—Itz-Lauz—

Antzekoak

Etxeberria'tar P.S.I.

Edozer, antziñago eta antzekoago: ura iturrirago eta garbiago. Itz oriek esan nai dutena egia dala sinisteko geron buruari indarketa aundirik egin bear diogunik ez dirudi. Idazteunetako izkuntza, eberkera alegia, zarra da. Txiñera ere zarra da. Izkuntza bi orietan, olerki-idazkera elkar-idurikoa da. Binakakoa. Iya euskeraz bezela.

                Txiñeraz:

                        Gizona, ondasun gurak iltzen;

                        Txoria yanari bila galtzen.

                Eberkeraz:

                        Erri kopurutsua lendakariaren aintza da;

                        Enda urria nagusiaren ondamena. (Itzurrak, 14, 28)

        Iritzietan, oituretan eta beste zertxo askotan, leen-leenagoko erriak kidetasuna aisago agertzen dute. Nolanai ere, erro batetik sortuak geralako izango da.

        Mixio-gayetan ari oi diranak, noizik bein esan izan dute Idazteunetako puxka bat baño geyago, alderdi ayetako bizitzaz elkartu litezkela. Madagaskar izarokoak, batez ere, Olerkirik Ederrena deritzan idaztia, iya beren mami egiña omen dute; abesgai orren orrialdeetako zertxo aunitz beren bizitzan egunero ikusten oituak diralako.

        Bañan, ez ori bakarrik. Eguzki aldeko erri geyenetan. Idazteunetako irudiki asko eta esakunak ere arkitu oi dira. Ale banaka batzuk ementxe aitatzea gogoratu zait.

        Itun Zaar'eko Asiera Idaztian. 24-garren atala iya osorik, Ixaak'i ekarri zioten emazteaz da. Nolanai ere Abrabam'ek aukeratu zun morroya bitartakotza egiteko bialdu zun, txinatarrak esango lutekenez. Izan ere, Txina'n, mutilarentzat edo semearentzat gurasoak ibiltzen ziran aurrenlari, gizaldi onen erdia osatu arte beintzat: aitak onartzen zun neska izaten zan mutilaren emazte, eta etxe artako etxekoandere gazte.

        Atal bereko 63-garren txatalean Ixaak gogartetsu zebilela eta landare irten zala aitortzen zaigu. Antza artu lezayokenez, Ixaak amaren obira yoana zan, ayek oitura zutekenez amarentzat negar egiteko edo ilobian beste zerbait burutzeko eta osatzeko.

        Oraindik Asiera Idaztian, 37-garren ataleko 25-garren txatalean ogia yateko eseri ziran: Olabide'k bazkaltzeko dio. Txinatarrentzat ogia yan ori, argi bezin argi dago. Ayek ez dute bazkaldu, gosaldu, apaldu, orrelako aditzik. Guztia yan egiten dute: ardoa yan, oturuntza yan, gosaria yan. Ongi bazkaldu ondoren. Yakob'en semeak beren anai gaztea saldu egin zuten; eta, mutila izkutatua zala yakiteaz, aren aita erostaketan asi zan, ortarako gerrian zorro bat yantzirik, (As. 37, 43): zorro ori, oyal latzezko puxka zan noski. Oraindik ere Formosa'n alaxe egiten dute. Itz oriekin esan nai zaiguna, bere semearentzat Yakob'ek ileta aundiak egin zitula da.

        Asiera Idaztitik irten gabe, Yuda'k Tamar'i emandako baikuntza aitatzen zaigu: eta gero, Yuda'k morroi bat biali zula. (As. 38, 18) baikuntzako puxka ayek atzera yasotzeko. Yuda'k, nolanai ere, eraztuna eskuratzea nai zun: ayek ereztunean beren izena eramaten bait-zuten, Ester'en idaztian agertzen danez, (Es. 3, 10; 8, 2. 8.); eta, artu-emanetako agiriak indartzeko, eraztunez agirian izena margo-gorriz ezartzen zuten. Txina'n egiten duten bezelaxe. Gerok ere orrelako izenak eta marrak ba-genitun: ez, ordea, eraztunik. Egurrian, ezurrian edo arriyan aterakoak ere izaten bait-dira; ez ereztunean bakarrik. Parao'k ere Yose'ri eraztuna eman zion: Parao'ren izenaz izan ez ba'zan Yose'k ua ezertarako ez zun, eta artu-emanak, eta atera zitzaken aginduak indartzeko Parao'ren eraztunak aukera guztiak zemaizkion. (As. 41, 42) Igarle deunarentzat arri bat ezarri ta leoizuloaren aoan estalkizat ezarri zuten; ta, erregek bere eraztunez ta bere aundizkienez xakitu zun, Daniel'i buruz erabakitakoa aldatu ez zedin: au Idazteunetako beste txatal bat da. Ikus Dan. 6, 18.

        Yose'rengana itzultzen geralarik, ua Aigito'n nagusi zala, ango alea yagona zeukan: ori, ordea, ez zun guztia orduko ayen oituraren aurka egin. Zergak eta, aletan ordaintzen oituak bide ziran, oraindik ere Txina'n egiten duten bezela. Eta, gorriek ere orixe ber-bera egin zuten: nagusitza eskuratu zutenetik bertatik, aletegiak zabaldu ta berriak eraiki. Izan ere, txanponaren orde agertzen dan orduan-ingia ez bait-da ezertarako (As. 41, 48).

        Aitaren bila izultzear ziranean, Yose'k bere anayei emandakoetan, aldagarriak ere aitatzen dira: As. 45, 22; eta, Naaman siriarrak ere alaxe eraman zitun esku-erakutsi igarle deunarentzat, 2 Bak. 5, 10. 22. Orrelakoak edo antzekoak, beste erri geyagotan orain bertan ere ba-ditezke: eguzki aldeetan txit asko. Izan ere, oyala edonork bear oi duna danez, oyalki eta euna esku-erakutsiz emateak, berezkoa bezela dirudi. Berezko diranak iñork iñorgandik ikasi litzakenik ez dirudi. Ala ere, bata bestiengandik ain bereizi bizi diran errietan antzeko zerbait arkitzen dala eta arki izan dala adieraztea, aldizka on izan liteke.

        Yose'k aitarentzat ileta aundiak egin zitun: ordukoen iletak nolakoak ziran yakiteko, oraingo gizonak eguzki-aldean egiten dituztenetatik zerbait atera liteke, noski. Iletak zerbait eta luzeago, alakoaren izena orduan eta aundiago eta ospetsuago: oturuntzak, ereslari eta erostalariak, txistulari eta ostekoak. Ildakoaren izen ederra baño, bizi diranen arrandia geyago nai izaten dutela dirudi.

        Gure Olabide Aba'k, Ebazleen idaztiko 6-garren atal eta aren 25-garren txatalean axera izenez dakarrena ikustean, txinatarrak beren yainkoaizun-etxolen aurrean izaten dituzten zuntoyak gogoratzen zaizkit. Orain eskuartean dedan lan au egin bear nunik, ametsetan ere bein bakarrik ez bait-zitzaidan burura etorri, ayen zuntoi eta makil ayek nondik zitezken galdezka ibiltzerik ez neri gogoratu! Orain emen aitatu ditut beste norbaitek argirik emango ba'lit, edo neronek beste noizbait gai au ikuitzeko erarik izango ote nuken itxaropenez.

        Gertuko Asia-edesti zaarraz diardutenak ipintzen dituzten irudietan, arotzak eta zurgiñak aldizka ikusi oi dira; batez ere, zurgiñak darabizten atuxak, Txina'n ikusten genitunetakoak dira; eta, egurretik olak ateratzen ari diranen tankera, txinatarrena ber-bera. (Ikus: Kurt GALLING, Biblisches Reallexikon. Tübingen 1937, 283-garren orrialdean. Ikus ere: F. Vigouroux, Dictionnaire de la Bible, 1922; scie itzean.)

        Irtenera Idaztian, 23-garren ataleko 18-garren txatalean auxe dio: «Ta ez bekizu gauetik goizera gelditu nere yayetako gantza». Ori irakurriz, Formosa ugartean hakkatarrak diotena gogoratu zitzaidan. Ayek beren esakunetan au ere ba-dute: «Kâc-yá-kái móe-yim vóe tchióu-zéou». Esan nai du: Tartean gaua dun ogolo-salda mindu egiten da. Alegia: gau osoan dagon salda biaramunerako txartu egiten da. Eta beste au «Kâc-yá-kái tcha'a, chit mg têt». Gaua tartean dun edaria, ez da artu bear. Obetogo: edaria ez da yan bear: gorago Asiera Idaztiko 37-garren atalari buruz esan dedanez. Beraz, gau osoa ikusi dun edari ori: te ostoz egindakoa, gero, ez da yan bear: iratxoren bat etorri liteke, eta edari-erratilura edena bota dezake. Ixraeldarrek bizi ziraneko alderdi ayek udaran bero kiskaliak dira, bai hakkatarrak orain bizi diranak ere, eta orietan egunez egositakoak gauez mindu zitezken eta mintzen dira alakoak urdalari onik ez dezayoke egin. Idazteuneko eragozpena, eta hakkatarren esakuna erro batetik ote datoz? Edo ta len esan deguna, berezkoa bezela dana batek bestearengandik ikasienik ez dulakoaz ulertu ote diteke?

        Itzurrak Idaztian (6,1) ordaintzalea agiri da: erruki ematen bait-du. Txina'n esan bear ba'litz aldezle itzuliz egokigo litzake. Ayek edonorgatik txanpon-aldezletza, erantzunkizuna beren gain artzeko beti gertu egon oi dira; eta, artzale eta emalearen bitarteko bat bezela oi dira askotan. Ayek beren izkuntzan paoren deitzen diote.

        Itzurrak Idazti ortan bertan, 16-garren ataleko 33-garren txatalean zotzak aitatzen zaizkigu; dirudinez, ixraeldarrek edozer asmatzeko zotz egiten zuten. Euskalerri'n pipar-opilak ateratzeko erriko yayetan kartak erabiltzen ziran len: orain ez dakit; alegia, zotz egitea añaxe zan. Txina'n, egizko zotz edo seska-ziriak ziran. Formosa'n, sasiyainkotegietan seska-ziri oriek erruz erabiltzen dituzte; bai aztiek ere, zotzak ba-darabizte.

        Ikastuna Idaztiak 9-garren ataleko 4-garren txatalean damaigun aolkua, Txina'n itzez-itz artu liteke. Izan ere lasaka-antzera bizi oi diran neska errukarriak an abeslari deitzen dira. Daniyel igarleak ere aitatzen ditu: 5, 20.

        Ikastuna Idazti ortan bertan, 30-garren ataleko 18 eta 19garren txataletan aitatzen diran yanariak, amaikatxotan sasiyainkoaen aurrean ikusi zan ditugu. Yainkoaizunek alakorik ez dute yaten. Ez eta ez zituzten yaten Daniyel igarlearen garaiko sasiyainko ayek. (Ikus: Dan. 14, 18-21). Ala ere, Formosa'n oraindik ortan diardute. Ikustekoa da ayen zudu gartsua!! Bañan, yainkotzakoei agertutako edo erakutsitakoak gero etxera eramaten dituzte, sendiko guziek ayetatik yateko. Baruk igarleak, gai oni buruz au dio: 6, 26-32, ta ayen emazteek oparietako aragia gazitzen dute, gaxo eta beartsuei ezertxo ere eman gabe.

        Soñeko eta yazkietara aldatzen gerala, Ester'en garayan, beronen osaba Mardokai zorro-yantziz agertzen zaigu (ileta-yantziaren iduriko zan nonbait): 4,2-garren txatalean; eta, orrela, yauregi ataurreraño bakarrik ziyoaken. Zorro-yantzi eta yantzi latza orobat zitezken. Gorago aitatu dugunez, Txina'n zorro-yantzi oriek iletarakoan bakarrik erabiltzen dituzte. An ere, orrelako yantziz iñor ez da gizartera azaltzen.

        Ester berarekin ari geralarik, Aman kezkatsu ta gaizkileak asmatu zitunak ezabatzeko, Ester'ek ardo-bazkaria gertu zun bakaldunarentzat: gertupen orri beste izenen bat emanda guk ez genduke ulertuko; bañan, lentxeago esan det Txina'n ardoa yan esaten dutela, orrelako orrits aundi batera agertzen diralarik.

        Ezekiel igarleak, 4-garren ataleko 12-garren txatalean, sua pizteko giza-einkaria aitatzen du. Zema orrek esan nai duna, etortzeko ziran egun ayetan osoro urri biziyan biziko zirala; eta, 15-garren txatalean Yaube'k pekorotza utziko diola diotsa. Au bai: idi eta bei einkaria sua egiteko legortzen eguzkitan ikusi izan ditugu Txina'n. Eta, diotenez, oso sukin ona da. Bañan, beartsu-beartsuak bakarrik darabilte. An ere al dunak, bestelako errekiñak biltzen ditu.

        Isai igarleak dioskunez, sugilarren leka makilaz yoka aletzen da. Txina'n ere, lekadun zenbait makilaz edo beste lankaiz naiz zapalkiluz aletzen ditute; eta, oraiñago Europe'ra Nihon'dik ekarri duten Zazpi Samurai itzalberrian ere, nekazari zenbait alaxe agiri dira, makila muturrean zapalkilutxo bat dutela lekak yotzen. Ikus: Is. 28, 27.

        Yeremi igarleak dionez Nabuzardan buruzagiak, lagunabarren arteko landerrenak bakarrik utzi zitun, Yudako lurrean. Orren antzekoa ikusita gaude. Txina'tar eta Nihon'darren arteko gudan: azkeneko auek an agertu ziralarik, al zun guziak iges egiten zun; eta biderako ezer ez zun txinatar landerra bakarrik gelditzen zan iñora yoan ezik. Nabuzardan'ek indarrean eraman zitun. Txina'n, berriz, ikara izan zan biderako indarra eman ziena. Bañan, gero laister itzuli ziran batzuk beren lurrak lantzera. Ikus: Yer. 39,10.

        Yeremi berak 44-garren ataleko 19-garren txatalean opil-eskeinle batzuk aitatzen ditu. Opilak, ortziko anderearen iduriko zegizkiten, noski. Ori irakurtzean Txina'tarrak beren zortzigarren ilean egiten dituzten ilargi-taloak gogoratzen zaizkit. Ilargi-talo diot nik, alako antza obeki baitzuten: ayek, ordea, ilargi-opil deitezen ditute. Izan ere zortzigarren ileko ilargi betea ayentzat yaikizun aundia oi da: uzta bildutakoa, iñola ere. Uztabilketako lanik geyenak ordurako amaituak izaten dituzte.

        Itun Berri'ra aurreratu baño len, oraindik apurtxo bat itzuli gaitezen Bakaldunen bigarren idaztiko 3-garren atal eta ango 15. garren txatalera. Orra!: kitarlari bat agertzen zaigu, Elisai'k itza izan zezan. Txina'n ere ideko oitura ba-zan eta Formosa'n ba-da. Ayek ari bakarreko arrabita lagun dutela ekiten diote olerkaritzan edo bertsotan.

        Ona gure egunetatik urrerago: Matai deunarenean. Berorrek dionez, IESU'k ikasleei ziotsen: «Yeben-azia añeko siñesmena ba'zenute, mendi oni ORTIK ARA OA zuek esanda, ba-liyoake». Formosa'ko hakkatarrak orren antzeko esakuna badute. Onela Yi san to hói. Esan nai bait-du: mendia itxasora aldatu. Bein ayetako batekin niardun: ain txuxen ere esakun ori ikasi berria nun, eta izketa-laguna lendik bait-nezagun, azkarra eta asko zezakela adierazteko, ikasiberri nuna esan nion: mendia itxasora aldatzeko aña ba-zala, alegia. Esan ba'nion esan, aren poza! Gizona beingo batean neretzat irabazi nun. IESU'ren garayan ere, esakuna bide zan, eta Mesia'k bere ikasleei zesayena ayek aisa ulertu zuten: yeben-azia añeko sinismenak, esakun arek adierazten zien aña zezakela. Ikus: Mt. 17, 20.

        Matai deunak, 19, 7garrenean, utzitako emazteari eman bear zayon zapuztagiria aitatzen du. Txina'n orrelako oitura ikusi izan gendun. Gizon batek, emaztea uzterakoan zapuztagiria eskura zemayon. Izan ere, txinatarren ustez emakumea beti iñorena bait-zan. Aitaren etxean dala ere, iñorentzako dala, gurasoak sarri aitatzen zuten. Gero, ezkontzaz senarraren etxera doanean, emakumea arena, da eta arek utzi nai ba'du, emakumeak agiri gabe ezin aitor zezaken norbaitek utzia zala; eta, batez ere, beste iñork ez zun artuko emaztetzat; ua artu lezaken gizonak, beti beldurrez bizi bearko bait-luke, alakoren batean lenbiziko senarra —eskubidezko senarra noski— emakumea kentzera agertu litekelako. Izatekoan ere, aberatsen batek egin zezaken orrelakoren bat: zapuztagiria gabe emakumea artu: landerragoa ez bait-zan agertuko berea dunaren bila. Auzitarako txanponik gabekoa litzakelako.

        Mark deunarekin asten naizela, lenbizi 2-garren ataleko 19.garren txatala datorkit aurrera eztei-lagunekin asteko: lagun aueri ezkontza-gelako-seme ere deitzen zaie. Garai artako etxe txikietan ez bide zan leku aundirik; eta, Txina'n ere ikusi izan genitun ezteietara deituak pilan eta ezkon-berrien lagunak toki aundirik gabe beren eginkizunak betetzeko.

        Geroxeago Mark deunak, 6, 22-garrenean dionek Erodia'ren alabak dantzan egin zun. Gai oni buruz gogoan det mexikotar Eredia batek bein idatzi zuna: izugarrizko irudiketak asmatuz, eta nexka arek iñork ez bezelako gaitasunak agertu izan ba'litu bezela. Idaztiaren izena onelatsu zan: Memorias de un reporter del tiempo de Jesucristo. Txatal ori irakurtzean eta artean Txina'n giñala, beti, yai-aldietan ayen aurrak egin oi zituzten dantzaketak gogoratzen zaizkit. Azigoak ere, noizik bein agertzen ziran. Bañan, nexka tikiak geyagotan zebiltzan askoz ere. Europe'n eta sartaldeko beste iñon ez bezelakoak dira dantza ayek: yauziak esanez obeki legokela uste det. Eta, ikustekoa izaten zan, umetxo ayek ala ikusita ayen gurasoak eta aideak eta adiñeko guziak nola egoten ziran ayei begira, zoratuta, irri-parrez, txito atsegiñez, so eta so. Gu ez giñan ainbeste berotzen. Izan ere, ikusle ayentzat guzientzat beren gaztetasuneko oroitzak pilan zetozen beren oroimenera kuin-kuin. Guretzat ez: aur ayek gure begien aurrean zegitena bakarrik ikusten gendun, beste iñongo eraskiñik gabe. Erode'ri ere, txinatarrei gertatzen zitzayena yazo bide zitzayon, nexka ari ainbeste gauza agintzeko. Gertatu ziteken ere, dantzaldiaz gañera berogarri ugarigorik izatea: bañan, geyegi luzatu bearko litzake oraingo ekiñaldi au.

        Idazle deun Mark'ek 13-garren ataleko 35-garren txatal ontan, lau gau-aldiak aitatzen ditu. Onela: Beraz, Yauna noiz datorken, arratsean, ala gau-erdian, ala olaritean... Batzuek uste izaten dute oitura ori yudaitarrak erromarrengandik artu izan zutela. Bañan, gau-aldien ori, antziñate osoko oitura da, noski Abestirik Eder'eneko 3-garren atal eta 3-garren txatalean ere irizaitzalea ageri da. Txina'n ere gau-aldilariak ezagutu genitun: ayek irian ibiliz pazi antzeko bat yotzen zuten gau-aldi bakoitzean.

        Bukatzeko auxe bakarrik: «Idazlariek or dabiltza arro-arro... alargunen etxeak iresten». (Mk. 12, 38.39.40) Etxe ireste ori, alegia, alargunen ondasunak ondatzea eta ebastea dugu. Etxea ez bait-da arriz eraikitako bizilekua bakarrik: gure garai ontako askorentzat ala gertatzen ba'da ere. Txina'n ere txia itzak zabalera aundia du: eberkerazko bayit itzak bezela eta eladerazko oikia itzaren antzo.

        Estuka bezela ibiliz, orra orain gogoratu zaizkidanak. Geyago ere izango dira, agiyan. Beste baterako uzten ba'ditut barkakizun naiz, noski.