—Euskera—

Euskadi'ko tokien izenak

Nola irakurri ta ulertu?

Orixe

Gure adiskide mami dan L. Mendizabal'dar Ixaka yaunak liburutxo bat atera du toki-izen deritzaien itzetaz. Lan aipagarri au, Urkixo'tar Yuli yaunari egin zitzaion goratzarre liburu aundietako batean agertu zan lenengoz. Arrazoi aundiz iduri zaio gure adiskideari, gaurko eguneko toki-izenak ez dirala irakurri ta ulertu bear orain daukaten itxuran edo eitean. Nork daki nondik datozen, eta zenbat aldakuntza gertatu zaizkien? Egilleak berak diona ere, ez du ematen Ebangelio'ko egitzat; baña, gutxienik, begiratuki ibiltzen erakusten dio besteri.

        Nik beintzat, Lizardi toki izena, lizar' etik zetorrela uste nizun; bañan emen Guatemala'n egunero ikusten dut eta irakurtzen Elizardi. Zein ote da bietan itz yatorra? Edota, zer itz yatorren aldakuntza ote dira biek, Lizardi ta Elizardi? Orain-aurretik gai ontaz egin diran lanen berri ematen du Mendizabal yaunak; bañan ez dago erara zenbaiten aburuekin. Yakiña!

        Beste yakintsuren bat atzetik etorri ba-ledi, arentzat ere ba-diteke esatekoa. Toki izen batek atzeki edo sufijo asko artu dezazke. Esaterako, lar, larre'rentzat ogei ba-dakartzi. Toki-izenak ba dute beren izen-yoku edo deklinazioa: bakarrarentzat -aga, zenbaitentzat -eta. Onela, Lizarraga, lizar bat dagoneko edo egon zaneko tokia litzake eta liarreta, bi edo geiago daudenekoa, lizar orrek guk uste genuna adieraziko ba'lu. Uitzin'n Lizardi'ko Malkorra luze samarra da, bañan ez dut ikusi lizar bat ere. Eta Uitzi lizar tokia da. Ba dira eunka ta berreunka.

        Toki-izen oiek atzean edo bukaeran dute beren adierazkizuna. Bukaera orri izen politago bat emateko izenaren aldaska, urtume naiz altxuma esan genezaioke, lizarrari inguruan atera oi zaion urtumea bezala. Euskeraz atze-aldaska dira urtume geienak, bañan zenbait aldiz ba dira aurre-aldaska oietatik ere. Toki izen auetan gauza berri bat dakar Ixaka yaunak: elatz edo letra bakarrarekiko urtumetxoak asko ditezkela itzetan, batez ere itzaren aurrean; baita atzean ere. Oraiñarte etzitzion yara eman gertakizun oni. Agiri zarretan gertatzen diran toki-izenak alda-errex dira, idatzi zitutenek ez baitzekiten askotan euskerarik.

        Erriak berak ere aldarazi ditu itz asko euskera galdu-ala edo aztu-ala. Baita euskera bizkorrenik bizi dan errietan ere. Esaterako, Tolosa'ko Illarramendi, onela ez-baña Yurreamendi omen da. Sagastipol Sebastopol biurtu omen da. Eta abar eta abar. Euskera galdu ez dan errietan ere, askotan aldatu oi ditugu toki izen naiz bestelakoak. Ortarako aski da elatz edo letra bat tokiz aldatzea, atzekoz aurre. Or daukagu Isatsu (Isasi, Isas). Iru Euskalerritan, ongi Euskalerri ala ere, satsu ori tsasu biurtu zaigu. Iruretan batean ere ez da itsasorik, ez Naparroakoan, ez Laphurdikoan, ez Gipuzkoakoan. Irurak itsasotik urrun daude. Oria''ko Itsaso'ri Itsaso-legor esaten asi dira; bañan oker asmatua dago. Onela aldatzen dira izenak uste gabe batetik bestera. Gipuzkoa'ko Ikaztegieta Isastegita ote zan lenago? Askotan elatz edo letra bixikoak (diferenteak) ez du beste izenik adierazten: onela, Elorriaga, Elosiaga, Elorta, Elosta. Elorriaren igali gorriari, belaxaka esan oi diote batzuk, elosika beste batzuk. Guk bietara.

Elatz bakar aitzin-itsatsia. Zenbait toki izenetan, aurretik itsasten zaion letra ez da izenarena berarena; beste zenbaiten, bai. Ona emen auzi axolagarri bat.

Batzu batzutan ez dirudi auzi nasia, baña bestetan ote otezkoa. Mendizabal yaunak bere egiten du Straubinger yaun Agurgarriaren aburua, eta gogoan argarri da, naski. Adibidez: Barakaldo, Arakaldo; Beloki Eloki, Buzunaritz, Uzunaritz, Balzola, Alzola.

        Irakurriz irakurriz, ona zer arkitu dugun lan ontan: Goinetxe Oianetxe ote dan. Erriaren goieneko etxea ba-dikete oianaren edo basoaren ondoan egotea; bañan or daude beste bi izen dudarazten dutenak: Artetxe, Barrenetxe, Etxegoien, Etxarte, Etxebarne ez dabitza urruti. Ez eta Irigoien, Iriarte Iribarren ere. Non ote dago egia?

Yoan eta billa!

Elatz bakar gibel-itsatsi. Ola dala esan diteke onako toki-izen auetan: Andrakas, Andraka; Arzeniegas, Arzeniega; Erletxe; Errazuriz, Errazuri. Aurretik itsatsiak askoz geiago dirudite, eta bide berri bat ematen ditu M. yaunak auzi auek bereizteko. Erdi-mendeko toki-izen asko batere aldatu gabe dauzkagu: Elkano, Gatzaga, Igeldo, Elduaien, Labaien, Berastegi.

        Azkeneko ontan s ori r'tik etorria dirudi, zure baimenarekin, adiskide. Berartegi ziteken lenago. Belaze ta Beraze (Beraza) ere ba ditugu. Bizkaian, berriz, bedar, esan oi dute. Izanaren bukaeran dauden itz-urtume oietako batzuk len itz bereki edo beren yabe zitezken. Onela, atze: ondo: Intxaur-atze, Intxaurondo, Gaztain-atze, Gaztain-ondo. Atze au, bost urtumetan ugaritua dirudi: az, ez, iz, oz, uz.

        Luze nuke lan osoa bakoizka ta urrenez urren aztertzea. Emendik aurrera, toki-izen onek au adierazten dula, beste adierazten dula eletan berotzen geranean, begira non eta nola gabiltzan Itzen egiazko yatorriz diardun ikaskizun ortan, gerogo ta zurrago bear lukete.

        Lan gogor orri yarraitzeko, diola Jainkoak osasun eta begietako argi gure aspaldiko lagun onari.