—Itz Lauz—

Iesulagundiko euskal-idazleak

Etxeberria'tar P. S.J.

Gazteiz'ko seme Olabide'tar Erraimun Aba ospatzera gatoz. Euskera ainbat goratu dun euskaltzain gogotsuari gorasarrc egin nai diogu. Zenbaki orrtan idazlan eder ta mamitsuak ba dituzu, irakurle. Ainbat lan egin dunari guzi ori eta geyago ere zor bait-zayo.

        Olabide'k bera baño len izan zitun anaikide edo lagunkide idazleak aipatu nai nituzke. Orietako batzuk ezagunak dituzu. Guzi-guziak ez zuten era batera eusko-arloan neke berdiña artu. Esan diteke beren buruei leporatutako beste zenbait eginkizunen ondoren edo ayetatik yeitxitako txolartetan euskal-gayentzat beta ateratzen zutela. Maxiotu oi danez, alde askotako yesulagunek olerkietarako ebasten duten astia bezela: eguneroko berein bearkizun bukatuta gero alakoxe zirriztu txikiren bat aukeratuz.

        Olabide Aba gutxitan ikusi nun. Arekin gutxigotan itz egin. Egokierarik ez izan, aukeran. Idatzi zitunetik det ezaguna geyenbat. Ez zitzaidan ameslari zanik iduritzen. Txoriak lañoetan egaka uzten dun marrari begira beti ibili oi diranetakoa ere ez. Egia ala ote-zanik ez dakit: uste det, ordea, gazteiztar burutsuak zidor-urratzalle izan zitun anayak eta senide-lagunak, euskerari buruz, iru salletan banatuak zitula.

        Lenengo salla: euskera gabe euskotarrak. Eusko odola zañetan bai, beren ustez. Enda maite bai, baña endaren izkera berezia gabe. Errezari emandako askok, urteak zear beti orixe egin izan clute. Beroyetxek Unamuno'ren esana egi biurtzen dute. Alegia: «Euskera azkenetan degu. Berorren ezabaketa iñolako giza-indarrek ez dezake eragotzi. Bizira sortu izan diranak bezela doa. Orren soña galtzez ez gaitezen atsekabetu. Gogoak obeki iraun dezan bait-da.»

        Urrengo salla: eraskera bai... egitan maite. Itz egin ere bai. Lotsatuko ez zirala iduritzen zitzayetenan bakarrik. Ludi ontan ainbeste zer-egin astun ugaritu bait-zaizkigu... Irugarren salla beren buruak euskaldun garbi agertzeko beldurrik gabekoak. Askoren iritziz buru-gogor eta iñolako aurrerapenik maite ez duten alakoak. Elito bat besterik ez da, noski, orien artean bere burua lerroturik duna. Lana ausartsu egin. Zenbaiten irriak irentsi eta yasan.

        Azken-sail ontakoak diotena izketa laburrean bildu diteke gure erria eta izkuntza ez dira ortziko zelayetan eraiki al-izango aizez, atsez eta lurriñez. Guk biribildu zai dago baizik. Etxe eta sendi bakoitzaren al-egiñez zutituko da. Nik urgaizi bear det. Lurrontako eusko-seme guziek apaindutako arlanduz edertuko da. Gure mendi eta iri guzietako biztanleak bat dagitelarik piztuko dute.

        Olabide'ren aurretiko yesulagunetan euskeraz geyena idatzi zuna, oiartzuar Mendiburu. Garai batzutako negu-egunetan ez zun orrek bere ikastetxetik iñora irteteko aukera aundirik izaten, Ikasle zitzazkionak opor-alditxo zutelarik, gure iztun ederra Euskalerri osoa arakatzen ibili oi zan udaran, batera eta bestera. Ostera orietarako itzaldiak ugari gertutzen zitun. Geroago, aukera obexegoa izan zularik argitara eman zitunak. Izkelgiak elkarrean eyotzea atsegin zun, bat baño geyagoko itzak baitzerabilzkin, alde guzietakoak obetego uler zezaten. Ortatik antzematen diogu erriari entzuten ba-zekila. Ala ere, beste zenbait izkuntzetakoak irakurriz eta ayetan ikusitakotik geyago zuzentzen zitun, noski bere itzaldiak. Erriari astiro entzun al-izateko eta beronenak zeatz ikasteko batetik bestera laisterregi ibiltzea eragozpen aundi da.

        Mendiburu'ren urren zertxobait aldenduxeago Kardaberaz ernaniarra datorkigu: onek bai, erriari geyago eta betazago entzuten zion; eta, ari entzundakoak gogoanago artzen zizkigun. Tamalez, ez zigun idatzi-sail larrigirik atera.

        Larramendi andoaindarrak, bi oriek añean euskera zekinik ezin ukatu. Garai artako geyagok ere ba-zekiten yakin euskera. Bañan, ez zuten ezer idatzi. Larramendi'k eusko-gai askori ekin zion. Euskeraz idatzi, ordea, oso gutxi. Mendibiuru'k eta Kardaberaz'ek baño askozaz ere gutxiago. Ia bat ere ez bezelaxe. Ba-dira Olabide aurretiko yesulagunen artean beste idazle geyago ere: Arana, Meagher, eta abar. Lenbiziko irurak añeko izenik ez dute gureganaño luzatu.

* * *

        Noizik bein, Olabide argia, bere aurreko anai euskal-idazlei begira yarriko zan. Lenbiziko bide-erakusleak ziralako, berayei begirapen itzaltsua agertu bear. Orrenbeste irabazi bait-zuten. Ayek egin zutena, maiteki txalotu. Ayek amaitu ez zutena, alegiñez osotu. Bide-urratzallea baño, aren ondoren datorrena erosogo ibili liteke. Beti ez, bear ba'da; bañan bein baño geyagotan eta maiz ere bai.

        Era bat eta urratsek-urrats, ia iñor ez da bere aurrekoen ondoren ibiltzen, yakintzari eta gizarteko aurrerapenari dagozkien guzietan. Ikasgai ditugunak yakintzaren oñarri diranean, lengo bitxabal zarretan ziurrago gabiltz. Orrela, Olabide ezin ibili ziteken, irakasletzat pozik artako zitun Lagundiko bere anaien urratsei zeatz-zeatz yarrai: ayen gogo sutsua beretzat artu bai. Larramendi batena, batez ere: au su utsa bait-zan. Garagorri'n yayo orra suaren gorria. Abizena aldatu zularik, larraren izatea berekin eraman zun: dakigunez larrak iñori ez dio amor ematen. Eta Aberriaren eta izkeraren zuzenak aldezteko edonori ekiten zion. Ortan Larramendi'k ez zion iñori amor ematen. Olabide'k bere Giza-Soña biltzerakoan Larramendi'ren urratsak ez zitun aztu iztegi antzera egin zun Olabide'k bere idazti au.

        Kardaberaz'en yardunetik Olabide'k erriarengana makurtzen ikasi zun: amaikatxotan gure gazteiztar onek galdetu izan zun, olako esakera edo alako itza egokien nola ziteken: batez ere Itun Zar eta Berria itzultzerakoan. Bai asmatu ere.

        Mendiburu'k zeginetik, iñola baztertzeko ez ziranak ikasi zitun Olabide'k: eta, errikoi izateko leyak eraginda, andik eta emendik biltzen zitunak gogoan egosi, eyo eta bere zukumarni biur zezazkion Loyola'ko edo Arantzazu'ko edo Bilbao'ko edo Gernika'ko txoko batera biltzen zan. Gaztego zala, bai urrutiagoko yesulagunen etxetara ere. Lenbiziko iru idaztiak: Giza-Soña, Gogo-Iñarkunak eta Kisto'ren Antz-Bidea, urrutiagoko bazter orietan gatzatu zizkigun. Oraindik-orainago entzuna naiz arek idatzitako Kisto'ren Antz-Bidea'zko gorespenak. Nere adiskide orren iritziz, idazti aberats au ikutu bear litzazkioken apurtxoak gaurkoagotuz, berriro ere argitara bear litzake, ikastunak txasta dezaten.

        Olabide'k era bat bere aurreko ayei ez yarraitzeak ez du ezer esan nai: alegia, ayek aintzat artzen ez zitulazkorik, batetxo ez. Ez gutxigorik ere. Kardaberaz'i gagozkala, onek zer dion ba-dakigu: YAUNGOIKOAK NAI DU EUSKERAK BURUA YASOTZEA. Gogai pozgarria orixe! Ba-lesake Kardaberaz otzanak: «gure gezna nork aintzat artu du?» Tamalez, ainbat eta ainbat gizon txito bestela ikusi izan dira. Yaungoikoak nai du euskerak burua yasotzea; bañan, gizonek ez dute ortarako ia ezertxo egiten. Eta ludi ontan Yaungoikoak zertxo asko gizonak laguntzat erabiliz egiten ditu. Olabide'k geyegi ikusi zun au. Eta gizonek zer nai duten begira geyegi nekatu gabe, Yaungoikoak zer nai dun ikusiz-gero, Kardaberaz'en esanari yarrai, euskerari ekin zion.

        Egun bakoitzari euskerarentzat tarte tikia kentzen ziola? Utsa baño tikia obe!! Beti ibilian dabillena azkeneraño iristen da. Gaur bai eta biar ez. Koloka eta aldaroka dabillena bide-erdira ere ez dakit iritxiko ote-dan.

* * *

        Olabide'k iñola ere ez zeukan bere aurreko euskal-idazlei era bat yarraitzerik. Beretzat yomuga bat aukeratu bearra zeukan. Ez zan igaro ziran ayen garayekoa. Beste buruausteak eta lanak sortu zitzaizkion eta sortu nai zitun. Euskerarentzat ez zun goroldiorik nai. Ez gure ibaitxoetan sortu diguten elur-berri ori ere. Arako esakuna gogoan bait-zun: arri ibillokiari goroldiorik ez. Latseko ibitxoetan erdi-lo dagon arria goroldioz betetzen da. Bakanetan edo gutxi erabili oi dan itza aztu egiten da. Euskera etxe bat bezela yotzen zun Olabide'k: artako leyoak beti itxita eukiko al-zitun? Ez da kirats makala sortuko!... Euskeraren etxeko leyoak, beraz, era bat zabaldu bear dira. Aren txoko guziak aize-berritu bitez, an sartzen diranak atsegiñez bizi ditezen; eta, kiratsaren ustelean sortu liteken zomorroen ozkaz osasuna galdu ez dezaten.

        Batez ere, Itun Zarra eta Berria itzultzerakoan, lan au erara eta arrigarri bete-burutu digu gazteiztar yayoak. Euskeraren lurrean atxurrean bere bizitzako egunik asko eman ondoren, erdi izkutuan zeuden txirlarriak eguzkitara agertu dizkigu. Itz batzu zarrak dirala? Zarrak ez du lotsik: txarrak bai. Ezpain txaldanetan arduragabe esakun ugertsuak lotu zaizkiola euskerari? Ez degu uger-maite izanenik. Itzen bati zierra sortu ba'zayo, arragoan garbitu ua. Ondoren, diz-dizka eta ista bikañean agertuko zaigu.

        Irakurle, sar zaitez zerorri Olabide'ren idaztietan barna astiro eta biotz-zabalez; eta, nik emen nesaken baño askozaz ere pozikago zerorrek txastatuko dezu, idazti orietako gozoa. Ez estutu. Maiteki ongi etorri txeratsu bat egin ezayezu. Ez zaigu damutuko.

        Olabide'k, Mendiburu'k oi zunez, euskal-lanak euskaldun guzientzako izan zitezen aukeratu zitun; eta, elburu orri begira egin. Toulouse'n zala bukatu zuna ere bai. Ludi guziko biztanleak gogoan ditugula izketan asten ba'gera, Idazteuna beti ere elito baten irakurgai da. Olabide'k ez zun orrelakorik nai bere erritar euskaldunentzat. Itun Berria argitaratu zunean, itz-aurrean auxe dio: «Bañan, au negargarria! Kistar geyenentzat idazti aztuagorik ez dago Yainkoarenak baño. Idaztion berririk ere ez dakite ainitzek. Ipuyak bai, zantarrenak ere; egunkariak, bai, txatxuenak ere; giza-irriskeriak piztu ditzaken edozelako irakurgayak, bai, ukuzi askoren eskuetan erruz dakusazgu...»

        Lenagoko yesulagun euskal-idazletatik Olabide'ganaño bitarte ederra dago: eta ez galduan; onerako eta aurrerako baizik. Opa nuke, emen diodana euskaldun bakoitzak berak ikusiko ba'lu. Irabazi aundia aterako luke beretzat.