—Euskera—

Iltzegillea

Urruzola'tar Estanisla

Eguneroko argizkilla lanean ari zala ikusten zuan. Lenengo mezetarako dei zegiten kanpai ots alai, ariñak, naasian izaten ziran iltzegille zarraren mallu upurzabal sendoaren dangatekoaz. Gori-gori zegoan sutegiak zerbait gozatzen zuan egunsentia zetorrenean izotzaren ezten, argiaren auleri.

        Bezperan su izandako ikatz mordoxkak, orain, zoztorretan bildurik dantza zegiten, igitzen ziran urduri auspo sabel zabal ikaragarri aren aize purrustadaz. Iltzegille zarrak bere beso oraindik indartsuaz auspoaren beso luzeak, makillazko besoak ereiñaz, puztu ala uztu, zabalduaz eta kizkurtuaz bidaltzen zion suari auspo-arnasa ta bere eresia; ari bear artan auspo-jozkurak sortzen zuten txirriaren eresi goiztar dantz eragillea.

        Bazter batean txukun jarrita zegoan burni-sortai aldiz burni-zotzak kendu ta ikatz gorrian sartzen zituan, beroiek ere gorritu zitezen. Bere sasoiera etorriak ote zeuden zerizkionean, ateratzen zituan malluketarako. Bai! Ikustekoa izaten zan sutegitik aterata ufaka burni-enborrera zeramazkinean alakoxe azaltxo illuntxeagoa jartzen ziolarik ikututzean aizeak. Alabañan, laister eskuko malluz dingi-danga, dingi-danga zamarra kendu ta suaren gorritasuna erakarri araziko zion, lenago baiño gorriago, gorri dizdiratsuago, arri gorriz egindako pitxiak eguzkitara jartzen oi diranean bezelaxe. Ta etengaberik dingi-danga zorroztutzen zuan burni-zotz amotz ura. Alabearrez eta iltziari itxura eman al izateko antolatutako burni-konkor zulatu batean sartzen zuan, neurri batez moztu ta orduantxe ekingo zion oñen ondoan arkitzen zan ol bateri, indarrean zapaldu ta lurreraiño jeixten zualarik, onek mutur batean itsatsita zeukan kateak goein loturik zeukan gabi sendo, zabal, indartsua bidebatez jetxi eraziaz, ta bere dangatekoaz iltzearen burua osatu ta lantegi guzia gabiaren erreboteaz dar-dar batean, lurrikara bai-litz larritasun aundienean ipintzen zuala.

        Klix-klax, klix-klax ots egiten zuan palankatxoa esku batez zapaldu ta orain burni-berri otzaren margoaz biraka irten zan iltzia, matxarda batez eldu ta alboan zegoan ontai bateaa jaurtiko zuan. Iltzia egiña zegoan!

        Lanak, ariketak eten-unerik ez zuan izaten ortxe zortzik alderarte. Auspoaren otsak, malluaren takakoak eta gabiaren zanpatekoak ixiltzen ziran bere emazteak, solairuan egindako zulotxo batetik dei zegion arte:

        — Xanti, gosaritxoa nai al dezu?

        Ta, gero, ekin berriro lanari, amarretakoa egiteko ordurarte. Emazteak ekartzen zion gosari indarberrigarri ura bazter batean utziko zuan alik eta esku artean zera bilkin lanari bukaera eman arteraño. Orduan, bai, jansaio ta atseden aldia...

        Garai onetantxe etortzen asten zitzaizkion inguruerrietako perratzalleak, ipar aldeko urietan itxas-ontzi egille ziradenak. Batzuk, perra-iltzeak abereei oiñetako berriak antola al izateko; ok iltze sendoagoak itxasontzien jozkurak osatzeko; ark, lema-iltze arrigarria...

        — Artean, gosaltzeko izango zerate? —galdetzen zien matrail ezurraren bidea jarraiturik erortzen zitzaion izardia beso zaintsu aietaz txukatuz.

        — Betarik ez dugu izan, zea...

        — Ia, bada; etxekoandreak ipiñi didana banatuko degu, sagardoa edanaz ta berriketalditxo bat bidebatez egiñik.

        Irtetzen ziran aurrez-aurre zegoan sagardotegira sartzeko: ez lenago sutegiko ate aurrean ao-zabalik eta mukia zintzilik egoten ziran mutikoei bultza ta toki egin izan gaberik. Ta, kanpotarrak, ez ere esan gabe zirikatzalle, bein ta berriz, eun bider lenago ere esan izandutakoa:         — Oartu zera, Xanti, zer izkera darabilkien...?

        — Txatxu, petral alenak. Noiz, gaur arte, entzun da erdera gure kale zar onetan?

        — Euskera galduko zaigu, zea...

        Soiñean zitun zaiñ guziak tinkotzen zitzaizkion —ta zaiñ utsa zan—, sutegira begiratzen zuan oraindik garbi ikusten zan txingarraren margoa bere begi urdiñak artuz, burni gorritutakoren bat artu nai ba-lukean bezela koxkorreria zigortzeko. Ontan, baña, gelditzen zan.

        — At emendik! Alde, zea artzea nai ez ba-dezue...!

        Mutikoak atxitxika, laisterka iges egiten zuten txinpartak zeriela... ta berak, etxeko ta kanpoko, sagardotegira kupeletik txinparta zeriola zetorren sagardo polit ari gogozkoa zitzaiela txit, azaltzera.

* * *

        1914 garreneko gudu-nagusiak ondoren aurrerapen andik ekarri zitun. Esan genezake tramankuluen gizaldia sortu zuala, besoena baztertuaz. Ol txikiak, beso ta izardiek iraun arazitako lantegiak, ezereztutzera zetozten.

        Berritu edo iltzeko garaia zan. Berritu, antziñako bizibidei zetozten aurrerapenak lagun emanaz, edo utzi iltzen etorkizunaren pipien mende. Iltzegille zarrari, bañan, langintz artan jaio ta azi zelako, aitonetik aitonera ta onengandik semeetara utzitakoa zelako, zail zitzaion aurrerapen aien albotik ibiltzea. Ta lantegia erori zan...

        Neronek ikusi nuan nolatan askatu zuten. Auspo, mallu, gabi, sutegi, matxardak eta abar bazter illun batera joan ziran bizibide ari egun zoriontsuagoa etorri arte zai.

        Ez, alperrik. Biziak aria bear du; ta ari izan gabe, landu gabe laister oso galtzera edozer edo edozein baletorke. Ta ondorengo egunak banatu, puzkatu ta zabaldu zituzten an-emen bere zatiak bonba batek zabal oi duan bezela ordurarte bizirik zegoan soin osasuntsua.

        Iñoiz, onetzaz oroitzean, burura datorkit iltzegille zarrak, gure euskera maitagarriatzaz ziona. Orduan, biotzak negar dagit. Orain, egunotan... euskera gaxoa! ia ez da entzuten gure kale zarrean, erdera jabetu zaigu...

        Ikusiko ote dugu iltzegillearen lantegia bezela iltzen? Utziko ote dugu datozen uste aundiko aurrerapenak illobira eraman dezaten? Ez, ikaskizun ederra ematen digu betirako itzali izan zan sutegiak. Ez, euskerak bizi nai du. Ez dezagun iltzegille zarrak bere bizibideaz egin zuan bezela egin. Artu ditzagun gure alboko gaurko egun aizetsuok dakarzkiguten aurrerapenak; itsatsi ditzaiogun gure izkuntz zarrari xuxpertu ta indarberritu dedin. Bizitzeko ari; ta ari bear ontaz saiatu al degun maillan, zarrek utzitakoa baztertu gabe berrituaz, era ta mota guzitako laguntza ondo datorkio ta.

        Ta ala, euskeraren sutegia indartzen ba-degu, kezkarik gabe izan, goien dagon iltzegilleari aaztuko zaio aruntz eraman zuan naigabea, euskeldun gogoaren sutegiak dirauelako...