        Bertsook "Bertsolari gaztetxoaren erretratoa" (1924) izendaturiko nobela luze eta sakonaren parte bati dagozkio. Neurri eta errima egokiz emakume heldu batek bertsolari gaztetxo batekin bizitutako amodio ezinezkoa deskribatzen zaigu. Nobelaren azken aldera kokatzen dira orri hauetara transkibituriko bertsoak. Bilintx-ekiko erlazioaren aipamenaz gainera, nobela neurri batean autobiografikoa litekeela diogu, Joakinak, azkeneko bertsoan, batere erreparorik gabe bere izena eransten baitio, ez kasualitatez seguraski, emakume protagonistari. Hori egia izatekotan, nor ote "bertsolari gaztetxo"a?

        (Bere maitalea izan zenaren azken tragikoa ikasi ondoren, Euxebio bertsolari gaztetxoak bertso paper hauek aurkitzen ditu emakumearen logelan).

        Aipatu nobelaren 122. orrialdean:

               1

Bertso berriak tema zaarrez

antolatzen naiz asia

nolazpaitean bideratzeko

barnean dudan antsia

daldara batek astindurikan

gogo ta gorputz guzia

nai ta eziñak ixurazten dit

nere aoko grazia

               2

Izan nintzaden garai batian

ni norbaiten gustokua

bertsolaria zan ta gañera

malla naiko onekua

loriak intza bezala maite

nindun zaar antxekua

bañan eznuen nik estimatzen

pajaro aren mokua

               3

Orain ordea alderantziko

gertatua zait kasua

nik bizitz ontan aurrerantz xamar

emana baitut pausua

maitiak aldiz piztuberria

du bere barneko sua

bildots gaztia! janen nioke

bere aragi goxua

               4

Ezaguturik aste parea

ortxen nunbait izango da

aize eguak agindurikan

sartu giñaden arlora

enkontru orrek biurtu nindun

erotik eroagora

bere illea korapillatzen

pasa nai nuke denbora

               5

Ezin burutik uxa iñola

aren musu ta laztana

jakiñ amodio bi itzetan

esaten eziña dana

maitemiñetan eroria naiz

sabel zulorako zama

aren begirada dardoa da

zauriturikan naukana

               6

Ameskaitz gisa barne kixkaltzen

nauen su batek arturik

aren masailletako peluxa

ukituz sentitu nai nik

iñon sortzaillek eztu sekula

sortu larru fiñagorik

ezpaiñ suzkoak piztu ikara

ezta itzez esaterik

               7

Noiz ikusiko dutan berriro

galdetu diet izarrai

illargiari begira gabaz

nago erantzun baten zai

ao beroa tunel ezea

maitasunerako langai

ortik ixuritzen dan likorraz

mozkortu gaitezen alai

               8

Lepotik bera bidaiaria

abitu nai nuke berriz

titi punta bi, biguñ sentikor

arrokak pintura gorriz

txilbor barneko kobazuloak

rezibitzen banau irriz

irristatuko naiz beerantza

beste zerbaiten egarriz

               9

Amodioak gallurrik badu

gau artan genduen lortu

animaliak garenezkero

ala giñaden agertu

xamurki asi ondorenean

gallendu eta gogortu

bildots goxoa uste nuena

ari zitzaitan biurtu

               10

Eta geroztik Joakina au

aurra ez izanagatik

sare batera eroria da

arrapatua lepotik

emakumea nola nauzuen

gorputzez eta gero gogotik

ezin iges lur onek dadukan

plazer paregabekotik

               11

Azken aurretik nere laztana

bertsoa zuri zuzenki

ikasia dut bazabiltzala

beste batekin garbiki

esperantzarik ezin nezake

zureganako eduki

neretzat ez zintezkela izan

badakit aski ederki

               12

Nere umea nere gizona

nere bildots ta aari

nik erakutsi dizut nola den

gonapeko gela ori

plazer ezerdiz blaitua duzu

bi ipurmami guri

nai duzunian bisita egin

zaiozu Joakinatxori