J.M. Lekuonaren «planctus» bat
Meretriz illa
«Ille oriko eme oparo:
gure gurariz illikan ago.
Illotza:
ostu diñagu biotza!
Ikusi aunagu billuts-billutsean.
larru lotsean,
eme giroko bipil utsean.
Gaur gorputz dalzan,
milla begien izormen latzean,
nai iastakorrak duan baratzan...
Ederra intzan
t'ezin eskuta;
jarri bearra denen eskuta.
Ire ez intzan; ez intzan jabe.
Ezin gelditu eskeiñi gabe
orori.
Denen saretan bear erori.
Diru truke
baliosa intzana merke.
Sabel beteak galtzen din lotsa.
Diruak arri biur biotza.
Maite-eza den odolustu aun
labain zorrotza.
Ederrak au din amarren:
ororentzat izan aurren,
iretzako urren,
gain ta barren.
Gogaitgarria sentitu den nazka.
Ezin iñola estura au aska.
Ezin iritxi:
Enpu albokan gozamen gutxi.
Il-zorian guk jarri aunagu
milla loxintxa, milla palagu.
Nazkatu aiz ta
kendu den bizia.
Pastillak irentsi, aaztu guzia.
Erabaki den ire auzia...
Artu den betiko egun luzia!
Eme oparo:
guk eraginda illikan ago.
Meretriz opari triste.
Ez intzan aurdun;
guziekiko bidean jardun...
Egigun barka.
Nere biotza den deadarka.
Meretriz illa:
Iretzat diñat otoitz ixilla:
—«Betoz zeruko birjinen saillak
gaur ire billa!» [1].
Noiz eta nori egina den
Zein urtetan idatzi izango zuen Juan Mari Lekuonak ez dakit, baina 1962. urtetik 1966. urtera bitartean izan zena bai, zihur, Marilyn Monroe-ri egina delako, hura hil ondoren (1962), eta lau urte geroago (1966) argitaratu zelako lehenbizikoz Donostian.
Marilyn Monroe (Norma Jean Baker-en artista ezizena) zineko artista bat izan zen, Californiako Los Angeles-en jaioa. Oso entzute handikoa izan zen bere sex-appeal nabarmenagatik. Eta hainbat pelikulatan hartu zuen parte.
Hogei ta hamalau urte zituelarik hil zen, barbituriko mordo bat hartu ondoren.
«Nazkatu aiz ta
kendu den bizia.
Pastillak irentsi,
aaztu guzia».
Olerki hau behar bezala irakurtzeko ta konprenitzeko, Marilyn Monroe-ren bizitzako ta heriotzako filmina batzuk aurrean eukitea izango litzateke egokiena. Besterik gabe, berehalaxe indarberrituko litzateke orduan olerki hau.
Lehenagoko «planctus» batzuk
Latinezko hitz bat da planctus eta naigabeturik dagoenaren aiene ta negarra da bere esanahia. Baina beste esanahi berezi bat ezarri zitzaion Erdi Aroan, Frantziako Probentza aldean batez ere. «El planh, o lamento fúnebre, es una composición escrita con motivo de la muerte de un personaje, por lo común uno de los protectores del trovador. Con frecuencia se reduce a una serie de lamentaciones, acompañadas de la enumeración de las virtudes que adornaban a la persona llorada, exagerándolas hasta la mayor de las hipérboles, cuya muerte, según un lugar común muy repetido, significa la desaparición de las buenas cualidades y de las virtudes cortesanas, que se habían cifrado en el personaje fallecido y, faltando éste, se han ausentado del mundo. Se hallan también imprecaciones a la muerte, invocaciones a Dios para que acoja el alma del muerto y, por lo común, elogios al sucesor del difunto en sus dominios, con lo que el trovador no esconde su interés en seguir siendo protegido en la misma corte. Es curioso observar que de los cuarenta planhs provenzales conservados sólo tres están escritos a raíz de la muerte de la dama del trovador. Tiene una delicada gracia el planh que el trovador Blacasset dedica a dos hermosas doncellas, no con motivo de su fallecimiento, sino por su profesión en un convento, lo que significa la muerte para los que admiraron su belleza». (Martín de Riquer-José M.ª Valverde, Historia de la literatura universal, 1, De la Antigüedad al Renacimiento, Barcelona, 1970, pág. 268).
Espainolez idatzitako planctus edo planto ezagun bat Jorge Manrique-k bere aita izan zenari egindakoa dugu.
«Aquel de buenos abrigo,
amado por virtuoso
de la gente,
el maestre don Rodrigo
Manrique, tan famoso
y tan valiente,
sus grandes hechos y claros
no cumple que los alabe,
pues los vieron,
ni los quiero hacer caros,
pues el mundo todo sabe
cuáles fueron.
¡Qué amigo de sus amigos!
¡Qué señor para criados
y parientes!
¡Qué enemigo de enemigos!
¡Qué maestro de esforzados
y valientes!
¡Qué seso para discretos!
¡Qué gracia para donosos!
¡Qué razón!
¡Cuán benigno a los subjectos,
y a los bravos y dañosos
un león!» [2].
Hil ondoko gorespen hitzaldiak ere planctus horien jarraipen bat baino besterik ez dira izan. Hona hemen, adibidez, Francisco Sánchez Juárez-ek Alfonso XII garrenaren gorpuaren aurrean egindako gorespen hitzaldiaren azkena: «Y si hoy, Señor, el rey Alfonso XII, cuya muerte y cuya memoria nos han congregado en este lugar santo, esperase todavía su purificación perfecta en los senos misteriosos de la Iglesia paciente, que las lágrimas de nuestros ojos, las oraciones de los ministros de tu altar, y, sobre todo, los infinitos méritos del Incruento Sacrificio, muevan tu amor y tu misericordia para abrir a su alma las mansiones de la Jerusalén celestial. Amén».
Euskaraz ere egin izan dira horrelako gorespen hitzaldiak. Derioko kanposantuan entzun nituen bi neuk, Gabirel Aresti, gure euskal idazlea izan genuenaren gorpuaren aurrean, Luis Haranburu Altuna ta Juan San Martinen ahotik [3].
J.M. Lekuonaren «planctus» berezia
«Planctus» bat dugu, dudarik gabe, Meretriz illa. Baina «planctus» berezi bat.
Lehenengo ta behin, J.M. Lekuonak goresteko aukeratu duen pertsonaia ez da errege, erregina, handiki, ongile, jakitun edo holakoren bat, mundu hontan bizitzeaz higuindurik bere burua hil duen artista meretriz «koitadatxo» bat baizik. Ez dut uste egundaino horrelako gairik aukeratu izan denik «planctus» bat egiteko.
Hinka, negar marraska ta oihu saminez ere ez da ari hemen olerkaria. Hildako «maitearen» bertuteak gora-goraka ta erretorika lorez adierazten ere ez.
«Juan Mari ez da izan sekulan abotsa neurriz kanpo engolatu duten horietakoa; gizatasunaren neurri eta mugak, haunditasun eta ahulezia, bertute eta akatsak, era jasankorrez ikusi eta epaitu dituen gizona delakoan nago. Eta hori, gure bezalako herri tremendista batetan, ez da bentaja makala. Horrekin ez dut esan nahi, Juan Mari, bere ideia, sineste eta ustetan, hotza edo epela izan denik; sekulan ez dut horrelakorik pentsatu. Alderantziz, beti iruditu izan zait, Juan Mari Lekuona, liberaltasun haundiko gizalegearen erdian, eta azalezko bitxikerietan itsutu gabe, bere uste eta iritzi, bai erlijioso, bai gizartetsuen muina bilatzen eta obratzen, tinko eta zuhurra izan dela, ezeri eta inori amor eman gabe. Eta oso ongi deritzait». (Xabier Lete, Muga beroak liburuaren Aintzin solasa, 14. orr.).
Meretriz illa «planctus» berezi bat dugu, ba. Eta olerkariak (eta guk), kristau fedearen argitan eta sozial giroaren irakinean, hildakoarekin egiten duen (eta dugun) elkarrizketa samur bat da, hildakoaren bizitzaz eta heriotzaz eta gure bizitzaz egindako gogoeta sakon bat, errukiz gainezturiko bihozkada bat.
Olerkiaren azterketa
Gutariko bakoitzaren izenak eta abizenak duten antzera, garrantzi handia izaten dute olerkien tituluak. Eta aztertzera goazen olerki honen tituluak ere ba du berea. Hain zuzen ere, euskal idazleen artean inoiz ere ikusi ez dudan hitz kulto dotore bat aukeratu du Lekuonak: meretriz. Ba zeuden egon euskal hiztegietan hitz horren sinonimoak ugari, beste hizkuntzetan gertatzen den bezala: emagaldu, ematxar, urdaska, maripurtzil... Baina herriaren ahotan arbuioz eta lizunkeriaz erabiliak izan diren hitzak baztertu ta hitz berri egoki ta duin horren bitartez olerkia girotu ta edertu egiten du ta Marilyn Monroe bera goratu ta duindu.
Izenburuaren garrantzia ikusi ondoren, ikus dezagun olerkariaren ohi ez bezalako jeinhu ta asmaindarra elkarrizketaren moldatzean.
Bakarrizketa bat dela esan dezake norbaitek; baina berez, sakonera joez gero, elkarrizketa bat da, nahiz eta hildakoa isilik egon. Ezin dezakegu, inola ere, bakarrizketa hutsa denik esan, ba, bakarrizketan ez zaio inori hitzik egiten eta hemen hildako andre batekin egiten du hitz olerkariak, hildakoen piztueraren sineste biziaren eraginez.
Elkarrizketa hori hika antolatu du Lekuonak, emakumeek beren artean eta gizonek emakumeekin erabiltzen duten hika samur eta gozoaz. Hona hemen, «planctus» berezi honen azierturik handienetariko bat, olerkiaren gai latza ta garratza leundu ta gozatu egiten duelako ta adiskidetasun giroan jarri elkarrizketa.
«Maite-eza den odolustu aun
labain zorrotza.
Edarrak au din amarren..».
Irudimenaren bultzada hegalariz, Italiatik (Erroman idatzia baita Meretriz illa) Ameriketara doa olerkaria Oiartzungo hiketa xamur eta gozoz.
Bost zatitan banaturik dago, ta, lehena ta oraina elkartuz zati bakoitzean, Marilyn Monroeren bizitza ta haren gorputz hilaren aurrean egiten dugun gogoeta elkartuz, «in crescendo» doa higidura, hileta meza bateko elizkizun bat balitz bezala, aldi hartan meza azkenean abestutzen zen (eta, apaiza denez gero, Juan Marik sarritan kantatuko zuen) «In paradisum...» kantatuaz amaitu arte.
—«Betoz zeruko birjiñen saillak
gaur ire billa!».
Olerki osoaren laburpen bete bat dela esan genezake lehenengo zatia.
«Ille oriko eme oparo:
gure gurariz illikan ago.
Illotza:
ostu diñagu biotza!».
Hor daude, lehenengo ta bat, protagonistak: Marilyn Monroe ta gu. Lau hitzez adierazten digu olerkariak nor izan den Marilyn: «Ille oriko eme oparo». Literatura argazki sintetiko miragarria! Ez du emakume edo andre jarri; eme jarri du, Marilynen emetasun nabarmena hobeki adierazteko, «eme oparo» izatea izan baita haren trajediaren errugabeko sorrera. Eta gure guraria izan da haren trajediaren hasiera, «climax» eta amaiera: «gure gurariz illikan ago». Eta, ondoren bezala, gure damutasun ta errukizko dei samurra:
«Illotza:
ostu diñagu biotza!».
Bigarren zatian, Marilynek artista bideetatik egin zituen lehen pausoak azaltzen zaizkigu bi pintzeladatan, argazkietan erdi biluzik edo biluzik agertzen zen bere gorputz ederra gizonezkoek eskurik esku erabiltzen zuten denboratako Marilyn.
«Ikusi aunagu billuts-billutsean,
larru lotsean,
eme giroko bipil utsean».
Baina lehengo gorputz ederra gaur (Marilynen heriotza eguneko gaur, olerkariaren irudimenean) bizirik gabe dago betiko, geldi, argazkietan bezala.
«Gaur gorputz datzan,
milla begien izormen latzan,
nai iastakorrak duan baratzan...».
Argazki bidez bakarrik ezezik, eskurik esku ibili zen gero Marilynen gorputza bera ere. Hirugarren zatian ikusten dugu hori.
Sarritan entzun izan dudanez, artista ospatsua izan aurretik, askoren eskuetatik pasatu ohi dira neskak. Eta Marilyn ere «denen saretan bear erori» edertasunak, goseak eta diruak bultzaturik. Baina maite-ezaren saretan, heriotzara eraman duen maite-ezaren saretan. «Horixe da, Marilyn, ederraren hamarrenak pagatzea: lehenbizi inorentzat eta gero hiretzat izatea», diotso azkenean olerkariak olerkia eliz girotuz.
«Ederra intzan
t'ezin eskuta;
jarri bearra denen eskuta.
Ire ez intzan; ez intzan jabe.
Ezin gelditu eskeiñi gabe
orori.
Denen saretan bear erori!
Diru truke
baliosa intzana merke.
Sabel beteak galtzen din lotsa.
Diruak arri biur biotza.
Maite-eza den odolustu aun
labain zorrotza.
Ederrak au din amarren:
ororentzat izan aurren,
iretzako urren,
gain ta barren».
Marilynen etsipenaren garraztasuna ta azken erabaki larria dakusgu laugarren zatian. Marilyn eta gu beti, gu, errudun bezala: «Ilzorian guk jarri aunagu». Lehena ta oraina elkartuz beti: «Enpu albokan gozamen gutxi!» «Nazkatu aiz ta...», «Pastillak irentsi...», «Artu den betiko egun luzia!». Gogaitu, nazkatu egin da maitakeriaren gozamen gutxiko loxintxa ta palagu artean, ta, ezinegonaren ezinegonez, «Agur! Egun aundira arte!» [4].
«Gogaitgarria sentitu den nazka,
ezin iñola estura au aska.
Ezin iritxi:
Enpu albokan gozamen gutxi.
Il-zorian guk jarri aunagu
milla loxintxa, milla palagu.
Nazkatu aiz ta
kendu den bizia.
Pastillak irentsi, aaztu guzia.
Erabaki den ire auzia...
Artu den betiko egun luzia!».
Eta, azkenez, bosgarren zatian, hasierako zatia lelo bezala erabiliz, elizkizun eta opari giro sendoz bukatzen du Juan Marik olerkia, lehena, oraina ta geroa (kristauen sinestearen geroa) fede biziaren edertasun ta samurtasunez elkartuz, ta Marilyn birjinatuz.
«Eme oparo:
guk eraginda illikan ago.
Meretriz opari triste.
Ez intzan aurdun;
guziekiko jardun...
Egigun barka.
Nere biotza den deadarka.
Meretriz illa:
Iretzat diñat otoitz ixilla:
—«Betoz zeruko birjiñen saillak
gaur ire billa!».
Orixe ta Gazteluren neurkera nabari da olerki hontan. Baina askatasunez erabili du olerkariak, bere belarri ta bihotzean sorturiko askatasunez.
Fray Luis de León, Lizardi ta Lauaxetaren eskolakoa dirudi, hitzak egokiro aukeratu ondoren, neurtu ta pixatu egiten dituelako, ta landu banan-banan urregin batek bezala. Hain zuen ere, berez eta errez ez da inoiz egin ederlanik eta Juan Mariren ederlanak ere
«Barne eraginaren
etorriz
eta jakitearen
lan handiz
jira ta bira
ikutuka
ta mailuka
sortuak dira.
Berez...,
bat ere ez». [5].
[1] Juan Mari Lekuona, Muga beroak, Bilbao, 1973, 56. orr.
[2] Los 25.000 mejores versos de la lengua castellana, Madrid, 1963, pág. 39. Kopla bi bakarrik jarri ditugu hemen adibidez baina, berrogei dira guztiz.
[3] J.M. Lekuonaren «planctus» horren konparabidetzat, irakur ezazu Rikardo Arregik Kennedy-ri egindakoa: Agur, Kennedy. 1963.eko abenduaren 1eko Zeruko Argia-n argitaratu zen.
[4] Euskalerriko Liturji Batzordea, Gora Jainkoa!, Iruñan, 1972, 201. kantua. Juan Marik berak egindako hileta kantu hat da.
[5] Argitaratu gabe dudan neure liburu batetik jasoa.
© Mikel Zarate