Ez gatz eta ez ozpin

Cajorrosetan sartzeko test amaigaberen batetan hozkia ematen duen definizio bat eskatuko balidate, "los vascos son un pueblo que canta y baila en los Pirineos" jarriko nuke, zenbait dudarekin (nahiz eta hortz karraska ondo garbia izan) ezin bailiteke sines zenbat alukeria esan daitekeen eta zenbat alukeria esan izan den —konkretuki— euskaldunon subpuebloari buruz. Baina Cajorrosak definizio bat bakarrik eskatzen du.

        Nahiz eta disimulatua, esaldi horrek zirkulatzen du egun ere, eta mitoak estaltzen duen galderak, problematikak, erantzun gabe dirau. Euskaldun izatea zer den, arazo izatetik, On Joxe Miel-i derrigor egin behar zaion galdera izatera heldu da, ez galderak interesik duen, ez galderak erantzun posiblerik baduen, ez galdera termino berritan planteatu beharko litzatekeen diskutituz.

        Abandonoa egin dugu. Eta galdera hoien problematikaz kutsatutako kultur arloak (folklore taldeak adibidez) edo galderari erantzun nahiak sor litzakeen arloak (euskal erretorika, euskal estetika, euskal jestikulazio berplanteatuak) abandonatu egin ditugu.

        Jar dezagun folklorea: edo konkretuago dantza taldeak, euskaldantza taldeak. Baztertuta dagoen arlo bat: bosduroko hitzez-sloganez ("idiosincrasia del país, nuestras bellas costumbres ancestrales") goraipatzen dute batzuek, eta atzera ematen diote posizio ideolojiko —minimoki— kritikoak dituenari. arrazoi teoriko guztien aurretik, euskalerri inmobil bati entzun izan dizkiotelako ia beti, euskal herri akuilatu eta aldakor baten kontra sumatzen ditugulako; isilpean izkutatu nahi dute besteek eta abandonoa egin duen sektore honetan ezin du dantzaria denik esan, eta agian, ez eta txistularia ere. Horrela, Esenzia bilatu nahi dutenen, eta Folklorean aurkitu dutenen kontra, folklorea ukatzeak (leku eta une konkretu batetan sanidade izan bazitekeen ere) ez du ezer konpontzen, mutilazioaren beste alderdian erortzea baita.

        Zeren kantatu egiten baitugu eta dantzatu. Eta lehengo moduan, lehengo moduak ere bizirik ditugunez (gure bizimoduan integratuta ala tradizio bizitua bezala). Folklore eginetik folklore antzeztura (errepresentatura)ko eboluzioa uda batean pasa gintezke: bere ingurune eta garai propioan tradizioaren berbizitze den jai eta ospakizuna, folklore jatorra (Lantz). Euskal konzientzia piztu edo indartzeko funtziorik duenean; euskal herriaren ohituren errekuperazioaz, bere iragana —esistentzia— gaurkotuz eta gureganatuz (Baztandarren Biltzarra). Funtzio kontzientziatzailea galdurik euskal herriaren ohituren agerpena, euskalduntasunaren agerpena (Dantza taldeak).

        Azken arlo hau da abandonatu duguna. Beste bietara gustora biltzen baikara euskal herri orijinalaren —jatorraren— ala orijinalagoaren —jatorragoaren— bila, "jatortasun" horren zentzua aztertu beharra legoke, "jatortasun-orijinaltasun" horren itinerarioa: Baztan, Zugarramurdi, ttuntturroak, Sara, Xuberoa, iausiak, Xalbador, mutikoak, maskaradak.

        Oñatera ez da jende hori biltzen edo Zumarragako Antiguara.

        Itinerario hoiek zehaztu, bai, baina inportantea, oraindik ere "jatortasun" bila gabiltzala da, "jatortasunaren" problematika bizirik dugula. Eta tradizioari (edo euskarari berari, baina hori beste arazo bat da) ez zaio ohitura zahar huts izanagatik ematen garrantzia. Atzean herri baten marka ikusten da: arima, esenzia, nahitaezko sustraia, ala erantzun historikoa. Baina ez gara arduratu konzepto bat aukeratzen —hipotesia bezala— eta teorizatzen.

        Teorizazio hori interesatuko ez balitzaigu bezala, tradizioaren zerak eta zergatiak ez bagintu kezkatu behar bezala, euskaltasunaz —nolabaiteko euskaltasunaz— hitzegingo ez bagenu bezala, tradizioarekin zerikusirik duena tradizionalistei uzteko beldurrik gabe, euskal sena, euskal "jenio"aren konstatatzio sentimentala —baldin badago— latente uzteko beldurrik gabe, arima edo "idiosincrasia secular del pueblo vasto"ren antzeko sasi-konzeptoei zirkulazio librea uzten diegu, tradizio guztia, ez uki ez bortxa daitekeen altxor esenziala, traiziona ez daitekeen gure-izaera bilaka dadin permitituz; abandonoaz, tradizioak tradizionalista justifika dezan utziz.

        K.O. teknikoa. Zeren aipatutako hiru fase hoietatik (klasifikazio bastoa benetan) hirugarrena da, folklore, dantza talde, ballet, errepresentazio bihurtzen dena, garrantzitsuena. Iadanik euskal herriaren esistentziaren seinale izatea funtziotzat ez duenean, abertzaletasunaren eragile izan beharrik ez duenean, orduan planteatzen zaio zergatia, izateko arrazoia.

        Euskal dantzak errepresentatu (hau dugu) ala euskal dantzez komunikazio berri bat lortu (zertarako dugu). "Hau da euskal dantza, euskaldunon dantza-moldea" esanez gure dantzatzeko era zaharrak erakustea, bizitza tradizioari reduzitzea da; baina erakutsi, dantza taldeek, moldatuta erakusten dute modu zahar hori, helburu nagusia espektakuloa atseginagoa egitea duen moldaketaz, dantzak moztuz, elemento deigarrienak azpimarratuz, dantzen konbinaketa espektakularra bilatuz.

        Eta atsegina izan beharko du noski; baina urtez urte errepikatzen diren programak, apenas alda daitezkeen dantzak, bere zerean gorde behar diren ohiturak atsegingarritzen ihardutea, produkto bat salgarri egitea da. Euskalduntasunaren mise-en-scène gustagarria.

        Esan diezadakete dantza talde gehienak koreografia berriak moldatzen saiatzen direla (edo gaur egun ezagun den dantza-era asko, koreografia berria dela: kasu honetan, molde hori, naturaltzat ematen du publikoak, berezkotzat, txapela betidanikoa dugula uste dugun bezala). Eta zuzendari askok esan izan du, euskal antzerki batetarantz jo nahi duela. Pensatzen dut teatroaren jomuga horrek definitzen duela ezintasuna: alde batetik dantzaz teatrora iritsi nahiak euskal senarengan sakontzebidea dela esan nahi du, bidebatez, euskal senaren interpretazio bat (eta esistentzia) eskainiz. Eta batez ere, dantza, hizkuntza eta espresiobide autonomo izan beharrean argumento baten ilustraziobide bihurtzen da. Ez teatro eta ez dantza geldituko ginateke, euskal delakoaren konsuelo bakarraz.

        Bikote harrigarria koreografiaren izenez agertzen zaiguna. Dantza eta argumentoa. Dantza herrikoiarekin argumento herrikoia. Askok, hitz zehatzez "estampa" edo "escena" deitzen duena (estampa marinera, estampa suletina). Edo koreografiaren izentzat, izen propioa (Lapurdi, Bizkaia, etab.). Barthesek zioenez: esenzializatzeko, zitatzeko (deitzeko, inbokatzeko) eta esploratzeko (objeto miragarri eta liluraz betetako ingurune bezala agertzen zaigunez) boterea du hitz propioak. Esplorazio honetan, hitz propioaren deszifraketa honetan, Bizkaia esanez, burura datozkigun gauza guztiak, "Bizkaia"ren atributoak (atributoen inbentario baten, gure mitoen inbentario baten beharra) azaldu nahi zaizkigu, inbokazioz, esenzia eginik. Eta Bizkaia egiten ari denez, prozeso bat denez, ez da inbentario itxi bat; eta, batez ere, dantza taldeek apenas erantsi diotela "Bizkaia" hitzari atributo berririk. Historiak eta beste kulturgintzek aportatutakoa erakusten dute, gure jatortasunari irekitako leihoa publiko aurrean eskaini. Apenas ari diren euskal herririk sortzen, atributoak Atributotzat konsideratzen baizik. Esto es el País Vasco: un pueblo que canta y baila en los Pirineos.

        Ez beti, noski. Ez kaso guztietan. Lan serioan ari delako zenbait ahal den seriotasunean, zortzi ordutako madarikazioek edo ebaluazioko esaminek zuten denboran, apoyorik eta diru askorik gabe. Zailtasunen, mugapenen eta personaje batzuren kontra, txistu konziertoak direla eta, txistuari bide berriak ireki nahi zaizkìola eta herriaren irrintzi izaten jarraitu behar lukeelakoak edo txorien kantekin nahastu beharko lukeelakoak entzun egin behar baitira.

        Ez dira, ordea, itxitura hau irekitzen ari dantzez mensaje "berri" bat komunikatu nahi dutenak, ezpatadantza langile haserretuarena dela esanez edo gudarien penak dantzatuz edo "Aupa gizona"-z koreografia bat eginez. Hori signoz aldatze soil —eta erraza— baita, berriz ere "Esto es el País Vasco" errepikatzen baita, gerokoa (que canta y baila...) aldatzen bada ere (que sufre con la sangre de sus hijos, adibidez) Euskadi ilustratzen jarraitzen dutelako, Euskadi zer den kontatzen digutelako, egin egin beharrean. Borrokaren estanpa, tradizioarekin borrokatu beharrean, tradizioari, bortxaz, bide berriak ireki ordez.

        Sinplea artikuloa. Sinpleegia. Zehaztasun guztiak falta zaizkio, adibidetan eta dantza taldeen klasifikaziotan (berezi behar baita Donostia eta Maule eta Lizarra, auzo mailakoa eta Euskadi mailakoa) eta batez ere oinarrizko definiziotan. Denon artean zehaztu beharko ditugu ordea. Zer diren dantza taldeak eta zer behar luketen atzematen saiatu. Zer den tradizioa eta zer duen aldakorra, zer konstantea. Tradizioak zero leku duen Donostia "Belle-époque"roan edo Bilboko "erdal herrian". "Guretarra, jatorra" eta "gizaki oso izan den euskaldun estetikoa"z aparte tradizioa erabiltzeko eta aprobetxatzeko beste konzepturik, beste harmarik ba ote dugun.

        Orain gutxiko jenerazioak reskatatu omen zun euskaltasuna tradiziotik, beste eratara ere euskaldun izan zitekeela frogatuz. Reskatatutako territorio hortatik modu berrian ikus genezake iragana eta, bertatik, tradizio zer dugun aukeratu. Haiek euskalduntasuna reskatatzen hasi ziren, orain tradizioa reskata daiteke kangrejoen hatzaparretatik.