—13—

                «Gauaren aginduz, horra sua itzali.

                Hitzok bota dizka Egun joanari:

                "Ai, Eguntto txoro!, ez ezagun ama,

                lehen huts sakonean Bakar nindukana...?"».

Bihar arratsaldeko elizkizuna ta hitzaldia gertutzen ari da Don Jose zaharra, kandela argitan.

        Berak eman dio untzinoa Don Trifoni.

        —Hilda gero zertarako? —esan die Don Trifonen serbitzariei.

        —Bai, Don Jose. Etorri bedi, mesedez. Zer esango du, osterantzean, haren emazteak? Eta zer esango du jendeak? Etorri bedi arin, Don Jose, mesedez, Jainkoarren!

        Gustora ez baina, joan egin da azkenik Don Jose zaharra, eta eman egin dio untzinoa Don Trifoni, Don Trifonen gorpueri.

        —Bihotz zabala ta esku zabala izan da, benetan, Don Trifon. Goian bego! Hau baino katolikoagorik non? Elizatsuagorik non? Zein? Batek ba daki zenbat kofradiatan egon den sartuta...! Nik neuk behintzat kofradia guztietako izen zerrendetan ikusi dut honen izena: San Pedrorenean eta Kepa Deunarenean, San Joserenean, San Antoniorenean, Santa Ritarenean, San Migelenean eta Mikel Deunarenean..., eta beste askotan —esan du bere artean, negarrez, zizpuruka, Don Trifonen gorpuaren ondoan egon den serbitzari zintzo batek.

        —Bere pozik haundiena izan diren txakurrak hilda ikusi dituenean, zoratu egin da gizajoa! Eta, jakina, gero ez du jakin zer egiten izan duen ere. Bestela, ez zuen Don Trifonek bere bururik hilgo. Bai zera! —esan du bere baitan, negarrez, zizpuruka, beste serbitzari zintzo batek.

        —Apaizekin ere ongi konpontzen izan da, eta sarritan joaten izan dira honenera Gezalako apaizak kafe ta koinak ona hartzera ta txokor ederrak erretzera, lehenagoko gauzen gainean elkar hizketa bare ta gozo bat eginez bien bitartean. Jainkoaren ordezkoak direla ta, ongi, errespetoz, tratatzen izan ditu apaizak. Urrezko kaliza eder bat eman zuen ihes Gezalako elizarako, ta ehun mila peseta gainera, eliza aurreko lorategia konpondu ta apaintzeko. Hainbat eta hainbat fabore egindako gizona izan da, bai, benetan, gure Don Trifon gizajoa! Jainkoak zeruetan euki dezala! —esan du berekiko, negarrez, zizpuruka, hirugarren serbitzari zintzo batek.

        —Nola ote dago Doña Leona, Don Trifonen emaztea? Koitadatxoa! Alargun gelditu da goizerik gauera, arrantzaleen emazteen antzera. Don Trifon eta Doña Leona Gezalako ongileak izan dira baina, bakarrik gelditu da orain Doña Leona, Doña Leona otzana. Bera da Gezalako Karidade Ekintza elkartearen sortzaile ta buru ta bihotz. Ikusiko bazendute ikusi, nolako maitasun ta samurtasun ta onginahiez atontzen dituen Doña Leonak pobreentzako Eguberri afariak eta haien ume jaioparrientzako seaskak! Pobreen haurrei afari merienda bat ematen die bere urtebetetze egunean, eta negar egiten du bihotz zarrastaz «guztien ama ona» ta holakoak entzuten dituenean —esan die negarrez, zizpuruka, Don Trifonen eta Doña Leonaren Gezalako serbitzari zintzo batek Don Trifon eta Doña Leonaren Ekidazuko serbitzari zintzo batzuei.

        Don Jose zaharrak, ordea, ez dio alabantzazko lorerik bota Don Trifoni; ezta Doña Leonari ere. Haserreturik egon da.

        —Elizarako diru asko ematen izan du baina, bere langileei zer ematen izan die? «Dignus est enim operarius mercede sua». ¡Antes es la obligación que la devoción, Don Trifón! Lehenengo zuzentasuna, ta gero esku zabaltasuna. Zerua ez da diruz erosten, eta hemen zerua ta han zerua, ez da joko segurua.

        Errezuak egiten ari da orain errezu liburu berri batekin.

                «Etxea Jaunak egiten ez badu,

                alperrik nekatzen dira etxegileak.

                Herria Jaunak zaintzen ez badu,

                herrizainak alperrik dagoz zuhur.

                Alperrik zaizue goizetik jaikitzea,

                berandu lotara joatea...».

        Don Jose gaztea ere... Parkatu, lehenago egon zan, baina orain ez dago Don Jose gazterik Ekidazun. Jose gazteak bai, asko dagoz; baina Don Joserik ez.

Ekidazuko sasi-apaizak meza beltz bat prestatzen ari dira Txitxirri baserriko ikuiluan. Etxekoandrea, sei gizon eta beste hiru emakume dira prestamenok egiten ari direnak.

        Ongi afaldu dute, ta orain «vermouth» eta ardoa edaten ari dira, biak nahastean.

        Bero dago ikuiluan, oso bero. Hala ere, sua egin dute arte adar igarrekin, ikuilua obeki berotzeko.

        Batzar buru egiten duen gizonak biluzik jartzeko agintzen die batzarkideei. Eta, esan ta egin, biluz biluzik geratu dira danak, eta horman dagozan iltze batzutan eskegitzen dituzte soinekoak eta oinetakoak.

        Izerditan dagoz guztiak eta gorri gorri. Txerrikumeak dirudite. Amearik gabeko txerrikumeak.

        Kanpora atera da bat preskura hartzera. Beste bat ere bai... Banan banan, danak doaz kanpora. Hutsik geratu da txerrikorta.

        Kanpotik ibilalditxo bat egin ondoren, sartu egin da, berriro, lehenengo atera dena. Bigarren atera dena ere bai. Besteak ere bai.

        Kanpora doaz, ostera ere. Baina zertan ari ote dira irten ta sartu, sartu ta irten? Sartu egin dira atzera. Itxi egin dute albatea.

        Ba dakit, oraintxe dakit zertan ibili diren: abere guztiak bezala, arremetzeko prestamenak egiten ari izan dira, zoroen tximinokeriak eginez.

        Galdara haundi bat dakar orain etxekoandreak. Saldaz beterik dakar. Eta arte ilinti gorien gainean jartzen du.

        Bitartean, sabaira igo da gizon bat, eta katakume hazitotxo bat arrapatu du. Berehalaxe, galdarara botatzen du bizi bizirik. Tapa ipintzen dio galdarari etxekoandreak, eta bat batean itotzen dira galdaran katakumearen miauak.

        Aldare gisako mahai bat egiten ari da beste gizon bat. Lukainka bat ekarri du emakume batek. Hizketan ari dira, baina nik ez diet ezer ulertzen.

        Prestamenok egin ondoren, sasi salmoak kantatzen hasi dira, sasi meza ematen hasteko.

        Gizonezkoa da sasi apaiza, gizonezko bizartsu bat. Eskuak zabalik ditu, eta suge baten antzeko soka zati bat du dingilizka ezkerreko esku muturretik. Liburu zahar bat irakurtzen ari da.

                «Gloria Patri et filio,

                gure katuak txilio;

                in sekula sekulorum, amen,

                katurik ez dago hemen.

                Doministikun, kirieleison,

                lapiko batean lau andre

                eta sei gizon».

        Katua egosi da. Eta katu salda hartzera doaz orain, koilara haundi batzuekin. Bero bero dago salda hori, ta putz egiten diote ahora sartu baino lehen. Gozo dago, antza, gozatsu hartzen bai dute.

        Katu salda hartu ta gero, aldarera doa sasi meza emailea.

        —Jesus! Oremus!

        —Txakurraren putzak hartu egizuz.

        —Amen!

        —Zu hor ta gu hemen.

        Lukainka hartzen du orduan sasi meza emaileak eta hamar zati egin aiotz batekin. Eta kantatzen hasten da.

        —Sursun korda!

        —Txorizo korda!

        Eta kristauen mezatako sagararen parodia bat egiten du, kiskin kaskun, erdi latin erdi euskara, mintzatuz.

        Gero, dantzan beste dira guztiak lukainka «sagaratuaren» inguruan, lotsagabekeria haundiak eginez ta birao izugarriak esanez. Horretan ekitalditxo bat egin, ta kantatzen hasten da berriz ere sasi apaiza.

        —Pater noster!

        —Opila laister!

        Lukainka zati bana ematen die berehalaxe bere lagunei, latinezko hitz batzuk esanez. Ikaragarrizko parre algarak egiten dituzte lukainka jatean, eta biraoak esan ta lotsa gutxiko keinuak egiten ari dira behin eta berriro.

        Harriturik gelditu naiz. Ekidazun ez zegoela holakorik uste nuen baina..., lekuan lekuan maloa, gurean haundiagoa.

                «Jirabira ta jirabira,

                sei gizon ta lau andre

                etorri ziren

                Txitxirrira.

                Jirabira ta jirabira,

                arrakaldu egin da

                Jansenioren

                andapara.

                Jirabira ta jirabira,

                ikaragarria da

                gaztediaren

                poz algara».

        Berbaroa ta pausu hotsa da kanpoan. Nor ote dator Txitxirrira?

        Don Trifonen serbitzari batzuk dira. Zertan ote datoz honera?

        —Pon de ra pa pan, pan pa ra de pon!

        —Pan pa ra de pon, pon de ra pa pan!

        —Pin pon!

        Ikuiluko atea zabalik egon da, ta handik sartu dira Don Trifonen serbitzariok, eta atxilotu egin dituzte hemen meza beltza ematen egon direnak.

Enekoneko Pedro ere atxilotu egin dute Don Trifonen serbitzariek. Baina ez benetan, ametsetan baizik.

        Goizetik joan da ohera gaur Pedro, guztiz nekaturik egon delako. Hain zuzen ere, bart lorik egin gabe egon da Olazaharkoei laguntzearren, ta goizean elizan egin du egin lo pizka bat baina, han egin duenagaitik... Lo dago Pedro, baina estu ta larri dabil ametsetan. Benetako ametsetan? Benetan egiten du, behinik behin, ametsetan. Baina benetan benetakoa?

        «Atxilotu egin dute Pedro Don Trifonen serbitzariek, eta Ekidazuko plazara eraman dute. Hil kutxa baten barruan dago, fraile jantzirik. Handik irtetzeko ahaleginak egiten ditu, baina ezin.

        —Ni ez naiz Juan errementaria! Ni Enekoneko Pedro naiz...! Ez ahal nauzue ezagutzen? Nik zuek ezagutzen zaituet. Enekoneko Pedro naiz... —dio oihuka.

        —Hasi dezagun hitz sariketa —dio serbitzari haundi batek.

        —Lehenengo hitza: «Itsu-itsuka». Hasi —dio zuzentzaileak.

        —Itsu-itsuka..., epetx ala pexka, itsukapeluka, sagar ustelka, itsu mandoka, zomorro mozorro, tatarrataka, solomosu, zapata txikitxuetan, kukulu gordeko, batupareaka, erroz erroz, txoriamartoloka, zarzarren..., buleketan..., zapoka, matamaloka..., katukaldeka, laba labaka..., taloketan... Gehiago ere ba dakitzit baina...

        —Ederki —dio zuzentzaileak.

        —Ederki —dio Don Trifonek.

        Izan ere, han dago Don Trifon, epai mahaian, betaurreko beltz batzuekin, txokor eder bat erretzen. Baina ez ahal da hil Don Trifon? Ala beste Don Trifonen bat da hau?

        Hil kutxatik atera egiten dute Pedro, ta mozorro bat jazten diote. Ta itsutua eta makurtua dagoelarik, Don Trifonen serbitzariek bizkarrean jotzen dute, ta berehalaxe hauen bila hasten da Pedro. Baina ez du ezer ikusten eta ezin inor arrapatu.

        —Itsu kapela! Non duk andrea? —galdetzen dio Don Trifonek.

        —Sasian galdu —ihardesten dio Pedrok.

        —Bila bestea —esaten dio, orduan, Don Trifonek.

        Sorki zahar bat bezala darebilkite Pedro Don Trifonek, beronen serbitzariek eta txifa txakurrek. Eta haserretu egiten da. Eta, halako batean, mozorroa kendu, bere kolkotik errebolber bat atera, ta hil egiten du Don Trifon. Hankaz gora jausi da Gezalako jauntxoa bere txifa txakurren gainera. Baina hau miraria: Don Trifon hil eta beste Don Trifon bat agertzen zaio Pedrori berehalaxe. Bigarren Don Trifon ere hil egiten du, baina hirugarren bat agertzen da. Eta hil eta biztu, biztu eta hil, errebolbera balarik gabe gelditu zaio. Eta Don Trifon bizirik, txifa txakurrak ere bizirik..., eta han urrutian beste Don Trifon batzuk agertu dira, Don Trifon zuriak, urdinabarrak, horiak, beltzak, beltzeranak... Oihuka ari dira.

        —Eup! Eup! Bota, bota tiroak. Ez gaituzu hilgo gu sekula ere. Hilezkorrak gara gu lurbira osoan, Fenix egaztia bezala. Ja, ja, ja! Eup! Eup!

        —Fenix? Oker egongo dira. Felix izango da, Felix Asto ere Felix da ta —esaten du berekiko Pedrok.

        Arbitro jantzirik agertu da orain Don Trifon bat. Eta Pedro baloitzak harturik, fulbolean jokatzen hasi dira serbitzariak eta txakurrek. Hankapetan darabilkite Pedro.

        —Ai! Ai ene! —esaten du mindurik gizajoak.

        —Pedro! Pedro...! —deika ari zaio baten bat nonbaitetik...».

        Emaztea etorri zaio lo gelara. Itzartu egin da.

        —Zer? —galdetzen dio Pedrok emazteari.

        —Don Trifonen serbitzariak dagoz hemen.

        —Zer nahi dute, bada?

        —Ez dakit...

        Pedroren lo gelara sartu dira serbitzariok arrapaladan, eta galdera batzuk egiten dizkiote hari.

        —Laya de vaya, Amaia?

        —Aya saya?

        —Amaia!

        —Vaya de laya, Amaia?

        —Yaya.

        Amaia aipatu dute. Zer gertatu ote da orain? Noan agudo Olazaharrera.

Ekidazuarrik ez da ageri kanpoan. Don Trifonen serbitzariak bai, nonnahi.

        Ilunetan dago Olazahar, ilunetan kanpotik eta barrutik. Ez ahal dago inor etxean? Inor ere ez...? Inor bai: Juan, bakar bakarrik, bakardade ilun isil izugarrian. Baina non dira besteak? Non ote da Amaia? Atxilotu egin ote dute hura ere? Ala haurgintza minetan egon delako..., eraman egin ote dute klinikaren batera edo? Eskolastikarik ere ez dago hemen... Goizean gure Mari-k ondo zaintzeko Amaia esan dit baina, oraintxe egin duk egitekoa! Norantz joango naiz orain? Simonengana...? Ea ezer dakian harek... Inork jakitekotan bai...!

Haserre da Simon. Demetriarekin haserretu da, honek Finiri jantzi berri garesti bat erosi nahi diolako. Aita, ama, ta alaba, afaltzen ari dira, eta isil isilik dagoz hirurak. Isilik Simon...? Bai. Baina luzaro ez da egongo, hamarretako trena bai dator.

        —Gure Mirentxu ikusi ahal duzu, Simon? —galdetzen dio Iruriko Doroteok.

        —Ez, Doroteo. Baina Karmentxuri entzun diot esaten bere lagun bati etxera joan dela. Bai, oraintxe lehentxoago izan da ta, oraingo etxean izango duzu zure alaba, seguru asko. Beldurretan gagoz gaur danok egon ere, ta egotekoa da... Don Trifonen gorpua Gezalara eraman dute hil kutxa eder batean. Bihar izango dira entierrua ta elizkizuna, arratsaldeko seiretan edo. Jende asko joango da, asko bai, entzute haundiko gizona izan baita Don Trifon... Txifa txakurren gorpuak granjara eraman dituzte kamioietan. Erre egingo dituztela uste dut nik... Telebisiokoak ere etorri dira. Ez ahal zenekien? Bai, gauez etorri dira, eta ez da argirik egon... Beste batzutan arin etortzen izan da baina, gaur ez dakit noiz etorriko den. Trenaren argi indarra apartekoa da. Eskerrak horri, bestela... Ba, telebisiokoak etorri direnean ez da argirik egon; baina foko haundi batzuk ekarri dituzte (pilak edo izango zituzten barruan, ez dakit nik) eta argitan jarri dute Olazahar. Gure Demetriak ezer esan ez balit, han izango nintzen ni ere, eta agertuko nintzen telebisioan... Baina, ba dakizu, noizean behin emakumeei ere jaramon egin behar izaten zaie ta... Penagarria izan da, benetan! Hala ere, ikusi beharko dugu telebisioa gero. Hamabietan ematen omen dute Olazaharkoa... Itxadon, itxadon, mesedez, apur batean Doroteo, oraintxe joango zara ta. Ba ahal dakizu Amaiarena? Ez? Ezer ere ez...? Haundia da! Jakina, zu etxezaletxoa zara ta... Tabernak eta jostelekuak izaten dira onak holako barriak jakiteko. Ba, begira, Doroteo: Amaiagaitik ari dira orain etxerik etxe Don Trifonen serbitzariak, eta horrexegaitik atxilotu dituzte hainbeste ta hainbeste. Amaia bera ere atxilotu egin dutela esan dute baina, gezurra izan da. Erdi minetan zegoela ikusirik, ez dute eraman. Baina Olazaharren gelditu da Don Trifonen serbitzari mordo bat Amaia «zaintzen». Baina alde egin du handik Amaiak. Bai. Halako batean, nola eta nondik ez dakitela ihes egin die Amaiak. Eta Eskolastikak ere bai, zaharra izan arren. Suzko egazkinen baten joan omen dira, behinolako Elias igerlearen antzera... Ba zoaz, Doroteo? Parkatu... Gabon, ba; eta bihar arte jainkoak gura ba du... Doroteo! Hona beste apur batean. Ahaztu egin zait esatea. Koldok ere ihes egin omen du presondegitik, eta lehentxoago ikusi omen dutela esan dute, bere etxerantz doalarik. Libre utzi dutela ere entzun dut baina... Gabon, Doroteo, bai, hemen dator trena ere ta.

        Hau da itzela! Nora joango naiz orain Amaiaren bila? Nonbaitera bai behintzat.

                «Nonbaitetik abiatu nintzen

                eta nonbaitera noa.

                Nondik nora

                bideak daki

                bideak bait narama».

© Mikel Zarate