Euskal narratibaren antologia:
simulakroaren hezur mamia

Koldo Izpizua

        Hauts asko astindu duen Euskal Narratibaren Antologia bat atera zen orain ez dela asko. Astintzailea Jon Juaristi izan zen, ZABALIK-en idatzitako artikulu bat zela bide. Narratibaren antologia haren hitzaurrea eta aukeraketa Lasagabasterren esku joan zen, eta narratibari buruz berak han esanda dagoenez, bi ahots berri gehitu dizkiogu liburu hark sortutako eztabaidari. Bata Koldo Izpizua da, antologia aztertzen duena. Bestea, Felipe juaristi.

        Ez diote inolako triunfalismori leku handirik uzten «Antología de la Narrativa Vasca Actual» liburuan J. M. Lasagabasterrek idatzitako hitzaurrearen azken hitzok: «...nuestros narradores no nos han contado casi lo que hemos sido, lo que somos y sobre todo lo que nos gustaría ser». Ez dakit —eta horretan saiatuko naiz aurrerantzean— justifikatuak ote dauden hitz hauek, garbi ez dakidan bezala ea heurek ixten duten panoraman literaturak sortaraz lezakeen joku guztia sartuko ote den. Azken hau egia balitz, euskal narratibaz egin genezakeen balioztapena hutsatik gertu ibiliko litzateke. Modernidadea bai, baina azken hau berez balore literario bat ez delarik, gure narratiba moderno hau Euskal Literaturako ikasliburuetan azkenengo ikasgaia betetzeko mamia litzatekeen gauza izango baikenuen. Beste ezertarako balioko ez lukeen gure hamaikagarren ilusio nazionala.

        Ez gaitezen hain pesimistak ordea izan. Ez dugu «Antología» bertatik alde egin beharrik aukeratutako ipuin eta pasarteak gutaz mintzo direla ikustatzeko. Gu gaur garenez nahi dut esan bai eta, pasarte batetan behinik behin, iragan ez-urruti batetan gu geu izandakoaz ere. Gure errealitatea beraz, eta errealitatea muga litekeen zerbait baldin bada, ez dago, ez, Antología honetarako egin den idazki aukeratik at. Itzal xamarra agertzen zaigula errealitate hori?, hau da, ez zaizkigula interesgarriegiak egiten gure nobeletako historioak? Baliteke, baina horrek ezer gutxi du ikusteko gure egunerokoa ikutua izan den ala ez den eztabaidatzearekin.

        Sarri esan ohi da euskara literarioa umotu gabe dagoela, baina arlo honetan ere nahasmena zabaldu dela gure artean ausartuko nintzateke esaten. Nire iritziz, umotu gabe bakarrik ez, oraindik sortu gabe dagoena kaleko euskera da. Hirietakoa, bai, baina hirietako kaleetan ez ezik herrietakoetan ere, euskara ez da gizarte-sare guztira zabaldu eta zabaltzen ari baldin bada ere modu leun batetaz ari da eta euskara literarioren bidez. Hala behar du izan, eta ez dut nik neure burua batuaren zabalkuntzaren aurkakoa aurkeztuko, euskalkien goratzarre eta aieneak abestuz, ez bainaiz auzi horretaz mintzatzen ari kaleko euskararen leuntasuna aipatzerakoan. Ez datza hor, ez, egungo euskal narratibaren problema, baizik eta kaleko euskararen pobrezian eta, adibidez, «hanpako» tipo bat plazaratu beharko bagenu gure nobela batetan ez genuke jakingo tipo hori hitzetan ipintzen, eta hori ez euskara pobrea delako, ez, hanpakoek —euskaldunak badira ere— erderaz hitzegiten dutelako baizik. Asmatu egin behar, erderaz mintzaten ipintzen ez badugu behinik behin, tipo posible horren hizkera, edo eta, geure burua arrisku horretan ez ipintzearren, hanpakoa izango ez den beste tipo batetaz arduratu beharko gure hurrengo nobelaren protagonistaz pentsatzen dihardugunean. Baina ez gaitezen joan bati baino gehiagori nabarmenegia irudituko zitzaion nik aipatutako hanpako tipo bitxi horrengana, eta pentsa dezagun zernolako pasadizoan aurkituko den gaurko idazle bat imigranteak sartu nahi izango balitu bere nobelan, edo gaurko gazte baten hizkera jaso. Berez, oso muletila gutxi jasotzen da gure nobelen hizkuntzean eta eguneroko euskara betetzen duten «es que», «claro» eta beste ez dira inondik ere agertzen.

        Errealitatea, beraz, murriztuta gelditzen zaie euskaraz idaztea aukeratu dutenei, eta beste inora ziur ezin joaz, nor bere buruaz mintzatu behar —baserritar edo arrantzaletaz mintzo ez direnean, hoiek baitute euskara finko eta ezaugarria— beren idazlanak egituratzeko orduan. Errazegi geure buruaz ari garenean poesi landetara erortzea, eta hor egon daiteke —eta bat nator honetan Jon Juaristirekin— euskal narratibaren lirikotasunaren gakoa. Halaz guztiz, ez da egia gure narradoreek ez digutela kontatu geu —hau da, gaurko euskaldunok— zer garen. Ez da behinik behin egia osoa. Are gehiago, gutaz gehiegi mintzatu direla ausartuko nintzateke ni esaten, ze nahiz eta errealitatea murriztuta aurkitu, oparo mintzatu dira bi eskuz uki zezaketeen errealitate zatiari buruz: «petite bourgeoisie»-ren errealitate zatiaz, euskaraz idazten dugun gehientsuon errealitateaz.

        Dena dela, Lasagabasterrek egiten duen azken objezio hori euskal idazleen artean maizegi erabilia omen den «formalismoari» egindako oharpena izan daiteke. Honi buruz, hona hemen bere hitzaurrearen beste pasarte bateko Lasagabasterren beraren hitzak: «los actuales narradores vascos parecen en ocasiones perderse en los intrincados vericuetos de las modernidades técnicas, en lo que yo mismo he llamado en otra ocasión inflación de la forma». Formaz arduratzeak, edukia lantzea bazterraraziko luke, baina «perderse» hitzak badu beste zentzu nahiko arrunt bat: nonbait, beste lekurik kontutan eduki gabe, sartzetik aparte, nonbait hortan noraezean ibiltzea. Honela gertatuz, basoak zuhaitzak ikusten ez uztea ez ezik, fagoa eta aritza ere berezikaitz bihurtzen dira. Ez ote da azken hau gaurko euskal narratibaren benetako problema?

        Mitifikatuegia izan da «teknika» egungo literaturan, eta gainbalioztapen honek zenbait akatz ekarri ditu atzetik, hauetarik txikiena ez izanik teknika hau edo bestea erabiltzea, idatziaren balioaren zeinu bilakatzea, eta zeinu huts hori edukiaren mami biluztua bihurtzea azkenik. Honek, eta ontzat emanaz engoitik esandakoa, teknika berdineko nobela guztiak bereizkaitz izango liratekeela —hau da, denak igualak— pentsaraziko liguke, denak bat liratekeela esaten ausartuko ez bagina ere. Eta ez ginateke ez gaizki bideratuak egongo kontutan hartuko ez bagenu nobela multzo horren bereizgarri bezala hizkuntzak ipintzen duela diferentzia —eta sar dezagun sail honetan estiloa, estiloaren desitxuratzea, eta hizkuntza bera bitartekoz hartuz, hizkuntzari buruz esaten eta praktikan jartzen diren zenbait pentsamendu—. Behin puntu honetara iritxi ondoren —eta kontutan hartuz gero hizkuntzak zernolako garrantzia duen euskal literaturaren esparruan— soberan izango dela deritzot esateari zein izan daitekeen gure idazleen artean teknikak horren garrantzi handia edukitzearen zergatia.

        Zenbait euskal nobelatan ere hizkuntzak ipintzen du diferentzia eta badirudi hoietan erabilitako molde formal guztiak zer edo zeren expresiobide izan baino aitzakia besterik ez direla, hizkuntza landua, aberastua eta sakondua izan dadin. Dudarik ez euskaraz idaztea beste edozein erdaratan idaztea bezala ez dela eta euskal idazleok hizkuntza bera ezagutzeko larrian aurkitzen direla maiz idatz-luma behatz artean ipini orduko. Baina nahiz eta ulergarria izan aipatzen ari garen «linguocentrismo» hau, ukaezinezko ondorioak dakarzki eta beldur gara ea zenbait kasutan, nobela bat idaztea, beste ezer baino, gure trebetasun linguistikoa frogatzeko bide bat izango ez ote den. Eta berdin da urria ala zabala izan mostratutako ahalmen hori. Ze zabala denean ere, badirudi batzutan idazlearena ezik, hizkuntza beraren duintasuna frogatzeko —eta hor beste hizkuntzak izango lirateke erreferentzi puntualak— izan dela zabaldua. Beraz, hizkuntza bihurtzen zaigu mami gure zenbait idazlanetan (eta badakit praktika hau defendatzeko, Europako literatura modernoa errotzen duten zenbait teoritara joko duela batenbatek, baina teori hoiek oso harreman gutxi dute guk hemen seinalatzen ari garenarekin eta, jakina da, aitzaki lainotsua bihurtzen direla teoriak, auskalo zer eta nola egindakoa defenditzeko erabiltzen direnean), baina hala izanik ere, hori ez litzateke okerrena izango euskara lantzea baita belaunaldi bati tokatu zaion eginbeharra; okerrena, eta nekez diot hau, hizkuntzaz saiatze hori joku bat bihurtzeari deritzot, ze aurrerako urratsa izan beharrean atzerakoa litzateke nahasketa eta nekamena sortaraziz irakurleen artean, ez baitut uste hauek horrelako ostopatzeak jasateko neurrian daudenik.

        Idazle bat izateak hizkuntza ondo ezagutzea eskatuko du behar bada, baina beste edozein literaturatan presupostu hori nahikoa ez bada idazlea bikaintzat onartua izan dadin, badirudi gure artean hortxe bukatzen direla gure exijentzi guztiak. Txomin Agirrek eta Etxeitak beren nobelei «irakurgaiak» deitzen zietela gogoarazten digu Lasagabasterrek bere hitzaurrean. Ez ote gara gaur ere irakurgaiak idazten arituko? Euskal narratibak duen irakurlego potentzialari begiratuz gero, ez litzateke harritzekoa irakurgaiak idaztera behartuak izatea, Lizoetako ikasleak eta euskalduntzen ari den jendea baitira irakurlego hori gehien betetzen dutenak. Nola egoera honetan ezer exijitu euskal idazleei, miraririk handiena euskal literatura bat, txarra edo ona, baina bizirik behintzat edukitzea baldin bada!

        Euskal narratibaz ihardun dugu orain arte, komentatzen ari garen liburua izenburu horretaz agertzen baitzaigu, hemen aipaturiko zenbait arazo euskal idazle guztionak izan daitekeelarik gainera. Baina Proust, Beckett, Borges, Salinger edo Bernhard norbera bere literatura nazionalaren partaide baino, irakurle bakoitzak osatzen duen literaturako biztanle dira. «Boutade» bat emango du esandako honek, baina badu —hortaz ez dudarik izan— bere helburu kritikoa. Garrantzi handikoa da jakitea «euskal» literatura —edo frantsesa, edo alemana berdin zait— egiten ari garen, ala literatura «hutsa», euskeraz egina gure kasoan, beste lurraldetan gasteleraz edo inglesez egiten duten lez. Euskal literatura baldin bada gure erreferentzia beti izango da gure artean lekua «lehen aldiko gizonentzat». Titulo honek ordea ez die hauei inolako garantiarik eskeiniko literatura hutsaren alorrean sartuko diren ala ez jakiteko. Azken honetarako errealitate baten lekuko edo hizkuntza baten indartzailea izatea baino errealitate sortzailea izan behar da, guztiontzat aberatsa izan daitekeen errealitatearen egilea. Sentsibilitatea, irudimena, inteligentzia, bai eta hizkuntzarekiko jenioa eduki behar horretarako, eta horietaz gain definitu ezin daitekeen beste zertxobait ere bai agian. Goethek historian zehar izandako zenbait izar hartzen omen zituen bere egiazko kidetzat. Egungo euskal literaturara ere erakarriak izan dira idazle batzuren eskutik hoietako izar batzuk. Funtsezko gauza, ordea, ez da izar hoiek guregana erakartzea. Ez, benetazko lana izar hoien garaietara alde egitea dateke eta bidaia horretan euskal, frantses edo ingles abarkak astunegiak gertatzen dira gehienetan.

        Eta bukatzeko bi hitz Lasagabasterrek egin duen idazle aukerari buruz. Dauden guztiak direla esango nuke, baina kanpoan gelditu direnen artean bat behinik behin falta dela esaten ere ausartuko nintzateke. Falta den hori Jon Mirande duzue, bera baita Saizarbitoriarekin (eta barka nazala honek «lehen aldiko gizona» expresioarekin jolasten ibiltzeagatik) mailarik gorenena lortu duena euskal idazle modernoen artean. Ez dakigu modernoa den ala ez —ez eta axola ere hori jakitea—, baina benetazko poesia dario bere nobela bakarrari —ez biguinkeria— eta gaurko, eta betiko, euskal literaturan gehiegi ikusten ez den beste gauza bat ere bai: hau da, pasioa. Modernotasunari dagokionez, berriz, «Haur besoetakoa» nobelaren protagonistak bizi duen trajediaren adinako gaurkotasunik oso euskal liburu gutxitan aurkitzen dugula esan beharrean gaude, eta nobela hartan entzun litzakeen Europako literatura modernoaren oihartzunak inon ez direla entzuten gure artean. Eta Saizarbitoriari buruz zer esango nuke ia ia guztia esanda baldin badago? «Ene Jesus»-en pasarte bat dakarkigu aritutako «Antología» honek eta «becketteriak» aparte (eta Saizabitoriak berak erabilitako expresioa darabilgu guk hemen) euskal narratiban egin den saiorik anbiziotsuena dugu nobela hau. Ez zitzaion, nire ustez, oso ondo atera, baina behin euskal literaturan euskal mailatik haruntza saltoa emateko saiorik egin bada, nobela honetantxe gertatu zen hori. Porrot egiteak eta egileak literaturari uzteak pentsa arazi egin beharko liguke guztioi.