—5—

Gaua gauezkoentzat esan ohi da. Baina gaua lakorik ez dago autoan ibiltzeko. Ni neu, behinik behin, ederki ibili naiz lehen Gezalan ohostutako «1500» urdinean.

        Azkar ibili naiz, azkar ibili beharra izan bai dut. Ez dut eragozpen haundirik izan bideetan, eta izan ditudanak ere errez pasatu ditut. Egunezko auto ibaietan igerian etorri beharra izan banu, laister arrapatuko ninduten Don Trifonek eta.

        Izan ere, Gezalatik ateratzekoan, ikusi egin naute lapurketariek, eta nire atzetik etorri dira, Andoni nintzelakotan edo.

        Autobide berrira jo dut eta Botxoarantz joan naiz, joan gara, obeki esanda.

        Nire atzetik etorri direnak, martxa militar bizkor bat jotzen etorri dira tiro eta autoen bozinaz. Larogeian, ehunean, ehun ta hogeien, ehun ta berrogei ta hamarrean joan gara... Baina, halako batean, atzetik ezeze aurretik ere argi asko agertu zaizkit. Eta gelditzeko seinaleak egin dizkidate norbaitzuek. Baina, jakina, ni ez naiz gelditu. Azeleradorari sakatu ta aurrera egin dut.

        Orduan, aurreko argiak alboratu egin dira ta tiroka hartu naute. Berehalaxe, nire autoa galbahe bihurtu da, baina niri ez didate ikuturik egin. Balekite nor naizen!

        Botxoara iristean, kalerik kale ibili gara trafikoko seinaleei kasorik egin gabe. Baina holgetan benetan, ni kontutatu orduko, erdian hartu naute kale gurutze batean, eta nora ezean gelditu naiz: argiak aurretik, argiak atzetik, argiak ezkerretatik, argiak eskuitatik, argiak alde guztietatik. Zer egin?

        Denda batera sartu naiz auto ta guzti. Hango kristal hotsak ez du azkenik izan, eta «nire» «1500» urdina «600» beltz bihurtu da.

        Burdina bihur artetik irten, ta eskapatateko erloju haundi batean sartu naiz. Eta tik tak eta tik tak, erlojuaren fabrikan egon naiz apur batean. Berehala gelditu da, autoak eman dion mosu estuagaitik. Bost et'erdiak izan dira.

        Nire autoan (batek ba daki norena den) eta erloju-dendan inor ere ikusi ez duenean, kalea akordonatzeko agindu du Don Trifonek. Eta nire bila (Andoniren bila) hasi dira. Horretan ibiliko direla uste dut oraindino ere, Botxoako etxe guztiak erakatu arte. Ez dute arazo makala hartu!

        Erlojutik irten, ta Zirritokira joan naiz. Orduantxe ateta dira azkenengo errondariak. Mozolu itxura zuten lau mutil izan dira. Esan ere Mozolu esaten diote haietako bati, bera aurrean ez dagoenean, jakina. Izengoitia ez dio esan baina, erdi ordituta egon den batek mozolua aipatu dio Mozoluri burlezahar.

        —Hi, Enrike: Mozolua ikusi duk?

        —Heu haiz hi heu mozolurik asko, txatxar buruhaundi hori! —erantzun dio, berehalaxe, Mozoluk. Baina ez dira haserretu, eta auto batera sartu ta albo-alboka, kaleak betean, umoretsu joan dira mutilok.

                «Asto guztiak ez dira goizetan ohean,

                Purrutuneko mutila jeikia denean;

                karrika guztia ba dauka marrumaz aidean;

                Amikuzen sortua da Maiatzaren erdian».

        Emekiro agertu du muturra ilargiak laino beltz baten ostetik. Eta kaleetako ur potxingo guztietara sartu da, eta dardarakada batzuk egiten izan ditu, noizean behin.

        Muturra agertu du ilargiak eta Botxoa, iriburu entzutetsua, egunez ta gauez argitan dagoen iri zahar berritua, argiagotu egin du bere argi motelez.

        Egunez baino ederrago ta politago egon da iria. Zuhaitzak eta loreak, biluzik eta negarrez, bazter guztietan ageri izan dira. Zuhaitza eta lorea ehundaka, milaka, miloika.

        Iriaren altzotik doan eta datorren ibai barea (arrainen paradisua), ilargiarekin maiteminduta, maitekeriak egiten ari izan da. Eta amurraiak dantzan bere, sabelean, baltseoan, ehundaka, milaka, miloika. Kale zabal, eder, garbi ta txukunak, kolore askotako argiz apainduta egon dira, eta hizkuntza ulergaitz baten mailua eskuetan zutelarik, mailuka ari izan dira denda berrien izenak.

        —Tirikitauka, Tauka, Tunga, Tenga, Traka, Truka; Troka, Kampsa, Kumpsa, Kimpsa...

        —Talko, Tilki, Laka; Pertesa, Letesa, Oas, Usa, Urss, Sos...

        —Danba, Dinba, Bimbo...

        Ia belarriak gortu egin dizkit elkar izketa danbatsu nekagarri horrek.

        Inorako presarik ere ez dut izan eta, poliki poliki, goizeko preskura hartuz, oinez etorri naiz Ekidazura, ibai egaletik zehar.

        Urteberri eguna izan arren, lanean ari izan dira fabrika batzutan, eta haien tximinietatik zeruratzen izan den kea, beltza ta zikina, laino montorren magalpean ezkutatzen izan da. Botxoako denden izenak ezeze, langileak ere mailu hots etengabean ibili dira.

                «Lanaren menpean,

                ekin eta ekin,

                ari eta ari,

                Matxinen durunda,

                beti:

                Danba, danba!

                Lanaren hotsa,

                mailu beroa,

                ta laguntza

                otza.

                Nork du beretzat oroitza?

                Langile behartsuaren nekeak

                beti

                sari motza,

                izakera latza..».

        Eztulka ta doministikunka hasi naiz orduan. Hogeigarren gizaldiko gizonek sortu duten ke giro hura kaltegarri izan zait.

        Fabrika haiek Gezalan balegoz, kea lurpera joango litzake, dudarik gabe, hango aberatsen birikiak kedarrez bete ez daitezen. Pobrearen oinean beti arantzaren bat.

        Atezain bat ikusi dut fabrika baten aurrean. Lasai hartzen izan du arnasa. Izan ere, ketan urteak egin ondoren, inmunizatu egiten dira (birikiak kedarrez gainezka dituztenean). Zorionekoa hura! Eriotza ere zoriontsua izango du, noski! Haren izena, izen berri praktikoa, 5789 izan da. Haundia benetan haundikien jakite eta aurrerapidea!

                «Hau diagu

                pobrearen jakitea:

                lanegin, lanegin,

                lanegin ta hiltzea».

        Zazpirak izan dira Ekidazura heldu naizenean. Musean ibili dira bi kanposantuan, hilobi baten gainean eserita. Karten ordez liburuak erabili dituzte, eta buruhezurrak tantu orde.

        Bi gizon edo bi gorpuhezur haiek Unamuno ta Lizardi izan dira.

                —«Ordago = ahí está! tú quedas,

                voz de una lengua que expira;

                «órdago», trágico envido

                de milenaria agonia...».

                —«Baina nik, hizkuntza larrekoa,

                nahi haunat ere noranahikoa:

                jakite hegoak igoa,

                soina zahar, berri gogoa,

                azal horizta, muin betirakoa».

        Oso galtaizle txarra da Unamuno (nor ez?), eta galtzen izan duenean, tranpak egiten izan ditu: tantu bat egin, bi kontatu ta hiru jaso.

        Halako batean, haserreturik, ukabilkada bat eman dio bere ondoan euki duen kriseilu bati, ta apurtu egin du. Haragirik gabeko sudur gainean euki dituen betaurrekoak ere jausi egin zaizkio. Saguzaharrak ikaratu egin dira.

        —Enbido haundia —Unamunok.

        —Bi gehiago —Lizardik.

        —Lau gehiago —Unamunok.

        —Euki —Lizardik.

        —Paso txikia —Unamunok.

        —Enbido —Lizardik.

        —Hiru gehiago —Unamunok.

        —Ordago —Lizardik.

        —Ez; jaso tantuak —Unamunok— Pareak bai.

        —Baita —Lizardik.

        —Hogei —Unamunok.

        —Ez dut nahi —Lizardik.

        —Bai jokoa —Unamunok.

        —Ederra —Lizardik.

        —Mahaira —Unamunok.

        —Bota —Lizardik.

        Hogeitamaika euki du Unamunok hiru erregekin, eta eskutik gainera. Lizardik ere karta politak euki ditu: hiru zazpiko ta zaldi bat, hogeitamaika erreala. Berez, Unamunorenak baino karta obeak izan dira baina, bost kartara egiten denean («mus ilustratuan») bakarrik balio du hogeitamaika errealak, bestelan ez.

        Han urrunean, Don Trifonen granjan, txifa txakurren zaunkak entzuten izan dira, eta hil kanpaiak elizan.

        Agure ta atso batzuk pasatu dira nire ondotik mezatarantz, eta elizara joan naiz ni ere.

© Mikel Zarate