Joseba Zulaika eta bere «Tractatus esthetico ritualis»

Mikel Azurmendi

"Dieses Buch wird vielleicht nur der verstehen, der die Gedanken, die darin ausgedrückt sind —oder doch ähnliche Gedanken— schon selbst einmal gedacht hat. Es ist also kein Lehrbuch. Sein Zweck wäre erreicht, wenn es einem, der es mit Vertstädnis liest, Vergnügen bereitete. (...) Das Buch will also dem Denken eine Grenze ziehen, oder vielmehr, nirht dem Denken, sondern dem Ausdruck der Gedanken"

(Wittgenstein, Tractatus logico-Philosophicus).

        Beste hainbeste esan genezake J. Zulaikaren liburuari buruz: hemen barnean aurkezten diren pentsamenduak —edo antzekoak behintzat— inoiz bere burubarnean pentsatu dituen horrek bakarrik ulertu ahal izango du akaso liburu hau. Ez da, ba eskola-liburu bat. Eta bere helburua lortu egingo luke, baldin irakurtzean ulertu egin duenak atsegina izango balu. (...) Pentsamenari muga bat ezarri nahiko lioke liburuak, edo hobe esan, ez pentsamenari, pentsamenduen espresabideari baizik. Wittgenstein-en liburuaren hitzaurreko hitzok haseratik garbi uzten diote irakurleari liburua irakurri eta aurkituko duena: 1) ez manual bat; 2) Kant-en tratadoak ulertzeko asmotan burua nekatu ez duenak ez dituela liburu berriaren burutazioak ulertuko: sentipenen eta pentsamenduen mugei buruzko arazo bait dira; eta 3) ulertu duenak eztiaren mizto gozoa tripabarnean sentitu baietz.

        Ez nuke Wittgenstein eta Zulaikaren arteko analogia gehiegi bihurritu nahi, baina Tratado-k ba du Tractatus-en ezpala, izenburua bera eta barneko egituraz aparte, bistan da. Josebarena ere ez da eskola-liburua, ez da errepikatzeko ezer. Ikasteko, irakurleak gai horri berari aldez aurretik makinatxo bat buelta emana beharko zion; horregatik, baliteke gure herriko artista plastikoak eta hizkuntzaren iturburuetako poetak bakarrik izatea kolpez Tratado-a ulertuko dutenak, beroriek bait dira gure artean estetika-arazoa kontesto akademizista huts batetik atera eta sentsibilitate mailan ezartzen saiatu direnak.

        Estetika-arazo hori funtsean «aisthetá kai noetá» arazo bat da. Sentimen-Adimen mugen arazoa, alegia: giza errepresentazioa non lekutzen da? zein mugetan aurkezten zaigu errealitatea? galdera antzekoekin burua urratu duten garrantzi handiko maisu bi direlakoan aipatu ditut Kant eta Wittgenstein arestian. Bi biak bait dira, zein baino zein gehiago, pentsamenaren mugalari bizkor. Bata, sentsibilitateak eta adimenak norainoko joan-itzulia har dezatekeen jakin min, senti-adi dezakegun lekua mugatzen aritua; eta bestea berriz, esan daitekeena eta esan-ezinaren arteko mugak zehazten aritua. Eta muga-ikerketa orok, jakina, espazioari buruzko metaforaren bat erabili egin behar: Kant-ek espazio metafisikoarekikoa, eta besteak berriz espazio logijoari buruzkoa.

        Joseba Zulaikaren galdera-erantzuna ere muga-arazo bat izanik, euskal kultura barneko sentsibilitatea lekutzen saiatzen da, espaziori buruzko ikerketa bat landuz. «Es labor del antropólogo —dio hitzaurrean— descubrir cuáles son las dimensiones o continuos básicos del espacio cualitativo de una cultura y ubicar en ellos los diversos productos culturales». Eta horixe litzateke, nire ustez, bese tesi metodologikoa, Quine, Osgood, James Fernandez, Goodman eta beste antropologoen aztarnetik barrena: adimenak gure esperientzia modelo topografiko antzeko zerbaiten bitartez organizatzen duela suposatzen da, topografia hori leku prelinguistiko balitz bezala-edo. Halatan, herri-kulturako emaitza gehienak xeha-miatu ondoren (imajineria zahar eta berria, folklorea, arau ritualak, hizkuntz oinarriak, etb.) barne-organizazio ideal bat tajutzen saiatzen zaigu Zulaika. Kulturari bere osotasuna eta ordena eman diezaizkiokeen ardatz imaginario horietxek dirateke kultura-espazio kualitatiboa. Ardatz nagusi horrek agintzen du gero, gizarteak aurrera ihardungo duen ez duen dinamika. Aurrera eragite hori, edo bestela esanda, prozeso dinamiko inkonziente hori da rituala; eta ritualari esker bakar bakarrik, mugimendu metaforikoak eraginaz noski letorzkioke herriari idei abstraktoagoak (identitatea, errespontsabilidadea, etb.).

        Tractatus-en gisa, motz eta zorrotz, numeroz numero eta sailean sailean aurkezten ditu Zulaikak euskal-ardatz idealak. Lehendabizi idei nagusia; gero gorputz eta sikologia alorrean ideia horren hedaketa; eta azkenik, ekintza ritualaren aztarnak. Eman dezagun lehen idei nagusiari dagokion progresio hirukoitz horren adibidetxo laburra:

        1. (...) la idea ertsi (cerrar) proporciona en la cultura vasca la idea de limite contextual.

        1.12 Un espacio limitado por ertsi establece la relación de inclusión y posibilita la creación de un espacio lógico-geométrico que distinga entre miembro y clase, estableciéndose asi una jerarquía de tipos lógicos.

        1.2 El funcionamiento del cuerpo humano se imagina como un sistema que se cierra y se abre.

        1.21 Los órganos sensoriales, como vista, oído, boca, se describen como cerrados o abiertos.

        1.31 Una situación primordial de cierre cultural ritualizado se da al acotar un terreno. En lo que puede considerarse un paso elemental de naturaleza a cultura, el territorio interior al acotamiento y el exterior al mismo pertenecen a dos categorias culturales. La diferencia entre uno y otro deberá estar señalada por itxiturak (setos, cierres).

        Zulaikak dioenez ardatz mordo batek osatuko luke gure «topos» kultural-semantikoa eta haren barnean baldintuko omen litzaiguke euskal esperientzia. Inor arrantzara doadarik, eskutan sare edo salabardoa daraman tresna antzekoa gerta lekioke euskeldunari leku estetiko-ritual hori: lokarri-korapiloen hedadura kontuan hartu eta horixe besterik ez litzaizuke saretan geldituko; korapilo zabal bateko sarean xipak ezin harrapatuko zenituzke gero.

        Saiakera eraginkor eta sujerentea gertatzen delakoan nago eta, ulertzen bada, atsegina oso. Akaso gure garaiko artisten erreibindikazio plastikoaren nortasunaz gehiago jabetzen lagundu egingo digu gainera, euskeldunen «gustu» estetikoak (Geschmacksurteil) geronek desia genezakeen mugen barrenean bakarrik funtzionatzen omen du-eta. Ez omen dira, ez, edertasunaren kriterioak eta arauak gure «gustua» tajutzen dutenak —iruditzen zait ari zaigula Zulaika ahopeka Kant-ekin batera esaten—, baizik eta gustua dugu berorien baldintzaile eta erro. Saiakerak, beraz, ba du eder-etsitzearekin eta plazer estetikoarekin zerikusirik, eta Zulaikaren lan honek ere Baumgartzen-en helburu estetikoei ipurdia ematen diela garbi ageri zait.

        Bestalde, eta bere beste saiakera guztietan bezalaxe hontan ere Zulaikak bi abilidade apartak erakusten ditu. Artezia eta noblezia.

        Idatzi, ikasleekin diskutitu, zirriborroak lagunei banatu, orrialde ximur eta borobilduetan ideiak eskuz esku pasa. Korrekzioaren bila noski, zuzenagoak bilakatuko zaizkiolakoan beti. Ideiak denorenak eta publikoak bait dira ala ez dira ezer —esan ohi dizu berak. Artesau lana maite du, nonbait, Zulaikak, eskuz eratuak baleude bezala ateratzen bait zaizkio azkenean ideiak: borobilak, burutik ez baino arnasatik irtengo balitzaizkio bezala. Genesis eratzaile hartako aho-hats harekin baino antza gehiago du bere lanak buztin irudiak eratzen dabiltzaten eskuetara txistua bota ohi duen aho dezidituarekin. Hori da bere artezia. Bere beste abilidadea iturrietara bultzatzen zaituen horietakoa izatea da, bere liburu batek beti beste lau liburutara bultzatuko bait zaitu. Jakintzaren jatorria ez da ezer besterik: jakin mina. Eta joko horretan, bistan da kartak erakutsi egingo dizkizu beti Zulaikak, mangartean ezer gorde gabe: bere prestamo intelektuala erakutsi egingo dizu gero, zein uretan edanaz dabilen (eta hau ez omen da oso maiz gertazen ohi fakultateetan). Enbor nobleak bertan du seinale, eta ari horretakoa da gurea. Gure lagunak Dedalo kastakoa dirudi, buztin-eratzaileetariko gizon aparta haien kastakoa alegia. Artesau haren eskuek landutako estatuak hitz egiten hasten omen ziren, eta Platon-ek dioenez (Menon 97d) ibiltzen ere bai, hain bait zeukaten-eta benetako giza itxura. Bertsolaritza, biolentzia, estetika, damu politikoa, horietxek dira orain arte Zulaikak ikertu dituen euskal kulturagai batzuk; Euskal Herriko gizakumeari dagokion guztiaz ajolatzen da eta berak landu ideiak ere giza-itxura hutsa dira.