Iratzeder, kantuzko euskal mistiko kronikaria
Ez da erraza lau hitzetan gizon bat zer den esatea. Baina horixe dela uste dut nik Iratzeder olerkaria: kantuzko euskal mistiko kronikaria. Horrela agertu zait bere idazlanak banan banan irakurri ondoren.
Lehenengo ta behin, Iratzederren olerki sortak kantatzeko egina dela dirudi, kantu ritmo, rima ta neurri bat dutelako olerkirik gehienek, euskal bertsoek eta abestiak duten bezala. Eta, hain zuzen, anitz kantu-letra egindakoa da Iratzeder («Editions Ezkila»ren zuzendaria denez gero) eta, laster ikusiko dugunez, entzumen zolia du letrak ahozkatzen edo kantatzen direnean sortzen duten hots lakarra edo leuna, adierazkorra edo arrunta bereizteko.
«La phonétique basque, elle, ignore las pénultièmes longues: pas de désinences féminines, rien que des finales fortes. Cette inexistence de penultièmes longues constitue, a notre avis, le handicap fondamental contre toute tentative de psalmodie en basque qui prétendrait utiliser tel quel la genre psalmodique du R.P. Gelineau. Par ailleurs, nous avons déja fait observer dans le LIMINAIRE que les Basques sont réfractaires au chant de la PROSE: ils réclament des textes qui soien non seulement rimés, mais encore mesurés quant au nombre des syllabes et rythmés selon un jeu donné de "césures"». (X. Diharce (Iratzeder) -G. Lerchundi, Salmoak, Bilbao, 1964, 17. orr.).
Ba daki, bai, Iratzederrek zer diren Goxoa ta Neurria ta Sua.
«Mendiz bertzaldeko Eskual-Herria
Ezin geiago zait xoragarria.
Badu bihotzeko Su pizgarria,
Zainetan indarra, soan irria.
Alde huntako Eskual-Herria
Etzait gutiago maitagarria.
Eztu bertzean den suzko-jauzia,
Bainan bai: Goxoa eta Neurria».
(Mendiz bertzaldeko... )
Bigarren, euskal mistiko bat da Iratzeder, euskalduna ta euskaltzalea delako, Euskal Herria kantuz eta egitez (otoizka ta aitzurka —«ora et labora»—) maite duelako eta Jainkoarekiko maitasunean maite duelako. «La experiencia mística cristiana no consiste propiamente en una negación del mundo ni en el encuentro con el todo infinito, sino en un asumir el mundo en el encuentro amoroso con el Dios personal». (K. Rahner - H. Vorgrimler, Diccionario teológico, Barcelona, 1966, 441. orr.).
«Maiz doazkit pertsu xortak bihotz barnetik gaindika,
Ene fraide anaiekin nabilalarik aintzurka.
Batean bat, bertzean bi, badoazkit maiz gaindika,
Goiko zerbait misterio xorta bakotxak baitauka.
Bai, bizi naiz Jauna baitan, bizi naiz ezin gehiago
Haren maitez, denen maitez, ixili-ixila bainago...».
(Ai, zeruan!)
Eta, hirugarren, kronikari bat da Iratzeder, bere bizitzako, bere familiako, bere gizarteko ta bere Euskal Herriko gorabeherak direlako bere etorriaren iturri, eta kronikariek egiten duten antzera bere olerkien azpian fetxa jartzen duelako beti. Non idatzi duen olerkia, nola abestu daitekeen eta gainerako zehaztasun bat edo beste ere jartzen ditu olerki batzutan.
«Gerla-ezkila zinez jo ondoan.
3-9-39 Donibanen»
(Begiak)
«9-8-40
Anaiaren ehortz-egunean»
(Alargun)
«1-10-49
Airea: "Mutil koxkor bat"».
(Eskual-anaiak!)
Argibidezko sarrera hau egin ondoren, goazen, ba, Iratzederren olerki bat aztertzera.
Itsasoan
Itsasoan, itsasoan,
Uhain zabal zoroan,
Urrunerat itsasoan
Zurekin maiz nindoan.
Ez zen han neurririk,
ez zen han mugarik!
Zu kapitain, ni lemazain,
Ez zen han gu bezain
Bihotzez alairik.
Urrunerat itsasoan
Zurekin maiz nindoan.
Ai, hango solasak,
Kantuak, ametsak!
Uhain zoroz, amodioz
Betez han betikotz
Elgarren bihotzak.
Itsasoan, itsasoan,
Uhain zabal zoroan...
Geroztik nun gaude?
Zu hezur, ni fraide:
Zu zeruan, ni munduan,
Biak bat kantuan,
Eskualdunen alde.
Itsasoan; itsasoan...
Jainkoaren itsasoan,
Bozkario zabal eta osoan.
29/10/50 [1]
Fetxa jartzen du; baina ez beste oharrik. Eta fetxak berak ere ez du, kasu hontan, ezer argitzen, lehenago hil zen norbaitekin olerkariak egiten duen «elkarrizketa» bat delako olerki hau.
Nor ote du Iratzederrek orain hezur bihurturik dagoen itsasgizon hori? Nor du hildako lagun maite hori? Gerratean hildako bere anaia ote da? Baiezkoan nago. Hain zuzen ere, kronikari batek zehaztasun asko ematen ditu han, hor eta hemen, eta Iratzaderrak ere horixe egiten du.
Hona hemen, ba, beste olerki batzutan ematen dizkigun zehaztasunak.
Eskuratu dut atzo arrebaren hitza
Ikasi baitaut anai baten heriotza.
Azpian eman zautan: «Zure Mayi» eta
Nigar bat... ezin gordez pena horren gaitza.
Gaixoak! zertan zaizte Ama eta Aita.
Michel, nere anaia suhar eta hauta,
Berri beltz hori ezin sinetsia baita,
Zato, ager zakizkit, egidazu irri.
Zato leen bezala dugun biek kanta;
Bi bozetan lot gaiten zure kantu horri:
«Ttipi ttipitik...» bainan bakarrik naiz ari;
Ahantzi ote zaitzu, oihuz nago zuri.
Zure anai leialaz, Michel, oroit zaite.
Itsasoan arrauka, mendietan kurri
Elgarrekin joaitea hain ginuen maite!
Orai denak ahantzi zaizkitzu, ba ote?
Bihotzek ahanzterik sekulan ez dute:
Ixilik oroit zaude; ez zaitu ahantzi
Ez eta ahantziko zu ganat jin arte,
Zuri esker delakotz nere karra bizi.
Zuk dautazu Herria hola maitarazi,
Zure gogotik, zure karretik datortzi
Nere amets zabalak, pertsulari karra.
Hiltzekotan hiltze hau zinuen merezi:
Herriaren zaintzale, etsaier begira.
Goizean 19-7-40
Larresoron
(Hila da)
Argi dakusgu hor anaiaren heriotzaren berri ta elkartasunezko lehen atsegingarriaren oroitzapen atsekabetsua: «Zato, lehen bezala dugun biek kanta»: «itsasoan arrauka, mendietan kurri / elgarrekin joaitea hain ginuen maite!».
Etsaia lanopetik heldu zen goiz hartan,
Eta zu bazinoazin denen aintzinean;
Bet-betan tiro batek jorik bularretan
Erori zira oihuz, odola burrustan...
(Ixilik jautsi xinen)
Handik hamar urtetara herriratu zuten «kutxa bat hezur-errauts», «hil errauts ixila» zen anaiaren gorputza.
Gerlan hil anaiaren
gorputza herriratu.
Ixilik jautsi xinen
Ixilik jautsi zinen etxetik bidera,
Larrungo mendiari nigarrez begira...
Adi-ka zagokizun amaren daldara.
Bainan itzuli gabe ixilik joan zira.
Adi-ka zaitzu ama leiorat atera,
Ikusi nahiz handik azkengo agurra:
Bihotza urtzen duen azkengo so hura...
Bainan itzuli gabe gerlarat joan zira.
Zoin maite zinuen zuk eskualdun xokoa,
Larrunpeko zelaiak eta itsasoa!
Heier emanen zinen gogotik osoa...
Bere anaiaren oroitzapenetan egindako olerki honen ardatza itsasoa da. Donibane Lohitzuneko itsasoan dago olerkaria (bere jaioterriko itsasoan), bere anaiarekin itsasoan emandako egunak itsasoaren higiduraz gogoratzen, eta, kristau fedearen argitan, Jainkoaren itsasoan ere ba dago, bozkariozko itsaso zabal eta osoan. Oroitzapenen ikuspuntua fedearen ikuspunturatuz, lehengo, oraingo ta geroko bizitza elkartu egiten ditu lirikotasun samurrez.
Hildako bere anaiak bezala, maite izan du beti itsasoa Iratzederrek.
Arbasoen kar beroak
Erretzen nau ta zoratzen.
Itsasoa! Itsasoa!
Hire amets gaitz zoroak
Daut gogoan su ezartzen.
Nunbeit bizi Itsaslapur,
Uhainetan zabal, nausi!
Itsasoa! Itsasoa!
Ez deusetaz izan beldur,
Deus mugarik ez ikusi!
(Itsaslapur)
«Oi, itsaso zabal zabalaren zabala!
Leihorretik maiz nindagon ezin asez hari so.
Maiz nindagon, amets zoroz irakitan odola,
Noiz ote nindoaken itsasoz itsaso.
Haur-haurretik ohakoan ardura naiz lokartu,
Itsas-aizeak fereka, tirain basak kantari.
Haren atsaren musuan naizelako handitu
Bihotzez beha nago itsaso-amari.
Gixontzean lagunekin zenbat aldiz gan naizen,
Beteliku bat harturik, arrauetan, dena su:
Uhainez uhain nindoan, Donibane ttipitzen
Urrunean ikusiz urgoi ta dohatsu.
(Arrainzale anaiak...!)
«Apez jauntzi suharretan
Niri nausi, denen mutil,
Itsasoa! Itsasoa!
Nahi nuke uhainetan
Amodioz gazterik hil.
(Itsaslapur)
Eta Jaungoikoarengana darama itsasoak beti Iratzeder berehalaxe, «Jainkoaren betearen beteaz bete» nahirik irritsetan dagoen olerkari mistikoa.
Zainetako nere karra,
Sutan dautak joan gogoa.
Itsasoa! Itsasoa!
Zabal, zabal ta azkarra,
Aipatzen duk Jaun Goikoa.
(Itsaslapur)
Itsasoa!
Zerk du, ba, zure baitan xoratzen gogoa?
Zabal zabala zare, muga gabekoa:
Gogoratzen dautazu gure Jaun Goikoa.
(Itsasoa)
Horrexegatik, bere anaia Michel gogoratzean, Jainkoarengana darama Iratzeder fedeak, eta nahiz eta hura «hezur» bihurturik ikusi haragizko begiekin, «zeruan» ikusten du fedezko begiekin.
Geroztik nun gaude?
Zu hezur, ni fraide:
Zu zeruan, ni munduan,
Biak bat kantuan,
Eskualdunen alde.
Bizirik dago bere anaia Jainkoaren baitan eta (zerua ta mundua elkartuz: «nun gaude?») berarekin ari da orain ere
Itsasoan; itsasoan...
Jainkoaren itsasoan,
Bozkario zabal eta osoan.
Bi itsaso azaltzen diren gisara, bi zati ditu Itsasoan olerkiak. Lehenbiziko bost ahapaldiak osotzen dute lehenengo zatia ta beste biek bigarrena. Lehena ta oraina dira bi zatiok (eta aditzak ere horrelaxe daude: lehenaldian eta orainaldian —«nindoan», «zen» eta «gaude»—). Bosgarren ahapaldiaren azkenean agertzen diren puntuak adierazten dute bi zation etendura (itsaso batetik besterako aldakuntza).
Itsasoan, itsasoan,
Uhain zabal zoroan...
Geroztik nun gaude?
Zu hezur, ni fraide.
Izenburuan eta lehenbiziko ahapaldian (hiru aldiz) agertzen da, sarrera eztitsu ta itsaskor bezala, olerkiaren melodiaren tema: itsasoan. Gero, behin eta berriro (behin hirugarren ahapaldian, bi aldiz bosgarrenean eta hiru aldiz, lehenengoan legez, azkenengoan) errepetitzen da.
Lehenbiziko ahapaldia ta azkenengoa izan ezik (sarrera ta azkena) paraleloki estrukturaturik dago Itsasoan.
Lehenbiziko ahapaldiak 8-7-8-7 silaba ditu ta amaiera berdina dute lau bertsoek: a-a-a-a.
Bigarren ahapaldia, laugarrena ta seigarrena berdin berdinak dira egitura aldetik. 6-6-8-6-6 silaba dituzte ta rima aldetik: a-a-b-b-a. Ahapaldion hirugarren bertsoek rima dute, gainera, barnean ere («rima al mezzo»), Etxepareren olerki batzuek duten antzera. Eta rima mueta horiek arintasun bat ematen diote olerkiaren higidurari.
Hirugarren ahapaldiak eta bosgarrenak ere egitura berdina dute (lehenbizikoaren errepetizio bat baino besterik ez dira). 8-7 silaba dituzte ta rima berdina: a-a.
Azkenengo ahapaldiak 8-8-11 silaba ditu ta amaiera berdina dute hiru bertsoek: a-a-A. «Jainkoaren itsasoan, bozkario zabal eta osoan» bertsoek ere zabaldu egin dira.
Baina, hala ta guztiz ere, ez dago hortan olerki honen ritmo bereziaren eragindura, beste bi gauzatan baizik.
Lenengo ta bat, lau ta hiru silabako zatiketa zehatz bat du olerki honek (bertso batean izan ezik) eta zatiketa horrek ematen dio itsasoko uhainen ritmo berezi hori. Eta lehenbiziko ahapaldia ta azkenengoa ere egitura berdinez daude zatiketa hortan. Begira:
Itsasoan, (4)
itsasoan, (4)
uhain zabal (4)
zoroan, (3)
urrunerat (4)
itsasoan (4)
zurekin maiz (4)
nindoan (3)
Ez zen han (3)
neurririk, (3)
ez zen han (3)
mugarik. (3)
Zu kapitain, (4)
ni lemazain, (4)
ez zen han (3)
gu bezain (3)
bihotzez (3)
alairik. (3)
Urrunerat (4)
itsasoan (4)
zurekin maiz (4)
nindoan. (3)
Ai! Hango (3)
solasak, (3)
kantuak, (3)
ametsak! (3)
Uhain zoroz (4)
amodioz (4)
betez han (3)
betikotz (3)
elgarren (3)
bihotzak (3)
Itsasoan, (4)
itsasoan, (4)
uhain zabal (4)
zoroan... (3)
Geroztik (3)
nun gaude? (3)
Zu hezur, (3)
ni fraide: (3)
Zu zeruan, (4)
ni munduan, (4)
biak bat (3)
eskualdu- (3)
nen alde (3)
Itsasoan; (4)
Itsasoan... (4)
Jainkoaren (4)
itsasoan, (4)
bozkario (4)
zabal eta (4)
osoan. (3)
Beste alde batetik, sarreran esan dugunez, ba daki Iratzederrek letren hotsen balioa bereizten; ba daki zein den bustiduraren indarra maitasuna adierazteko; ba daki zein den adierazpideen edertasuna.
Xo! xo! Jainkoa zurekin
xinkuli kuli xinkulin
Xo! xo!
xinkuli kuli xinkulin
nere maiteño xoxolin
Xo! xo!
(Xinkulin)
Ene ttiki-ttikiñoa,
osoki Otto iduri;
zato fite, maiteñoa,
eta pott eman Ottori.
(Ilobaño)
Usna gure eskaintza, gure deiak adi
eta zoazi, oi Ortzi, haur odolez hordi.
Irrintzin zuri, Ortzi, oihu eta jauzi!
Izan gain hartan nausi, bainan zoazi, zoazi...
Ortzi!!! Ortzi!!!
Atabal, sistu, orro ta jauzi.
Ortzi!!! Ortzi!!!
Hedoiez hedoi karraskan zoazi,
mundua, nahiz errauts-arazi...
Ortzi!!!
(Fededunen arbasoa)
Ba daki Iratzederrek leuntasuna ta arintasuna adierazteko (itsasoko olatuen leuntasuna ta arintasuna adierazteko, kasu hontan) berebizikoak direla albeolareak (l, n, r, s ta z letrak ahozkatzeun sortzen diren hotsak), eta n-ren hotsa, batez ere. Ba daki, beste alde batetik, i bokalaten hotsak sortzen duen ozentasun ta argitasuna zein den (erraz ikus dezakegu hori olerki hontan, i bokalaten ordez u bokala jarri ondoren; ilundu ta moteldu egiten da olerkia berehalaxe). Ta, hotrexegatik, 48 n ditu Itsasoan olerkiak, 41 i, 26 z, 14 s, 13 r eta 9 l.
Horreraz gainera, errepetizio edo anaforen pilaketak ere beste ritmo bat (ritmo gorabehera gozatsuak ritmo normalaren barnean) ezartzen diote olerkiari ta, batez ere, kontraposiziozko anaforen pilaketek.
Ez zen han neurririk,
ez zen han mugarik.
Zu kapitain, ni lemazain,
Ez zen han...
Zu hezur, ni, fraide:
Zu zeruan, ni munduan...
Horra hor, bada, Iratzederren adierazpide berezi batzuk ta aztertu dugun olerkiaren sakontasun ta edertasuna.
Goazen, goazen guziak txistuz eta kantuz:
Pertsulariak pertsuz, dantzariak oihuz,
Eder-minez gaudenek elgar Jainkoratuz.
(Eder-mina)
[1] Iratzeder, Argiz argi, Urt (Lapurdi), 1969, 34. orr.
© Mikel Zarate