Abenturazko nobela

Fernando Savater

euskaratzailea:
Karlos Barrentsoro

        Fernando Savater, gai askotan aritua bada ere, berak aitortzen duenez, abentura-nobelaren zale porrokatu bat da. Gai horri libururen bat eta artikulu mordo bat eskeini dio. Liburuen artean aipatu dezagun «La Infancia Recuperada». Orain euskaraz eskeintzen dugun zati honetan garbi azaltzen du jenero horren berezitasuna.

        Henry Jamesek, Stevensonen estilo narratiboa miresten zuen, baina ez bere gustorako oso errealista ez zen erabilitako gaitegia: "Ni ere haurra izan naiz, baina ez naiz inoiz altxor ezkutu baten bila abiatu!." Stevenson, baieztapen honi erantzunez, Jamesen haurtzaro bitxiaren aurrean harritu egiten da: "Hemen badago benetan paradoxa bat, ez banaiz inoiz altxor ezkutu baten bila abiatu, ongi frogaturik gelditzen bait da, ez naizela inoiz haurrik izan. Sekula ez bait da, James maese ezik, urrea bilatu ez duen, eta pirata eta komandante militarra, eta mendietako lapurra izan ez den, edota borrokatu eta naufragio eta kartzelamendua jasan, eta odolez bere eskutxoak busti eta galdutako gatazka batez adoreki mendeku hartu, eta inozentzia eta edertasuna gartsuki babestu egin ez dituen haurrik izan!"

        Abenturazko elaberriak, haurraren irudimenaren ahalbide guztiak literarioki garaitzen ditu; haurrak atsegin duenaz arduratzen da, eta aspertu egiten duten gaiak olinpikoki baztertzen ditu. Beraz, esan beharra dago, abenturazko elaberria, serio, heldu, hezitu eta astakirten apaintsuen bestelako antzeko atributorik dituzten pertsonen gustorako, nahiko pobre eta xumea dela.

        Abenturazko elaberria ez bait da, eta honetaz ez dago aldatzerik, zilegi ez diren besarkadeetaz pentsatu egiten duen, eta azkenean, behin lortuz gero, ederki damutuko den gaizki ezkondutako etxekoandre baten lurrunetaz interesatzen; ez da ere enpresa bateko ugazabak bere enplegatuekin dituen harreman hestuetaz, edo Paris "Belle Epoque"-ko saloi dotoreetan entzuten diren berriketa zorrotzetaz, edo europar kantzileria haundiak, elkarrekin, enfrentatzen dituzten istilu politikoetaz arduratzen.

        Baina nahiz eta onartzeko arras tristea izan, esan beharra daukagu, abenturazko elaberriak, ez diola absolutoaren bilakera grinatsuarekin torturaturik dagoen arima baten urratzeari inolako jaramonik egiten; eta ez dela, behar den bezala behintzat, bere gora-behera haundien lagungarri moduan balio duten sozial baldintzapenen ikerketa tinkoan gelditzen.

        Nahi ta nahi ez, mugapen hauek onarri behar ditugu. Onartu eta nolabait poztu abenturazkoak ez direlako munduan dauden kontakizun bakarrak, eta bestaldez, badaudelako baita ere, lehen aipaturiko gaiak, edozein ekintza harrigarriak balira bezala, eta modu liluragarri berean, adierazten dizkiguten kontaera moetak. Hala eta guztiz ere, narrazioak bere berezko munduan du, subjetibitate oso batentzat horren beharrezkoa den irudimen arloa eta kemena, haurtzaroan bakarrik oinarritzen ez den, baizik eta gizakiaren bizitzan zehar eta bere doai onena osatuz, bere mamian gordetzen duen —pueraeternus— horren barruan bizirik irauten duen balentria eta ezkutatzearen denboraldia. Han muga-gabeko itsasoak eta beren biztanle izugarriak, han kanpamendu inguruan, gaua betetzen duten marraska leizetsuak, han turuta eta hiru etsaik erasoturik, laguntza eskatzen ari den lagunaren ahotsak; han zaldi azkarren txalaparta, amildegira harriak erortzen diren bitartean, haitzean heldu nahi duten hatzak; traidorearen begirada iheskorra, eta adoretasunari sari gorena eman nahi dioten neskatila ederraren ezpainak!

        Estereotipoen errepertorioa?, manikeismo lau baten modulazio neketsua ote? Baina nork dakien literatura ez ote den, Borgesek proposatzen duen bezala, edo bestela baita bizia bera ere, zenbait oinarrizko metaforen etengabeko modulazioan, edota kontakizunean, gure azkartutako pultsoak eta gure hotzikara alaiak oso osoki ezagutu ditzaten, horren maiz desitxuratzen duten, hitz apaigarritsu eta askotan soberatsuak galtzen dituzten arketipoetan finkatzen?

        Gizonaren bizia ez da, sortzen zaizkigun txundidura moral, zientifiko edo politikoen erabakiera doaizko ala tragikoekin agortzen, ezta bati paradozikoa den, gure sentimentuetako zialdoen argitzearekin ere. Badago, prolematika honen haruntzago eto honuntzago kokatzen den ekintzan arlo zabala, eta gorputzak arima sostengatzen duen moduan, sostengatu eta tentetu egiten duen ekintzen arlo zabala.

        Entzun dezagun herriro, arlo hauetan agintari haundienetakoa den Stevensonek esaten diguna: "Badago bestaldez, bai letretan eta baita bizia berean ere, inmoral ez den, baizik eta amoral, giza nahiari ez dagokion baina modu argitsu eta osasuntsu batez konpontzen duen arlo zabala. Arlo hontan, interesa ez da gizonak egiteko aukeratzen duenaz arduratzen, hori egiteko konpontzen den moduaz baizik: ez kontzientziaren kezka eta irristada sutsuetaz, gorputza eta inteligentzia praktikoaren arazoetaz, biziaren diplomaziaren armen talkaz baizik."

        Hemen, errealitateak edozein borondate txar edo onaren betekizunerako oposatzen dituen oztopoetaz, eta gizonak oztopo hauek gainditzeko asmaturiko maltzurkeria eta adoretasunezko espedienteetaz arduratzen den beste giharrezko prolematika trebe baten izatea jartzen da nabarian. Gora-behera hauen kronika, Stevensonek, elaberri psikologikoa edo pasiozko dramaren kontra oposizioz "erromantze" deitzen zuena da. Erromantzean girotzeak, atrezzoren zehazkizunek eta paisaiek oso eragin haundia dute. Zehazkizun exotikoak, baita osagai misteriotsuak, ikaragarriak, eta izadiaren mehatxu haundienen sumintasuna ere: ekaitzak, basamortuak, itsasoa... gailendu egiten dira.

        Beraz, aldagarri hauek dana egitearen nolakoa prolematizatzen lagundu egiten dute, eta badaukate baita ere, beren esfortzuen neurrian dagoen borontaterako gimnasio harrigarria; egoera arruntago eta familiazkoagoetan, berriz, moralki nahiago izaten den zeregitearen bilakera izaten da gailendu egiten dena. Hemendik dator, nire ustez, abenturazko elaberriek bizitza beran gertatzen denaren islada ona izaki, guregan sortarazten diguten libertsioa. Inor ez da naufragio batean haspertzen —"inork ez du, pikotara daraman gurdian lo hartzen!" esan zuen John Donnek— ezta ondo armaturiko hiru etsairen erasoaldian, bere bizia defenditzen ari dena ere; baina gure irudimenean, onak edo gaiztoak osoki izateko dugun ezintasunari eragitea, maitasunezko harremanen —quiproquo— korapilotsuak sarritan buruko mina edo aharrausian amaitzen diren bitartean, nolabaiteko aspergarritasunean buka daiteke.

        Abenturazko elaberrian, ilustrazioek, beste edozein literatur arlotan baino garrantzi haundiagoa, hartzen dute. Oihan eta keinuz, abiadura eta galeoiez, haragijale eta eleganteez, energia eta ikaraz, gaueko pistolakada eta goizaldeko ganibetez beteriko abenturazko elaberriak, ilustrazioa bere kontakizunen oinarrizko kanporapenaren osatzaile naturala moduan, eskatzen du. Narrazioa objetibista eta kanpotik planteatutakoa da, eta ez introspektiba. Horregatik lotu egiten da primeran, errepresentazio grafikoarekin. Aise egin daiteke "El Coyote"-ri buruzko komiki bat, baina ez horren aise "En busca del tiempo perdido" bezalako gai bati buruz.

        Eta horregatik, abenturazko klasikoen historia osoa, bere barruan zinematografoa ere duen arlo piktoriko ezberdinetako irudien sail baten moduan, adierazi daiteke. Irakurlea paseatuko da orain, erakustetxe sutsu eta adierazkor batetik paseatuko balitz bezala, Stevensonengandik Vernerenganaino. Ilustrazioak apaitzerakoan, agian berpiztuko zaizkio bere oroimenean, igarotutako ordu ernegarrien suak, eta bere liburutegira joateko beharrean aurkituko da, edo bestela bere semearenera, enigmatiko eta sotilenetako den irakurtze plazerretan murgiltzeko. Horrela bada, gaur esku artean duen liburuak, bere hasierako helburu zirikagarriarekin kunplitu du.