—Euskera—

Ondar mondar

Orixe

Sail oni ondar-mondar eman diogu izena. Mastia muskildu ondoan gelditzen diran zilintzarioak, edota, gariaren uzta egiñik erortzen diran galburu edo buruxkak bezala, euskal agerkarietan gelditzen diran ondakiñak bilduko ditugu. Ondakin itzak ez du esan nai gaitzerako dan zerbait. Bizkaian aurrari «neure ondakintxua» esan oi diote maitaro. Utsak eta beteak bilduko ditugu geron EUZKO-GOGOA'tik asirik. Beste agerkariak ez al zaizkigu asarretuko, baldin bait ere. Euskeraren onerako dala derizkiogu.

        Gure itza ez da Ebangelioa. Errez utsegin dezakegu batez ere asiberri ontan, irakaslerik ez baitugu, eta batzuek besteengandik ikasten ari baikera. Libururik ere ez dugu atzerri ontan; beraz, len ikasiaz balia bearko. Gure alde naiz aier daudenak, etorri ditezke guregana lasapide osoz, eta zerbait zuzendu nai ba digute poz pozik emango diegu leku sail ontan. Asi gaitean bada E. G. aztertuz.

        BARANOAN. (E. G. 5). Inguruan. Zubero'ko Katixima batetik artu itza.

        BAIGENUN. (E. G. 5). Baikenun bear du (bait-genun).

        EUZKADI. (E. G. 5). Euskalzain yaunek (geienak abertzale), Arana Goiri'ren, Arriandiaga'ren eta Campion'en txostenak iratioturik, eusk erro duten itz guziak s'rekin idatzi zitezela erabaki zuten. Itzegin bezala idatzi nai ba dute Bizkaitarrek s bear du ez baitute mingatzen edo ebakitzen itz ori bear bezala.

        MINGATU. Nondik atera dut itz au? Hazparne'ko auzaphez Broussain euskalzain zanak asmatua da. Guk egiñalak egin ditugu nongonaiko euskera ikasten, liburu zarretakoa eta berrietakoa. Eguzkialdeko gure anaiek ortan guk aiña lan egin ba lute, ez lukete guretzako oinbeste erdeiñu edo mesprexu. Elkar ulertu genezake.

        TXOSBERRITU (E. G. I. ) Zuzpertu bezala. (G).

        YAUKAL (6). Martzal, aitoren seme galtzadun. Ez da itz berria, nongo danik ez ba dakigu ere. Itz berri bat aztertzen dugunean, adieraziko dugu bakoitzean, nola sortua dan.

        MARKETS (7). Defectuoso, Makets bezala.

        OZEN (7): (Leizarraga): sonoro. Guk mintxo, bizkaitarrek zoli.

        ERASON (7). Bizkai-itz zar au, impresión esateko artu dute.

        MARGO (7). Kolore, Hervas y Panduro'k dakar itz au. Bizkaian, margul kolore txar da, zurbil. Marguldu (margo-uldu), palidecer; orriuldu, deshojar.

        MIZKE (7). Lozano, mardul. Ez nasi mizka'rekin.

        GOIBEL (8). Hits, (N. B.), ulun (N. G.) Abbé de Lehun; diruek galdu ta begiek ulun.

        MUNDUON (8). Mundu ontan. On litzaiguke o au berritzea. «Orai bereon, presenteon» (Axul.) Bidarrai'n eta inguruetan usu entzun dut «oixtion», aixtian (N. G.)

        EZTIRA (8). Obe litzake ez dira; bestela, a la miel. Eztegu ere obe ez degu; bestela eztai, boda, Bizkaian.

        ERAKORI (6). Suscitar. Bizkaian.

        MURRI (6). Urri bezala; eskas.

        XIMEN (9). Pulcro. (Azkue).

        APATZ (9). Esponjoso, fofo. Guk Naparroa Garaian atso. Arbi atsotua.

        AROL (9). Tierra porosa, poroso.

        ALDAKISTEN (9). Bizkai-itz au Euskadi geinean aldakaitz, urtume, altxuma (G).

        ERBATZ (9). Aresta (B).

        ZANGAR (9). Valiente, corpulento.

        URUBI (9). Aullido. (Azk).

        GARATU (9). Loratu. Oraindik erabiltzen dira artagara, otagara. Erderazko escapo esateko, garantxil entzun nion oñatiar bati.

        GEZU (9). Laister, luzaro gabe. Cfr. geurtz, datorren urtean.

        MAUSARRA (9). Tierra de aluvión. (G.).

        YAURESKUNTZA (9). Adoración. Yauretsi itz zarretik ekarria. Yaurespide, religión. Berrogi itz zarren artean beste zar batetik orrela berritzea ez da misterio.

        LEOTZ (10). Calabozo, mazmorra.

        ATXILOTU (10). Preso artu. Atxiloketa aurren yokua da Bizkaia'n.

        NABAITU (11). Obe litzake «ageri» bezala «sentitu» bezala baño. Guk (N. G.) nabari, resaltar esaten dugu.

        MUSKER (12). Verde. Gure gazte denboran Gipuzkoa'ko Belauntza'n onela esan oi zan. Bidarrai'n (N. B.) neronek entzun dut suge-mandila ta suge-muskerra, lagartija, lagarto, culebra verde.

        GORASARRE (15). Oihenart'en ortografia dala nago. Batzarre, biltzarre, orhoitzarre bezala, goratzarre.

        ZOARRA. (14). Claro, sereno. Lenbizikoz Zubero'ko liburu batean irakurri nun itz onen aide zohardi.

        TXANBELIN (14). Lindo (Azk).

        MARATZ (14). Diligente. (B.).

        ISLA (14). Perfil de los montes, silueta.

        KUSKO (14). Capullo.

        DITXO (16). Fondeadero, puerto. (B.)

        EKURUGAITZ (16). Eziñegona. (Z.).

        ZURTXURI (18). Chopo. Ez ote da álamo? Zugatz izenetan utsegitea errez da.

        MIRRINA (18). Ruin, raquítico.

        ORRILLO (27). Orrilloan egon, estar en la flor.

        LEPO EGIN (27). Sacrificar, degollar (N. G.).

        AZI ORRAZIAK (28). Gora-berak (B.).

        YAURESPIDE (29). Religión; yaureskuntza, adoración. Yauretsi itz zarra da, ta ortatik moldatuak dira.

        ENDURTU (29). Ertu, gutxitu, disminuir.

        TXOSTEN (29). Informe, explicación. (G.).

        EUZKO-GOGOA. II.

        URRATZENAGOTZEN (9). Urratxenago. Aski da bein-tzen ori.

        OKIN (9). Panaderua, boulangera. Oraindik bizi da itz au, iltzear ba dago ere. (N. B. ). Itz orri bizi ematea ez ote du obe neologismo txar oieri baño?

        ATXON (9). Perfume. (N. G.).

        APUKO (9). Aitzaki, txutxu. Bilbao'n txutxu, erderaz ari dirala. «Con el chuchu de ... «

        ALDERRAI. (11). Vagabundo. (Azk).

        ESAMAÑA (11). Frase.

        OENTSU (17). Yakintsu.

        TOKILLO (17). Astun, nagi (B. N.).

        GARBAI (17). Urriki, damu, (B.).

        YARRUGI (17). Ardietsi, iritxi.

        ARESTIAN (18). Gaiñez dago r ori eta s orrek z bear du. Guk (N. G. ) aiztian, aiztintxe esan oi dugu, eta Iones Etcheberry'k aitzintxe.

        YALGI, yalki (19). Contar, narrar.

        BELATZ (19). Simpático.

        GENEZAKEGU (21). Bi aldiz gu. Aski da genezake.

        LABUR-SUR (27). Labur-zur obeki. Zun; ogizun, arnozun. (B. N.).

        YARAUNTSI (28). Herencia. Ondare (G.).

        DEDU. (28). Ohore, honor. (B.).

        AXANPA (28). Inquietud, tribulación.

        IKOTU (28). Pozez yauzi egin.

        XURI (28). Falso. Zuri, zuri faltso bi aldiz esana da.

        AUSIABAR (28). Ajetreo.

        ODOLGORRI. Sanguinario.

        Dakusazunez, irakurle, Zaitegi yaunak (Olabide'k bezala) moda berriko itz bat orduko berrogeitaka dakartzi itz umel edo zarrez galduak. Gauzak ongi etorri ba lira, onezkero gure erriak adi zezaken gure yakintsuen euskera eguzkialdeko anai yakintsuek bañon obeki. Nai dutena biote, baña gu askoz yantziago gaude edozein Euskalerriko itz zarretan eta erdi illean zeudenetan aiek baño. Itz-urrena edo syntaxe ez dugula euskalduna? Ikusiko dugu, ez baikaitute irakurri. Ni amalau urte auetan polikitxo arroztu naiz euskeran, ez bainun nerekin, Olabiderik, Azkuerik, eta nere paperik. Lotsa pixka bat ematen dit ala ere, nik baño euskera geiago baitakite Zaitegi'k eta onen inguruko gazteek.

        Ez al naiz aterako sasi-igarle. Zaitegi'ren eta lana gaizki egiña ba lego, laister galdu liteke; bañan emendik ogei urtera, egun oberik ba letor, orain baño geiago irakurriko dute. Bestela, Azkueren, Lhanderen eta gaiñerako iztegi ta paperak ere ez dira irakurriko; eta guzi oiek galdu ba litez ere, gazte auen lanetan arkitzen alko dira. Auek ola ez ba dira, agur betiko gure eskualdeko euskera.

        DITZAGUN. (E. G. 3-4-, 3). Detzagun obeki. Euskalerri geinetan ditzagun esan oi da, baña gaizki. Irisarri aldean entzunik nago detzagun, detzazun, detzala. Gauzak dakarrena da dezala'tik detzala egitea.

Bestela, dezazala.

        DENDUN. (E. G. III-IV, 8.), balantza.

        ELTZAGORTU. (8), aturdir. Eltzagor, bombo; ez dago gaizki aterea erderaren antzera: tengo la cabeza hecha un bombo».

        BENAZA (9). Gu baño lenagoko euskal-idazleak gaizki esan oi dute benaza. Yokaitz onek bi galdekizun ditu berekin, eta bat aski du. Nazala esan oi dugu, ez benazala.

Galdekizuna ni da (n); be ori irrugarren nordanarena da. Ark ni nazala, ark ua dezala. B orrek zergauza adierzten du; ez, norgauza.

        MINTZUL (9). Mutu, Mintzo-ul'etik ekarria, Bizkaia'n margul margo-ul'etik bezala (24).

        ETXEDUN OSOA (24). Lurbira osoa esan nai luke, griegoz oikoumene; bañan euskera zarrak ba du esaera polit bat ortarako: oillo-lurra. Norbait bizi daneko lurra. Euskaldunak oilloa zun lagun edonon.

        ALOTZ. Simple, idiota, Iñozo.

        DAZAIO: (27), zaio. Dizaio?

        DAZAION: (27), zaion. Erri-itza ote da? Amayur'ek berak asmatua ote du? Errikoa ba'litza, balio luke!

        GEGIKE: (29) Gengike (bizkaieraz); genezake.

        LEDIKE: Ederki bizkaieraz (30); lediken, orrialde berean. Leike onek naspilla sortzen du: legike, ledike esan ezkero, ez dago naspiderik.

        UBARRAZKIAN (40), bear gorrian, mixerian.

        IL-AGIÑEAN: (40), en la agonía.

        BEIÑENA: el principal. (40) Bizkaian.

        YAURERRI: Yaun-erri, erreinu, erresuma. (40).

        ATXINTXIKA (40), laisterka, kurri; aintzi-aintzika.

        YAREGIN (40), Libratu. Bizkai-Gipuzkoetako mugan: Leintza ibarrean.

        EDERRA (40), norbaiten ederra ukan obtener la gracia o favor de alguno.

        LEKAIO: (40), poz-oiu.

        BIRLORATU (40), birbiztu.

        ONDIKO (40), desgracia. Ondikotz! Zori gaitzez (NB, L).

        YAURLE (40), gobernante; yaurri (B), gobernar.

        MAGALPEKO (40), protegido, recomendado. Naparroan, atxoen edari bizia.

        LIMURKARI (40), loxintxari

        YAURALKI (40), Yaun-alki, trono.

        ATOTSI (41), acoger, llamar.

        KOIPATU (41), adular.

        URDIN (41), halagüeño. Egun urdiña.

        BEREDIN (41), makiñabat. (B).

        BURGOI (41), arro. (NB, L).

        ITZURI (41), evadir, esquivar. (NB, L).

        IZURRITE (41), epidemia (tiempo de ...)

        URKULDU (41), desgranar, yalki aletu. (Cfr. uldu).

        SARRAKIO (41), bildur-ikara. Naparroan zukurutz.

        NAUSA (41), escarnio.

        NARRITATU (41), provocar.

        ETXARI (41), sala. Etsari. (B).

        ZINTZUR EGIN (42), lepo egin bezala. Degollar.

        AMAIA (42), azkena. (B).

        IÑAKA (42), ixeka, burla.

        EUR EGIN (42), isti, atzera, gibelat egin.

        TIRLU (42), kopuru, askotza.

        NARRIOTU (42), pregonar; aldarri, pregón. (B).

        TXINBOKA (42), a torrentes, a cataratas.

        ARBIÑALDI (42), la inquietud, época de ... ).

        TUKUTSU (42), espatsu, celoso.

        ENGARAZ (42), nekez.

        BELUTU (42), berandutu.

        BERAIZIK (42), de broma. Gure sukaldean oraindik.

        BETARGI (43), alai.

        BIRYOSI (43), bordar.

        INBEL (43), capitel.

        OBO (43), círculo.

        NEKOSTA (43), ciprés.

        AKARA (43), nardo.

        TXUNDIO (43), admiración.

        NERE GARDIZ (44), nere ustez.

        ZIERRA (44), escoria.

        ZEI (44), plaza.

        KUNKUIN (44), mukuru.

        ORBAN (44), defecto.

        TXAKETEN (44), mancha, txeketen, zokoten: intxaur gordiñaren nokua.

        ERESTILO (45), Salmua, eresi'tik.

        EBAZLE (45), juez ebatzi, juzgar. (B).

        TXAKOSTE (4), zubinko, pasarela. Zubero'n zaldain.

        IKOL (47), kakotua, laburtua.

        GURE HERRIA, 1950, I.

        ITZALI: desaparecer. Agertu ta itzali. Yoanategi'renean irakurri nun lenbizikoz. Oso poliki esana dago «desagertu» esateko.

Hartarik jalgitzea itsas untzi azkar bat» (5). Ez da euskera yatorra: hartarik itsas untzi bat jalgitzea; itsas untzi azkar bat jalgitzea hartarik; itsas untzi azkar bat hartarik jalgitzea. Beste irurak, bai, euskera yator dira.

        HAIN ... NON (6). Hain zen loriatua, non ... Latin-kutsua du. Non ori kendurik ez legoke ain gaizki: «hain zen loriatua, haurra sobea makurturik, untzi sahets gainetik lerratu baitzen, eta buruz beheiti urerat erori». Bait ori aski da. «Buruz beheti» buruz behera. Goitira ta beitira ez-baña, gora ta behera.

        IDURI DU, BILTZEN ARI DUTEN SAREA. (8). Onela eman bedi: «ene erresumak, biltzen ari duten sarea iduri du», edota «biltzen ari duten sarea iduri du ene erresumak». Galdera «zer iduri du? da; beraz ... sarea iduri du. Ez diteke bakandu galdekizuna bere aditzatik edo verbo'tik.