PEDRO PÁRAMO

 

Nire aita, Pedro Páramo delako bat, hemen bizi zela esan zidatelako etorri nintzen Comalara. Amak esan zidan. Eta nik promes egin nion bera hil bezain laster etorriko nintzela haren bila. Eskuak estutu nizkion halaxe egingo nuen seinale, hiltzera baitzegoen bera, eta ni, berriz, zernahi agintzeko aldartean. «Hoa hutsik egin gabe harenera —aholkatu zidan—. Hola eta hola dik izena. Seguru nagok poz hartuko duela hi ezaguturik.» Orduan ezin izan nuen egin halaxe egingo nuela esan baino, eta, esan beharraren esan beharrez, horixe esaten segitu nuen nire eskuei beraren esku hiletatik askatzea kosta izan ondoren ere.

        Arterago esana zidan:

        —Ez eskatu deskuidoan ere ezer. Gurea dena emateko esaiok. Ematea zegokion eta sekula eman ez zidana... Gu hemen honela ahazturik eduki izana, seme, garesti ordainaraz iezaiok.

        —Halaxe egingo dut, ama.

        Baina ez nuen asmorik promesa kunplitzeko. Harik eta arestian ametsez betetzen, ilusioei hegan egiten uzten, hasi nintzen arte. Eta hala mundu bat osatuz joan zitzaidan Pedro Páramo zeritzon jaun hura, nire amaren senarra, zen esperantzaren inguruan. Horregatik etorri nintzen Comalara.

        Udaminaren garai hori zen, abuztuko airea bero-bero puzka dabilenekoa, saponarien usain ustelak pozoiturik.

        Bideak gora eta behera egiten zuen: «Gora ala behera, joan-etorriaren baitan zagok. Doanarentzat, gora egiten dik; datorrenarentzat, behera».

        Nola diozu deitzen dela hor behean ageri den herria?

        —Comala, jauna.

        —Ziur zaude Comala dela?

        —Ziur, jauna.

        —Eta zergatik ageri dira bazterrok hain triste?

        —Garaiok dira, jauna.

        Uste nuen amaren oroitzapenetatik ikusiko nuela lekua; haren hutsminetik, suspirio-zati artean. Beti bizi izan da hura Comalara itzultzeagatik suspiriatuz; sekula ez zen, ordea, itzuli. Orain ni nator haren ordez. Gauza hauei begiratu zieten begiak dakartzat, bere begiak eman baitzizkidan amak nik ikusteko: «Baduk han, Los Colimoteseko mendatea iraganik, ordoki berde baten ikuspegi eder askoa, arto helduak apur bat horitua. Leku horretatik Comala ikusten duk, lurra zurituz, gaua delarik hura argituz». Eta isilpekoa zen haren ahotsa, ia itzalia, bere artean mintzo balitz bezala... Ama.

        —Eta zu zertara zoaz Comalara, jakiterik badago? —entzun nuen galdetzen zidatela.

        —Aita ikustera noa —erantzun nuen.

        —Ah! —esan zuen berak.

        Eta isiltasunera itzuli ginen.

        Maldan behera gindoazen oinez, astoen trosta punpakatua entzunez. Lozorroaren astunak leherturik begiak, abuztuko udaminean.

        —Jai polita antolatuko dizu —entzun nuen ostera han nire ondoan zihoanaren ahotsa—. Pozarren egongo da norbait ikusirik, hainbeste urte baita inor ez datorrela hemen barrena.

        Gero, gehitu zuen:

        —Zarena zarela, pozgarri izango zaio zu ikustea.

        Eguzki-dirdaiaren islan, aintzira garden bat zirudien ordokiak, lurrunetan desegina, ostertz gris bat irazten utziz, argi-lausoturik, lurrunetatik zehar. Eta harago, mendi lerro bat. Eta oraindik harago, urruntasun ezinagoa.

        —Eta zer tankera du zure aitak, jakiterik badago?

        —Ez dut ezagutzen —esan nion—. Pedro Páramo deitzen dela baino ez dakit.

        —Ah!, tira.

        —Bai, hala esan zidaten deitzen zela.

        Berriro entzun nuen mandazainaren «ah!» hura.

        Los Encuentrosen egin nuen harekin topo, zenbait bide gurutzatzen ziren lekuan. Hantxe zain egon nintzen, harik eta azkenean gizon hau agertu zen arte.

        —Nora zoaz? —galdetu nion.

        —Beherantz, jauna.

        —Ezagutzen duzu Comala izeneko leku bat?

        —Haraxe noa.

        Eta jarraitu egin nion. Beraren urratsera egokitzeko ahaleginean joan nintzaion atzetik, harik eta, antza, jarraitzen niola konturatu, eta lasterketa presatia mantsoagotu zuen arte. Gero biok hain gindoazen itsatsirik, elkarren sorbalda ukitzen genuen ia.

        —Ni ere Pedro Páramoren semea naiz —esan zidan.

        Bele saldo bat pasatu zen zeru hutsa zeharkatuz, kuar, kuar, kuar eginez.

        Muinoei gaina jo ondoren, gero eta beherago ekin genion. Han goian utzia genuen aire beroa, eta airerik gabeko bero hutsean hondoratuz gindoazen. Zerbaiten zain ematen zuen orok.

        —Bero da hemen —esan nuen.

        —Bai, eta hau ez da ezer —erantzun zidan besteak—. Lasaitu. Sentituko duzu orain baino bortitzagoa Comalara iristen garenean. Lurraren txingarren gainean da hura, infernuaren aho-ahoan. Han hiltzen direnetako asko, pentsa, infernura iristean euren burusiaren bila itzultzen dira.

        —Ezagutzen duzu Pedro Páramo? —galdetu nion.

        Haren begietan konfiantza tanta bat ikusi nuelako ausartu nintzen galdetzera.

        —Nor da? —galdetu nuen ostera.

        —Herra bizi bat —erantzun zidan.

        Eta zigorkada bat jo zuen astoen kontra, alferrik, astoak gu baino askoz aurrerago baitzihoazen, maldan behera lasterka abiaraziak.

        Amaren erretratua sentitu nuen alkandorako poltsan gordea, bihotza berotzen, ama ere izerditan balego bezala. Erretratu zahar bat zen, ertzetan pipiak jana; baina ezagutu nion bakarra zen. Sukaldeko armairuan topatu nuen, belarrez beteriko lapiko baten barruan: toronjondo-hosto, gaztela-lore, erruda-adar artean. Geroztik gorde egin nuen. Bakarra zen. Ama beti egon zen erretratatzearen aurka. Erretratuak sorginkeria zirela zioen. Eta hala zirudien; orratzarenen gisako zuloz beterik baitzegoen berarena, eta bihotzaren norabidean bat oso handia baitzuen, non bihotzaren hatza aise kabi baitzitekeen.

        Hemen dakardan bera da; aitak ezagutu nintzan aukerakoa izan litekeelakoan ekarri ere.

        —Hara —diost mandazainak, gelditurik—. Ikusten duzu urde-puxika ematen duen bizkar hori? Ba horrexen atzean dira Media Lunako lurrak. Jiratu orain harantz. Ikusten duzu muino haren hegia? Ikusi. Eta jiratu orain honako beste alde honetara. Ikusten duzu urrutiaren urrutiz ia ikusten ez den beste hegia? Ba, horratx Media Luna bururik buru. Alde-aldean, begiradak har dezakeen lur guztia. Eta harena da lurtza hori guztia. Kontua da gure amak petate baten gainean malerdi zirela gutaz, Pedro Páramoren semeak izan arren. Eta txantxarik politena, berriz, berak eraman gintuela bataiatzera. Zurekin ere gauza bera gertatuko zen, ezta?

        —Ez naiz oroitzen.

        —Balbe aluak joko ahal zaitu!

        —Zer diozu?

        —Iristen ari garela, jauna.

        —Bai, ohartu naiz. Zer pasatu da hemendik?

        —Bide-korrikari bat, jauna. Horrela esaten diete txorioi.

        —Ez, herriarengatik galdetzen nizun, hain bakarti ageri baita, abandonaturik balego bezala. Bertan inor bizi ez balitz edo dirudi.

        —Ez da irudipena. Hala da. Hemen ez da inor bizi.

        —Eta Pedro Páramo?

        —Pedro Páramo orain urte asko hil zen.

 

 

Herri guztietako kaleetan haurrak jolasean dabiltzan ordu hori zen, arratsaldea haien oihuz betetzen denekoa. Horma beltzek artean eguzkiaren argi horia islatzen duten tenorea.

        Hori ikusia nuen bederen Sayulan, atzo bertan, ordu honetan berean. Eta orobat ikusia nuen usoen hegada aire geldia hausten, eguna soinetik kentzen ari balira bezala astinduz hegalak. Hegan egin eta teilatuen gainera amiltzen ziren, haurren oihuak jirabiraka hegaldatzen zirela, arrastiriko zeruan urdinez tindaturik irudi.

        Orain hemen nintzen, zaratarik gabeko herri honetan. Karrika-zoruetako harri biribilen gainera erortzen entzuten nituen neure oinkadak. Nire oinkada barru-hutsak, arrastiriko eguzkiak tindaturiko hormen oihartzunean errepikatuz euren hotsa.

        Errege-karrikatik oinez ekin nion ordu horretan. Etxe hustuak ikusmiratu nituen; ate markestuak, belarrak hartuak. Nola esan zidan urlia hark deitzen zela belar hau? «Kapitana, jauna. Jendeak alde egin eta berak etxea hartzeko zain-zain egoten den izurri bat. Hala ikusiko dituzu.»

        Alboko karrika bat zeharkatzean andre bat ikusi bainuen bere lepozapian bildurik, existituko ez balitz bezala desagertu zen bertan. Gero ostera mugitzen hasi ziren nire urratsak, eta ate zuloetan barrena zer-suma segitu nire begiek. Harik eta berriro lepozapidun emakumea aurrez aurre gurutzatu zitzaidan arte.

        —Gau on! —esan zidan.

        Begiradaz jarraitu nion. Oihu egin nion:

        —Non bizi da Eduviges andrea?

        Eta berak hatzaz seinalatu zuen:

        —Han. Zubi ondoko etxean.

        Konturatu nintzen giza albainuz egina zela ahotsa, ahoak hortzak zeuzkala eta hitz egitean trabatzen eta destrabatzen zen mihi bat, eta lur gainean bizi den jendearen begi guztiak bezalakoak zirela emakumearen begiak.

        Iluna zen ordurako.

        Gau onak eman zizkidan ostera ere. Eta ez haurrik jolasean, ez usorik, ez teilatu urdinik ageri ez zen arren, sentitu nuen bizirik zegoela herria. Eta nik isiltasuna entzuten banuen soilik, artean isiltasunera ohiturik ez nengoelako zela hori; beharbada, nire burua zarataz eta ahotsez beterik zetorrelako.

        Ahotsez, bai. Eta hemen, airea urria zen lekuan, hobeki entzuten ziren. Norberaren barruan geratzen ziren, astun. Amak esan zidana etorri zitzaidan gogora: «Han hobeki entzungo nauk. Higandik hurbilago egongo nauk. Hurbilago sumatuko duk nire oroitzapenen ahotsa nire heriotzarena baino, inoiz heriotzak inolako ahotsik izan duen kasuan». Ama... ama bizirik.

        Nahi niokeen esan: «Bizilekua nahastu zenuen. Helbide okerra eman zenidan. 'Non da hau eta non da hura?'ra bidali ninduzun. Herri bakarti batera. Existitzen ez den norbaiten bila».

        Ibaiaren soinutik orientatuta iritsi nintzen zubiko etxera. Atea jo nuen; baina hutsean. Nire eskua airean inarrosi zen, aireak ireki bailuen atea. Emakume bat zegoen han. Esan zidan:

        —Aurrera. —Eta sartu egin nintzen.

 

 

Comalan gelditua nintzen. Mandazainak, bideari bide, despeditu aurretik beta izan zuen oraindik gaztigatzeko:

        —Ni harantzago noa, muinoak junta-junta egiten ikusten diren lekura. Han dut nik etxea. Etorri nahi baduzu, ongi etorri izango zara. Horratik, hemen gelditu nahi baduzu, hor konpon; hala ere ez legoke gaizki begiratu bat botako bazenie bazterroi, agian aurkituko duzu herritar biziren bat.

        Eta gelditu egin nintzen. Horretara nentorren.

        —Non aurki dezaket ostatu? —galdetu nion ia oihuka.

        —Eduviges andrea bilatu, oraindik bizirik dagoen kasuan. Nire partetik zoazela esaiozu.

        —Eta nola duzu zuk izena?

        —Abundio —erantzun zidan. Baina jadanik ez nintzen iritsi deitura entzutera.

 

 

—Eduviges Dyada naiz. Aurrera.

        Nire zain egona ote zen zirudien. Dena prest zeukan, esan zidanez, itxuraz etsiak jota zeuden gela ilun andana luze batean barrena jarraiarazten zidala. Ez zen hala, ordea; izan ere, iluntasunera eta jarraitzen zigun argi-hari mehera ohitu orduko, han ikusi bainituen alde bietan itzalak hazten, eta sentitu bainuen fardel moduko batzuen artean irekitako pasabide estu batetik zehar gindoazela gure ibilian.

        —Zer da hemen? —galdetu nuen.

        —Trepetxuak —esan zidan berak—. Trepetxuz josita daukat etxea. Euren altzariak gordetzeko aukeratu zuten joan zirenek, eta inor ez da bueltatu bila. Baina barrenean da erreserbatu dizudan gela. Oztopoak kenduta daukat beti, inor etorriz gero ere. Haren semea zaitugu, beraz?

        —Norena? —erantzun nuen.

        —Doloritasena.

        —Bai, baina nola dakizu hori?

        —Berak abisatu zidan etorriko zinela. Eta gaur, hain zuzen. Gaur etorriko zinela.

        —Nork? Nire amak?

        —Bai. Berak.

        Nik ez nuen jakin zer pentsatu. Ez eta berak utzi ere zertan pentsatu:

        —Hau da zure gela —esan zidan.

        Ez zuen aterik, sartu gineneko hura bakarrik. Kandela piztu zuen, eta hutsik ikusi nuen gela.

        —Hemen ez dago non etzanik —esan nion.

        —Ez kezkatu horregatik. Nekatua etorri behar duzu eta oso lastaira ona da logalea nekearentzat. Bihar bertan antolatuko dizut ohea. Dakizunez, ez da erraza ez bat eta ez bi atontzea gauzak. Horretarako, aurretiaz egon beharra dago prestatuta, eta zure amak ez dit abisatu oraindik orain baino.

        —Nire ama —esan nuen—, nire ama hilda dago.

        —Orduan horrexegatik entzuten zen haren ahotsa hain ahul, honaino iristeko oso distantzia luzea zeharkatu behar izan balu bezala. Orain ulertzen dut. Eta zenbat du hil zela?

        —Zazpi egun dagoeneko.

        —Gaixoa. Abandonatua sentitu izan behar du. Batera hiltzeko promesa egin genion elkarri. Biok alde egiteko, batak besteari adore ematearren beste bidaian, behar izanez gero, zailtasunen bat aurkituko bagenu ere. Oso lagunak ginen. Ez zizun hitz egin nitaz?

        —Behin ere ez.

        —Bitxia deritzot. Jakina, neskatilatxoak ginen gu artean. Eta ezkondu berri-berria zen bera. Baina asko maite genuen elkar. Hire ama hain zuan polita, hain, nola esan, xamurra, gustua ematen zian hura maite izateak. Maitatzeko gogoa sortzen zioan bati. Beraz, abantaila zaramakidak, ezta? Seguru egon, horratik, harrapatuko dudala. Neronek bakarrik ulertzen diat zein urrun den zerua gugandik; bazakiat, ordea, nola laburtu zidorrak. Kontu guztia zera duk: Jainkoa mediante, norberak nahi duenean hiltzea, eta ez Hark nahi duenean. Edo, nahi baduk, garaiz aurretik ebaztera behartzea Hura. Barka iezadak hika hitz egitea: neure semetzat haukadalako ari nauk horrela. Bai, askotan esan izan diat: «Doloresen semeak nirea izan behar zuen». Gero esango diat zergatik. Orain esan nahi diadan bakarra zera duk, harrapatuko dudala nik hire ama eternitatearen bideetako batean.

        Nik uste nuen emakume hura erotuta zegoela. Gero jada ez nuen ezer uste izan. Mundu urrun batean sentitu nintzen eta zetorrenaren baitara utzi nuen neure burua. Gorputza laxatzen zitzaidala zirudien, eta edozeren aurrean amor ematen zuen malgu; bere amarrak askatuak zituen, eta edonor jolas zitekeen berarekin, trapuzkoa balitz bezala.

        —Nekaturik nago —esan nion.

        —Hator lehenago mokadu bat hartzera. Zertxoren bat. Edozer gauza.

        —Joango naiz. Joango naiz geroago.

 

 

Teiletatik tantaka isurtzen zen urak zulo bat egiten zuen patioko harean. Hotsa ateratzen zuen: plas, plas eta gero berriro plas, adreiluen arrakalan sarturik hantxe jira eta punpaka zebilen ereinotz orri baten erdian. Joana zen jada ekaitza. Orain noizean behin haize kirriak granada-arbolaren adarrak astintzen zituen, euri lodi bat zurrustaka jariaraziz, gero aurki lausotzen ziren tanta distiratsuz pikortatuz lurra. Oiloak, lo baleude bezala kuzkurturik egonak, tupustean hegalak astindu eta patiora irteten ziren, laster bizian mokoka, euriak lurpetik ateratako zizareak harrapatuz. Hodeietan barrena ibilki, eguzkiak argia erauzten zien harriei; ostadar-
-kolorez janzten zituen bazter guztiak, lurraren ura edaten; airearekin jostatzen, aireak jostailu zituen hostoei distira emanez.

        —Zer darabilek eskusaduan hainbeste denboran, mutil?

        —Ezer ez, ama.

        —Hor segitzen baduk, suge bat irten, eta heldu egingo dik.

        —Bai, ama.

        «Higan pentsatzen ninan, Susana. Mendi bizkar berdeetan. Nola parpailak hegaldarazten genituen haizearen sasoian. Herriaren bizi-zurrumurrua entzuten han behean, eta gu gainean, bizkarrean gora, kalamuzko haria haizeak arrastaturik bazihoakigula. 'Lagundu, Susana.' Eta esku leun batzuk estutzen zitunan gure eskuen kontra. 'Jaregin hari gehiago.'

        »Aireak irri eragiten zigunan; gure begien soa elkartzen zinan, haria hatz artean haizearen atzetik lasterka, harik eta karranka motel batez trenkatzen zen arte, txori baten hegalek ebakirik bezala. Eta han goian, jirabiraka jausten zunan paperezko txoria, pildazko bere isatsa herrestan, lurraren berdetasunean galduz.

        »Ihintzak musu eman balie bezala bustirik zeudenan hire ezpainak.»

        —Eskusadutik irteteko esan diat, mutil.

        —Bai, ama. Banoa.

        «Hitaz gogoratzen nindunan. Hi hantxe niri so nola hengoen, aumarinezko begiokin.»

        Begirada jaso, eta ama ikusi zuen atean.

        —Zergatik luzatzen haiz horrenbeste? Zer egiten duk hemen?

        —Pentsatzen ari naiz.

        —Eta ezin duk beste nonbait pentsatu? Kaltetsua duk denbora asko egitea eskusaduan. Gainera, egitekoren batean ari behar huke. Zergatik ez hoa amonarekin artoa aletzera?

        —Banoa, ama. Banoa.

 

 

—Amona, artoa aletzen laguntzera nator.

        —Bukatu diagu, baina txokolatea egin behar diagu. Non hintzen, ordea? Ekaitzak iraun duen bitarte guztian hire bila ibili gaituk.

        —Beste patioan nintzen.

        —Eta zertan ari hintzen? Otoitz egiten?

        —Ez, amona, euria nola egiten zuen ikusten bakarrik.

        Begiratu egin zion amonak, zure barruan zegoena igartzen zutela ematen zuten begi erdi gris, erdi hori haiekin, halakoxe bereziak baitzituen.

        —Hoa, ba, errota garbitzera.

        «Ehunka metroetara, hodei guztien gainean, guztiz ere, orotatik askoz ere harago, hi hago ezkutaturik, Susana. Jainkoaren neurrigabetasunean ezkutaturik, haren Probidentzia Jainkozkoaren atzean, non nik ezin baihaut iritsi ez ikusi, eta nora ez baitira heltzen nire hitzak.»

        —Amona, errota ez dabil, kraskatua du harra.

        —Micaela horrek artakozkorrak ehoko zitian bertan. Ez zaiok kentzen ekandu gaizto hori; baina tira, honezkero ez dik erremediorik.

        —Zergatik ez dugu erosten beste bat? Hau jada zaharraren zaharrez ezertarako ez zen.

        —Ongi diok. Hala ere, hire aitona lurperatzeko egin genituen gastuekin eta Elizari ordaindu dizkiogun hamarrenekin, batere sosik gabe geratu gaituk. Dena dela, sakrifizio bat egingo diagu eta beste bat erosi. Komeniko lukek Ines Villalpando andrearengana joango bahintz eta epetan emateko eskatu urrirako. Uztaldian ordainduko zioagu.

        —Bai, amona.

        —Eta bide batez, mandatu osoa egitearren, esaiok maileguan uzteko bahe bat eta aihotz bat; hainbeste hazi dituk laharrak, istapetan ere sartzen zaizkiguk dagoeneko peto-
-peto. Lehengo etxe handia baneuka, garai bateko eskorta handi haiekin, ez nindukek ariko kexuka. Baina hire aitonak kale egin zian hona etorririk. Jainkoari gaudek, larriak larri: sekula irten behar ez gauzek batek nahi duen moduan. Esaiok Ines andreari uztetan ordainduko diogula zor diogun guztia.

        —Bai, amona.

        Arrosa-xurgatzaileak zebiltzan. Sasoia zen. Txoritxoon burrunba entzuten zen jasmin lore artean, lorez ia abaildurik baitzegoen arbola.

        Ostera bat egin zuen Jesusen Bihotzaren apaletik, eta hogeita lau zentabo aurkitu. Lau xentimoak utzi, eta hogeikoa hartu zuen.

        Irten aurretik, amak gelditu zuen.

        —Nora hoa?

        —Ines Villalpando andrearenera errota berri eske. Lehengoa puskatu egin da.

        —Esaiok metro bat tafetai beltz emateko, hau bezalakoa —eta lagina eman zion—. Gure kontuan kargatzeko.

        —Ederki, ama.

        —Honanzkotan, erosizkidak kafiaspirina batzuk. Transituko lorontzian aurkituko duk dirua.

        Peso bat aurkitu zuen. Hogei zentabokoa utzi, eta pesoari heldu zion.

        «Orain sobratu egingo zait dirua, zer suerta ere», pentsatu zuen.

        —Pedro! —hots egin zioten—. Pedro!

        Baina berak jada ez zuen entzun. Oso urrun zihoan.

 

 

Gauaz euria egin zuen ostera. Uraren borborra entzuten egon zen puska batean; gero loak hartu bide zuen, esnatu zenean langar isil bat baino ez baitzen entzuten. Leihoko kristalak opako zeuden, eta beste aldean malko irudiko hari loditan irristatzen ziren tantak. «Tximistek argituriko tantak erortzen ikusten nitinan, eta arnasa hartu aldiko hasperen egiten ninan, eta pentsatzen nuen bakoitzean hitaz pentsatzen ninan, Susana.»

        Euria haize kirri bihurtzen zen. Entzun zuen: «Bekatuen barkamena eta haragiaren pizkundea. Amen». Hori hemen barruan zen, non emakume batzuek errosarioaren amaiera errezatzen baitzuten. Jaiki egiten ziren; txoriak giltzapetu; atea trangatu; argia itzali.

        Gauaren argia baino ez zen geratzen, euriaren zizika kilker-zurrumurru baten gisa...

        —Zergatik ez haiz joan errosarioa errezatzera? Hire aitonaren bederatziurrenean gaudek.

        Han zen ama atearen alartzean, kandela bat eskuan. Haren itzal sabairantz isuri, luze, destolestua. Eta sabaiko gapirioek puskatan itzultzen zuten, zati-zati egina.

        —Triste sentitzen naiz —esan zuen.

        Orduan ama jiratu egin zen. Kandelaren garra amatatu zuen. Atea itxi zuen eta bere zotinak zabaldu, euriarekin nahasian entzuten jarraitu baitziren.

        Elizako erlojuak orduak jo zituen, bata bestearen ondotik, bata bestearen ondotik, denbora kuzkurtu balitz bezala.

 

 

—Ba, bai, hire ama izateko zorian egon ninduan. Inoiz ez al zian berak ezer aipatu horretaz?

        —Ez. Gauza onak bakarrik kontatzen zizkidan. Hona ekarri nauen mandazainak eman dit zure berri, Abundio delako batek.

        —Gure Abundio jatorra. Oroitzen da oraindik, beraz, nitaz? Nik zintzo ematen nizkioan eskupekoak nire etxera bideratzen zuen bidazti bakoitzeko. Eta bioi zihoakiguan ondo. Orain, zorigaitzez, aldatu egin dituk garaiak, bazterrok honela landertu zirenetik inor ez baita komunikatzen dagoeneko gurekin. Hark gomendatu dik, hortaz, ni ikustera etortzeko?

        —Zu bilatzeko mandatua eman dit.

        —Eskertzekoa duk noski. Gizon ona izan zuan eta kunplitua oso. Hark garraiatzen ziguan posta, eta lantegi horretan segitu zian gortu ondoren ere. Gogoan diat bere desgrazia gertatu zitzaion egun zorigaitzekoa. Zirrara eragin ziguan denoi, denok maite baikenuen. Gutunak eraman-ekarri ibiltzen zuan. Kontatzen ziguan nola zebiltzan gauzak han munduaren beste aldean, eta ziur asko haiei gu nola genbiltzan kontatzen ziean. Hiztun handia zuan. Gero jada ez. Utzi egin zioan hitz egiteari. Esaten zian ez zuela zentzurik berak entzuten ez zituen, ezeren trazarik, inolako zaporerik hartzen ez zien gauzak esaten jarduteak. Uretako sugeak izutzeko hemen erabiltzen ditugun suziri puska horietako batek trumoi-zartako bat egin zioan buru ondo-ondoan, eta hortik hasi zuan dena. Harrezkero mututurik geratu zuan, nahiz mutu ez izan; hori bai, ordea, ez zian galdu lehengo jatortasunik.

        —Nik esaten dizudan honek ondo entzuten zuen.

        —Ez dik bera izan behar. Gainera, Abundio hilda zagok dagoeneko. Hila behar dik noski. Konturatzen haiz? Ezin duk, beraz, hura izan.

        —Ados naiz zurekin.

        —Tira, hire amarenera bueltaturik, esaten ari nintzaian...

        Entzuteari utzi gabe, aurrez aurre nuen emakumeari begiratzen hasi nintzen. Pentsatu nuen urte zailak bizitua behar zuela. Odolik ez baleuka bezalako garden ageri zen haren aurpegia, eta zimeldurik zeuzkan eskuak; zimeldurik eta zimurrez josirik. Ez zitzaizkion ikusten begiak. Antzina-antzinako soineko zuri bat zeraman, farfailez gainezka, eta lepotik, soka batean harildua, Babesaren Maria Txit Santa bat zeukan eskegita, «Bekatarien babes» zioen txartel batekin.

        —... Esaten diadan sujetu horrek «bezatzaile» modura egiten zian lan Media Lunan; Inocencio Osorio omen zian izena. Hala ere, Saltaperico gaitzizenaz ezagutzen genian denok, oso arin eta zolia baitzen jauzietarako, petardook legetxe. Nire kide Pedrok esaten zian propio hartarakoxe egina bezala zela moxal koxkorrak bezatzeko; egiaz, ordea, beste ofizio bat zian hark: «kitzikatzailea» zuan. Amets-kitzikatzailea. Horixe zuan benetan. Eta hire ama endredatu egin zian, askorekin egin zuen moduan. Besteak beste, nirekin. Gaixorik sentitu nintzen batean, etxera agertu eta esan zidaan: «Pultsuak egitera natorkin, mina arintzeko». Eta kontu guztia zera zuan, ukiketan ekiten ziola hantxe tipoak suelto, aurrena hatz mamietan, gero eskuak igurtziz; gero besoak, eta azkenerako bernetan gora eta behera ere bai, hotzean, eta horrek sukarra pizten zian noski handik pixka batera. Eta, horrela arian ari zela, etorkizunaz hitz egiten zioan bati. Trantzean jartzen zuan, zirimolaka mugitzen zitian begiak, hoska eta madarikazioka; aurrean zeukana listuz blai eginik, ijitoek egiten dutenez. Batzuetan larrubizirik geratzen zuan esanez huraxe zela gure desira. Eta batzuetan xuxen jotzen zian kolpea; hainbeste aldetatik egiten zian kosk, derrigor asmatu behar baten batekin.

        »Kontua duk delako Osorio horrek hire amari zera iragarri ziola, 'gau hartan ez zitzaiola itsatsi behar ezein gizoni, zakar bizian baitzegoen ilargia'.

        »Dolores estu eta larri etorri zitzaidaan esanez ezin zuela. Guztiz ezinezko zitzaiola, alegia, gau hartan Pedro Páramorekin oheratzea. Eztei gaua zian. Eta hara han ni hura konbentzitu nahian Osorioarenik ez sinesteko, xarmatzaile gezurti hutsa baitzen bestalde.

        »—Ezin dinat —esan zidaan—. Hoa hi nire ordez. Ez zion igerriko.

        »Bera baino askoz gazteagoa ninduan, horratik. Eta apur bat xuriagoa haren aldean; baina igarri ere ez duk egiten hori ilunean.

        »—Ezinezkoa dun, Dolores, hik joan behar dun.

        »—Egidan mesede hori. Beste batzuekin ordainduko dinat.

        »Hire ama garai horretan neskato begi-umil bat zuan. Zerbait bazuen politik hire amak, begiak zituan. Eta konbentzitzen zekitean.

        »—Hoa hi nire lekuan —esaten zidaan.

        »Eta joan ninduan.

        »Iluntasunaz baliatu ninduan, eta berak ez zekien beste gauza batez: izan ere, niri ere gustatzen zitzaidaan Pedro Páramo.

        »Oheratu ninduan, bada, harekin, gustura, gogotsu. Estu-estu egin ninduan haren gorputzaren kontra; baina bezperako jai-zalapartak jota utzia zian, eta zurrungan eman zian gau guztia. Bere zangoak nireen artera hankalatrau bildu besterik ez zian egin.

        »Eguna argitu aurretik jaiki, eta Doloresengana jo nian. Esan nioan:

        »—Hoa hi orain. Beste egun bat dun jada hau.

        »—Zer egin din? —galdetu zidaan.

        »—Oraindik ez zakinat —erantzun nioan.

        »Hurrengo urtean hi jaio hintzen; baina ez nigandik, guztia hutsaren gorabeheran jokatu bazen ere.

        »Apika lotsarengatik ez zian kontatu hori amak.

        «... Ordoki berdeak. Ostertzak gora eta behera nola egiten duen ikustea, buruxkak mugitzen dituen haizearekin; arratsaldearen kiribiltzea, kiribil hirukoitzezko euri batekin. Lurraren kolorea, alpaparen eta ogiaren usaina. Ezti isuriaren usaina duen herri bat...»

        »Berak gorroto izan zian beti Pedro Páramo. 'Doloritas! Agindu al duzu jada gosaria presta diezadaten?' Eta hire ama egunsentia baino lehen jaikitzen zuan. Sutegia pizten zian. Katuak suaren usainarekin esnatzen zituan. Eta bera segi hona eta segi hara, katuak atzetik errondan. 'Andre Doloritas!'

        »Zenbat aldiz entzun zuen hire amak dei hura? 'Andre Doloritas, hau hotz dago. Honek ez du balio.' Zenbat aldiz? Eta, okerrena jasaten ohituta zegoen arren, haren begi umilak gogortu egin zituan.

        «... Ez sentitzea beste zaporerik aroaren epelaren baitako laranjondoen azahar-lorearena baino.»

        »Orduan suspiriatzen hasi zuan.

        »—Zergatik suspiriatzen duzu, Doloritas?

        »Nik lagun egin niean arratsalde horretan. Landaren erdian geundean, zozo aldrak pasatzen ikusten. Zopilote bakarti bat zebilean zeruan kulunka.

        »—Zergatik suspiriatzen duzu, Doloritas?

        »—Zapilote izan nahi nuke, nire ahizpa bizi den lekura hegan egiteko.

        »—Nola ez, andre Doloritas. Oraintxe bertan joango zara zeure ahizpa ikustera. Itzul gaitezen. Presta diezazkizutela maletak. Nola ez.

        »Eta hire ama joan egin zuan.

        »—Gero arte, don Pedro.

        »—Adio!, Doloritas.

        »Betiko joan zuan Media Lunatik.

        »Nik galde egin nioan handik hilabeteetara Pedro Páramori berarengatik.

        »—Maiteago zuen bere ahizpa ni baino. Gustura egon behar du han. Gainera, gogaituta nindukan dagoeneko. Ez dut batere asmorik haren galdean hasteko, horrek kezkatzen bazaitu.

        »—Baina zertatik biziko dira?

        »—Jainkoak kontu egin diezaiela.

        «...Gu hemen honela ahantzirik eduki izana, seme, garesti ordainaraz iezaiok.»

        »Eta horrela, oraindik orain hi ni ikustera etorriko hintzela abisatu didan arte, aurrerantzean ez diagu gehiago izan haren berririk.

        —Makina bat gauza gertatu da, makina bat gauza gertatu denez —esan nion—. Coliman bizi ginen, izeba Gertrudisen arrimuan, eta hark aurpegira botatzen guri berarentzat ginen zama. «Zergatik ez haiz bueltatzen hire senarrarengana?», esaten zion nire amari.

        «—Bidali du inor berak akaso nire bila? Ez noan berak deitu ezean. Ikusi nahi hindudalako etorri naun. Maite hindudalako, horregatik etorri naun.

        »—Ulertzen dinat. Baina badun ordua alde egiteko.

        »—Nire baitan balego.»

        Pentsatu nuen emakume hura entzuten ari zitzaidala; baina ohartu nintzen albora jiraturik zeukala burua, zurrumurru urrun bat aditzen ari balitz bezala. Gero esan zuen:

        —Noiz hartuko duk atseden?

 

 

«Joan hintzen egunean, nirekiko egin ninan ez hindudala gehiago ikusiko. Arratsaldeko eguzkiak, zeruaren ilunabar odolduak gorriz tindaturik hindoan. Irribarrez. Atzean uzten huen askotan hitzok esanarazi zizkinan herri bat: 'Hiregatik maite diat; baina beste guztiarengatik gorroto diat, are bertan jaio izanarengatik'. Pentsatu ninan: 'Ez da itzuliko egundo; ez da bueltatuko sekula'.»

        —Zer egiten duk hemen orduotan? Ez al haiz lanean ari?

        —Ez, amona. Nik haurra zaintzea nahi du Rogeliok. Hura paseatu eta paseatu ematen dut eguna. Lanak ematen ditu bi gauzei kontu egiteak: haurra eta telegrafoa; eta bitartean hura bilarrean garagardoak edaten ederki asko. Gainera ez dit ezer ordaintzen.

        Ez hago han dirua irabazteko, ikasteko baizik; zerbait ikasten duanean, orduan has haiteke kontuak eskatzen. Oraingoz aprendiz hutsa haiz; agian bihar edo etzi nagusia izatera iritsiko haiz. Baina horretarako pazientzia behar duk eta, batik bat, umiltasuna. Haurra paseatzen jartzen bahaute, pasea ezak, Jainkoarren. Etsi egin behar duk.

        —Etsi dezala bestek, amona, ni ez nago etsipenetarako.

        —Hi eta hire bitxikeriak! Susmoa diat makur jo behar diala kukuak, Pedro Páramo.

 

 

—Zer ari da gertatzen, andre Eduviges?

        Amets batetik esnatuko balitz bezala eragin zion emakumeak buruari.

        —Miguel Páramoren zaldia duk, Media Lunako bidean barrena lauhazka.

        —Orduan norbait bizi da Media Lunan?

        —Ez, han ez duk inor bizi.

        —Orduan?

        —Zaldia duk soilik, joan-etorrian. Banandu ezinak zituan. Lasterka ibiltzen duk bazter guztietatik haren bila, eta garaitsu honetan etortzen duk bueltan. Beharbada ezin dik jasan erruaren harra. Izan ere, animaliak berak ere nola konturatzen diren noiz egin duten krimen bat, ezta?

        —Ez dut ulertzen. Eta inolako zaldi hotsik ere ez dut entzun.

        —Ez?

        —Ez.

        —Orduan nire seigarren zentzuaren kontua duk. Jainkoak emandako dohaina; edo madarikazioa, beharbada. Nik bakarrik zakiat nola sufritu dudan honegatik.

        Isilik eutsi zion pixka batean, eta gero gehitu:

        —Miguel Páramorekin hasi zuan dena. Nik bakarrik jakin nian zer gertatu zitzaion hil zen gauean. Jadanik ohean nintzela, hara non entzuten dudan zaldia bueltan Media Lunarako bidean. Harritu egin ninduan, inoiz ez baitzen itzultzen orduotan. Goizaldera itzultzen zuan beti. Bere andregaiarekin solastatzera joaten zuan Contla izeneko herri batera, hemendik urruti samar. Goiz irteten zuan eta luzatu egiten zuan itzultzen. Baina gau horretan ez zuan itzuli... Entzuten duk orain? Argi zagok entzuten dela. Bueltan zatorrek.

        —Ez dut ezer entzuten.

        —Orduan nire kontua duk. Tira, esaten ari nintzaian bezala, itzuli ez zelako hori, esate aldera esaten diat. Ez al zen pasatu haren zaldia, leihotik oles egiten zidatela sentitu nian. Batek zakik nire irudipen hutsa izan ote zen. Kontuak kontu, zerbaitek behartu nindian nor zen ikustera joatera. Eta hura zuan, Miguel Páramo. Ez nindian harritu hura ikusteak, izan baitzen garai bat gauak nire etxean pasatzen zituena nirekin lo egiten, harik eta garunak xurgatu zizkion neskato hori aurkitu zuen arte.

 

 

«—Zer gertatu da? —esan nioan Miguel Páramori—. Eza eman al diate?

        »—Ez. Maite nain oraindik —esan zidaan—. Kontua dun nik ezin izan dudala topatu. Galdu egin zaidan herria. Bazunan han lanbroa edo kea edo ez zakinat zer franko; jakin zakinat, ordea, Contla ez dela existitzen. Harago joan nindunan, neure kalkuluen arabera, eta ez ninan ezer aurkitu. Kontatzera natorkin, hik konprenitzen naun eta. Comalako besteei esango banie, erotuta nagoela esango liketen, beti hala nagoela esan duten moduan.

        »—Ez. Erotuta ez, Miguel. Hilda egon behar duk. Gogora hadi nola esan ziaten zaldi horrek hil egingo hinduela egunen batean. Gogora hadi, Miguel Páramo. Erokeriak egiten hasiko hintzen beharbada, eta hori besterik duk noski.

        »—Aitak berrikitan jarriarazi duen harrizko hesian salto egin baino ez dinat egin. Handik jauzi eragin zionat Gorriari, orain bidea aurkitzeko egin behar den itzulinguru hain luze hori egitera ez behartzeko. Bazakinat jauzi egin eta lasterka segitu dudala gero; baina, esan dinadanez, kea eta kea eta kea besterik ez zunan han.

        »—Bihar hire aita oinazez bihurrituko duk —esan nioan—. Sentitzen diat berarengatik. Orain, hoa eta bakean atseden har ezak, Miguel. Eskertzen diat nitaz despeditzera etorri izana.

        »Eta leihoa itxi nian.

        »Egunsentia baino lehen Media Lunako mutil bat etorri zuan esatera:

        »—On Pedro nagusiak arren egiten dizu. Miguel haurra hil egin da. Arren egiten dizu lagun egiteko.

        »—Bazakiat —esan nioan—. Negar egiteko eskatu diate?

        »—Bai, don Fulgorrek esan dit negarrez esateko.

        »—Ongi duk. Esaiok don Pedrori oraintxe joango natzaiola. Denbora asko duk ekarri zutela?

        »—Ordu erdirik ere ez. Lehenago izan balitz, beharbada salbatuko zen. Hala ere, haztatu zuen medikuaren esanetan, aspalditik zegoen hilotzik. Gorria bakarrik etorri eta inori lo egiten ez uzteko punturaino urduri jarri delako, horregatik jakin dugu. Zuk badakizu nola maite zuten elkar berak eta zaldiak, eta ia egingo nuke animaliak gehiago sufritzen duela don Pedrok baino. Ez du ez jan eta ez lorik egin ere, eta gelditu gabe dabil korri hona eta korri hara. Jakin baleki bezala edo, badakizu? Barrutik zati-zati eginda eta pipiak janda sentituko edo balitz bezala.

        »—Ez ahaztu atea ixtea hoanean.

        »Eta Media Lunako mutila han joan zuan.»

        —Entzun duk inoiz hildako baten kexua? —galdetu zidan niri.

        —Ez, andre Eduviges.

        —Hobe duk, bai.

 

 

Hidrantean tantak bata bestearen ondotik erortzen dira. Hor entzuten du batek, harritik irtena, ur garbia pegarraren gainera erortzen. Entzun egiten du batek. Zurrumurruak entzuten ditu; behegaina karraskatzen duten, ibiltzen, joan-etortzen diren oinak. Tantek erortzen jarraitzen dute taigabe. Pegarrak gainez egiten du, behegain busti baten gainera isuraraziz ura.

        «Esnatu!», esaten diote.

        Ezaguna zaio ahotsaren soinua. Nor den asmatzen saiatzen da; baina lasaitu eta modorroturik erortzen da gorputza, loaren zamak zapaldua. Esku batzuek tapakietatik tira egiten dute haiei atxikirik, eta haien beroaren pean gorputza gorde egiten da bake bila.

        «Esna hadi!», diote berriro.

        Ahotsak sorbaldak astintzen ditu. Gorputza tentearazten du. Begiak erdi irekitzen ditu. Hidrantetik pegar mukuru betera erortzen diren tantak entzuten dira. Arrastaka doazen urratsak entzuten dira... eta negar hotsa.

        Orduan negar hotsa entzun zuen. Horrek esnatu egin zuen: negar hots leun, mehe bat, apika mehearen mehez loaren mataza itxia zeharkatu ahal izan zuena, izuikarek habia duten lekuraino iritsirik.

        Astiro jaiki, eta atearen laukiaren kontra bermaturiko emakume baten aurpegia ikusi zuen, gauak artean ilundua, negar zotinka.

        —Zergatik zaude negarrez, ama? —galdetu zuen; oinak behegainean ipini orduko ezagutu baitzuen amaren begitartea.

        —Hire aita hil duk —esan zion.

        Eta gero, bere penaren burdingitak askatu balitzaizkio bezala, bertan jiraka hasi zen behin eta berriro, behin eta berriro, harik eta esku batzuek haren sorbaldetara iritsi eta haren egonezin larria geldiaraztea lortu zuten arte.

        Atetik egunsentia ikusten zen zeruan. Ez zen izarrik. Soilik zeru berunkara, grisa, artean eguzkiaren dirdaiak argitu gabea. Argi arre bat, ez eguna hastera balihoa bezala, baizik eta ozta-ozta gauaren hasiera iristen ari balitz bezala.

        Kanpoan, patioan, urratsak, errondan dabilen jendearenak bailiran. Hots isilak. Eta hemen, emakume hura, alartzean zutik; haren gorputza egunaren etorrera eragozten; zeru pusketak ikustera utziz besoen artetik, eta oinen azpitik argi arrastoak; argi ihinztatu bat, behegaina malkotan blai bailegoen emakumearen azpian. Eta gero negar zotina. Berriro negar hots leun baina zolia, eta pena haren gorputza bihurrarazten.

        —Hire aita hil ditek.

        —Eta zu nork hil zintuen, ama?

 

 

«Bada aire eta eguzki, bada hodeirik. Han goian zeru urdin bat eta haren atzean agian bada kantarik; agian ahots hoberik... Bada esperantzarik, alegia. Bada esperantzarik guretzat, gure atsekabearen aurka.

        »Baina ez hiretzat, Miguel Páramo, barkamenik gabe hil baihaiz eta ez baituk iritsiko ezein grazia.»

        Aita Renteríak, gorputza jiratu, eta iraganaren baitan utzi zuen meza. Bizkor bukatzen lehiatu zen, eta eliza betetzen zuen jende hari azken bedeinkapena eman gabe irten.

        —Aita, bedeinkatu egin behar digu hila!

        —Ez! —esan zuen, buruarekin ezetz eginez—. Ez dut halakorik egingo. Gizon gaiztoa izan zen eta ez da sartuko Zeruetako Erreinuan. Jainkoak gaizki hartuko dit haren alde mintzatzea.

        Hala zioela, eskuei euren ikara ez erakusteko eusten ahalegintzen zen. Baina joan zen.

        Gorpu hark pisu handia zuen guztien gogoan. Oholtza baten gainean zegoen, elizaren erdian, kandela berriz inguraturik, lorez, beraren atzean zegoen aita batez; hantxe bakarrik aita, beila amaitu zain.

        Aita Rentería, Pedro Páramoren ondotik pasatzean, hari sorbaldarik ez ukitzen saiatu zen. Isipua keinu leunez jaso, eta goitik behera zirtatu zuen ur bedeinkatua, murmur bat jaulkitzen zelarik beraren ahotik, otoitzena apika. Gero belaunikatu egin zen eta mundu guztia belaunikatu zen harekin.

        Erruki, Jauna, zure zerbitzariaz.

        —Bakean atseden izan dezala, amen —erantzun zuten ahotsek.

        Eta ostera amorru biziz betetzen hasia zelarik, ikusi zuen denak irteten zirela elizatik, Miguel Páramoren gorpua eramanik.

        Pedro Páramo hurbildu zitzaion, ondoan belaunikaturik.

        —Badakit gorroto zuela berorrek, aita. Eta arrazoiarekin. Berorren anaiaren hilketa, esamesen arabera nire semearen eskutikoa; berorren iloba Anaren kasua, hark bortxatua berorren ustez; inoiz berorri egindako irainak eta begirune falta, edonork onar ditzakeen motiboak dira. Baina ahantz bedi orain, aita. Aintzat hartu eta barka beza, agian Jainkoak barkatu duen bezala.

        Eskukada bat txanpon urrezko utzi belaunaulkiaren gainean, eta zutitu egin zen.

        —Har beza hori berorren elizarentzako limosna gisa.

        Eliza hutsik zegoen jada. Bi gizonek itxaroten zioten Pedro Páramori atean; haiekin elkartu, eta hirurak batera joan ziren zerraldoaren atzetik, zeina zain baitzegoen hantxe, Media Lunako lau kaporalen sorbalda gainean bermaturik. Aita Renteríak banan-banan jaso zituen txanponak, eta aldarera hurbildu.

        —Hireak dituk —esan zuen—. Gizon horrek salbazioa eros zezakek. Hik dakik hau denentz prezioa. Niri dagokidanez, Jauna, hire oinpean jartzen nauk zuzena nahiz bidegabea dena eskatzeko, gure esku baitago oro eskatzea... Niregatik, kondena ezak, Jauna.

        Eta sagrarioa itxi zuen.

        Sakristian sartu, bazter batean etzan, eta han penaz eta tristuraz negar egin zuen bere malkoak ahitzeraino.

        —Ondo duk, Jauna, hi irabazle —esan zuen gero.

 

 

Afaritan, gauero bezala hartu zuen bere txokolatea. Lasai sentitzen zen.

        —Aizan, Anatxo. Badakin nor lurperatu duten gaur?

        —Ez, osaba.

        —Oroitzen al haiz Miguel Páramoz?

        —Bai, osaba.

        —Bada, bera.

        Anak burua makurtu zuen.

        —Ziur hago hura izan zela, ezta?

        —Ziur ez, osaba. Ez nion ikusi aurpegia. Gauez oratu zidan eta iluntasunean.

        —Orduan nola jakin huen Miguel Páramo zela?

        —Berak esan zidalako: «Miguel Páramo naun, Ana. Ez izutu». Hori esan zidan.

        —Baina bahekien hire aitaren hiltzailea zela, ezta?

        —Bai, osaba.

        —Orduan zer egin huen hura aldentzeko?

        —Ez nuen ezer egin.

        Biek isilik eutsi zioten puska batez. Aire epela entzuten zen mirtoaren hosto artetik.

        Esan zidan horretaraxe zetorrela: desenkusatzera eta barkamena eskatzera. Ohetik mugitu gabe abisatu nion: «Leihoa irekita dago». Eta sartu egin zen. Ni besarkatuz iritsi zen, egin zuenarengatik desenkusatzeko modua hura balitz bezala. Eta nik irribarre egin nion. Berorrek erakutsia zidan hori erabili nuen gogoan: sekula ez dela inor gorrotatu behar. Hori esateko egin nion irribarre; baina gero neure artean egin nuen berak ezin izan zuela ikusi nire irribarrea, nik ez bainuen ikusten bera, hain zegoen beltz gaua. Neure gainean sentitu nuen, besterik gabe, eta nirekin gauza txarrak egiten hasten zela.

        »Pentsatu nuen hil egingo ninduela. Hori pentsatu nuen, osaba. Baita zeharo pentsatzeari utzi ere halako batean, berak akabatu aurretik neure gisa hiltzeko. Baina ziur asko ez zen ausartu hartara.

        »Begiak itxi eta goizeko argia leiho irekitik sartzen ikusi nuenean jakin nuen hori. Ordu hori baino lehenago, existitzeari utzia niola sentitu nuen.

        —Baina izan behar dun ziurtasunen bat. Ahotsa. Ez huen ezagutu ahotsetik?

        —Ez nuen ezertatik ezagutzen. Nire aita hil zuela baino ez nekien. Egundo ez nuen ikusi lehenago, eta geroztik ere inoiz ez. Ezingo nuen, osaba.

        —Baina bahekien nor zen.

        —Bai. Eta zer zen ere bai. Badakit orain infernuaren sakon-sakonean egon behar duela; hala eskatu baitiet santu guztiei neure kar guztiaz.

        —Ez egon hain sinetsirik horretaz, alaba. Nork daki zenbat ari diren orain haren alde otoitz egiten! Hi bakarrik hago. Erregu bat milaka erreguen kontra. Eta haien artean, batzuk hirea baino sakon-larriagoak, hala nola beraren aitarena.

        Esatera zihoan: «Gainera, nik barkamena eman zionat». Baina pentsatu bakarrik egin zuen. Ez zion tratu txarrik eman nahi izan neskato haren arima erdi kraskatuari. Aitzitik, besotik heldu, eta esan zion:

        —Eman diezazkiogun eskerrak Jaungoiko Geure Jaunari lur honetatik eraman duelako, non hainbeste kalte egin duen; ez zion axola orain bere zeruan badauka ere.

 

 

Zaldi bat pasatu zen lauhazka errege-karrika Contlako bidearekin gurutzatzen den lekuan. Inork ez zuen ikusi. Halarik ere, herriaren aldirietan igurikatzen zuen emakume batek kontatu zuen ikusi zuela zaldia bernak okerturik korrika, muturrez aurrera joan behar balu bezala. Miguel Páramoren beilegia ezagutu zuen. Baita pentsatu ere: «Animalia horrek burua hautsi behar du». Gero ikusi zuen nola gorputza tentetzen zuen eta, abiada makaldu gabe, lepondoa atzerantz botarik zihoan, han atzean utzitako zerbaitek izuturik baletor bezala.

        Ehorzketa-gauean iritsi ziren esamesa horiek Media Lunara, panteoiraino egindako ibili luzetik gizonek atseden hartzen zuten bitartean.

        Solasean ari ziren, toki guztietan ohi denez, lotara joan aurretik.

        —Niri min handia eman dit hil horrek —esan zuen Terencio Lubianesek—. Oraindik ere minberatuta dauzkat sorbaldak.

        —Baita niri ere —esan zuen haren anaia Ubilladok—. Eta joanikoteak handitu zaizkit, gainera. Zera, denok zapatekin joateko nagusiaren gaita horrekin. Ezta jai eguna izan balitz ere, ezta, Toribio?

        —Nik zer nahi duzue esatea. Ondo garaiz hil dela iruditzen zait.

        Handik puska batera esamesa gehiago iritsi zen Contlatik. Azken orgak ekarri zituen.

        —Arima han barrena omen dabil. Urlia emakumearen leihoan oles egiten ikusi dute. Hura eta bat. Txaparrera eta guzti jantzita.

        —Eta zuk uste duzu don Pedrok, daukan jenioarekin, lasai onartuko lukeela beraren semeak atso-tratuan segitzea? Imajinatzen dut baleki: «Tira —esango lioke—. Hi hilda hago dagoeneko. Hago geldi heure hilobian. Utzi guri negozioa». Eta hortik zehar ikusiz gero, ia apostu egingo nuke berriro kanposantura bidaliko lukeela.

        —Arrazoi duk, Isaías. Agure hori ez duk ibiltzen berriketekin.

        Orgazainak bere bideari segitu zion: «Erositako prezioan saltzen dizkizuet kontuok».

        Izar uxoak zebiltzan. Zeruari suzko lanbroa balerio bezala jausten ziren.

        —Hara, ikusi —esan zuen Terenciok— nolako zalaparta darabilten hor goian.

        —Izan ere, gure Miguelitori behar moduko ospakizuna egiten ari zaizkiok eta —sartu zen tartean Jesús.

        —Ez al da seinale txarra izango?

        —Norentzat?

        —Beharbada hire arreba nostalgiaz zagok haren itzuleraz.

        —Nori hitz egiten diok?

        —Hiri.

        —Tira, goazen, mutilak. Atzera-aurrera handia ibili dugu eta bihar goiz jaiki beharra dago.

        Eta itzal antzo barreiatu ziren.

 

 

Izar uxoak zebiltzan. Itzali ziren argiak Comalan.

        Orduan zerua nagusitu egin zen gauaz.

        Aita Rentería iraulka zebilen ohean lorik egin ezinik.

        «Hau guztia nire erruz gertatzen ari da —esan zuen bere baitan—. Sostengatzen nautenak iraintzeko beldurra. Hauxe da-eta egia; haiek ematen didate mantenua. Behartsuetatik ez dut ezer lortzen; otoitzek ez dute betetzen urdaila. Hala izan da orain arte. Eta hauexek dira ondorioak. Nire errua. Traizio egin diet maite nauten eta euren fedea eman didaten eta Jainkoaren aurrean euren alde mintza nadin bilatzen nautenei. Baina zer lortu dute euren fedearekin? Zerua irabaztea? Edo euren arimak araztea? Eta zertarako araztu euren arima, baldin eta azken unean... Oraindik begien aurrez aurre daukat Maria Dyadaren begirada, bere ahizpa Eduviges salbatzeko eske etorri baitzitzaidan.

        »—Beti zerbitzatu zituen bere lagun hurkoak. Izan zuen guztia eman zien. Are haur bat eman zien, guztiei. Eta aurrez aurre jarri, norbaitek bere haurtzat aitor zezan; baina inork ez zuen aitortu nahi izan. Orduan esan zien: 'Hortaz beraren aita ere banaiz, nahiz eta halabeharrez beraren ama gertatu'. Haren abegikortasunaz abusatu zuten, haren ontasunaz, ez zituela-eta iraindu nahi ez eta inorekin malmetitu ere.

        »—Baina bere buruaz beste egin zuen. Jainkoaren eskuaren aurka obratu zuen.

        »—Ez zitzaion gelditzen beste biderik. Horretara ere onaren onez deliberatu zen.

        »—Azken orduan egin zuen huts —horixe esan nion—. Azken unean. Hainbeste ondasun pilaturik bere salbaziorako, eta horrela bat-batean galtzea ere!

        »—Baina ez baitzituen galdu. Oinaze askorekin hil zen. Eta oinazea... Berorrek zerbait esan izan digu oinazeari buruz dagoeneko oroitzen ez dudana. Oinaze horrengatik joan zen hura. Itotzen zuen odolak bihurkarazirik hil zen. Oraindik ikusten ditut haren imintzioak, eta gizaki batek egin dituen keinurik tristeenak ziren.

        »—Beharbada asko errezatuz.

        »—Asko errezatzen ari gara, aita.

        »—Beharbada diot, akaso, meza gregorianoekin; baina horretarako laguntza eskatu behar dugu, apaizak ekarrarazi. Eta dirua kosta da hori.

        »Hantxe zen nire begien aurrez aurre Maria Dyadaren, haurrez beteriko emakume gaixo haren, begirada.

        »—Ez dut dirurik. Hori berorrek badaki, aita.

        »—Utz ditzagun gauzak dauden bezala. Itxaron dezagun Jainkoan.

        »—Bai, aita.»

        Zergatik begirada hura ausart bihurtzen zen etsipenaren aurrean? Zer kosta zitzaion berari barkatzea, hain erraza izanik hitz bat edo bi esatea, edo ehun hitz, beharrezkoak balira hitzok arima salbatzeko. Zer zekien berak zeruaz eta infernuaz? Eta halaz guztiz, berak, izenik gabeko herri batean galdurik, bazekien nortzuek merezi izan zuten zerua. Bazen katalogo bat. Panteoi katolikoko santuen zerrenda pasatzen hasi zen, egunekoetatik hasirik: «Santa Nunilona, birjina eta martiria; Anercio, obispoa; santa Salomé, alarguna, Alodia edo Elodia eta Nulina, birjina santak; Córdula eta Donato». Eta segitu egin zuen. Loak hartzeko puntuan, bat-batean, eseri egin zen ohean: «Ahuntzak saltoka ikusten ari banintz bezala ari naiz santu erreskada bat errepikatzen».

        Kanpora irten, eta zerura begiratu zuen. Izarrezko euria ari zuen. Deitoratu egin zuen hori, zeru bare bat ikusi nahi baitzukeen. Oilarren kantua entzun zuen. Gauaren geruza sentitu zuen lurra estaltzen. Lurra, «negar-herri hau».

 

 

—Hobe duk, seme. Hobe duk —esan zidan Eduviges Dyadak.

        Garai zegoen ordurako gaua. Bazter batean zizekan su-argia indargetzen hasi zen; gero kliska egin, eta azkenerako itzali egin zen.

        Sumatu nuen emakumea jaikitzen zela eta pentsatu nuen argi berri bila joango zela. Gero eta urrunago entzun nituen haren urratsak. Zain geratu nintzen.

        Handik puska batera eta ikusirik ez zela itzultzen, ni ere jaiki nintzen. Urrats laburrez ekin nion oinez, iluntasunean haztaka-maztaka, neure gelara iritsi nintzen arte. Han behegainean eseri nintzen loaren zain.

        Etenka egin nuen lo.

        Eten horietako batean entzun nuen, hain zuzen, oihua. Oihu arrastatu bat bat zen, mozkorren baten alarauaren gisakoa: «Ai, bizia, ez nauzu merezi!».

        Oldarrean tentetu nintzen, belarrien parean entzun bainuen ia; kalean izan zitekeen; baina nik hementxe entzun nuen, neure gelako paretei itsatsia. Esnatzean, isilik zegoen dena; sitsaren erortzea eta isiltasunaren zurrumurrua baino ez.

        Ez, ez zen posible kalkulatzea oihu hark eragin zuen isiltasunaren sakona. Lurra bere aireaz hustu balitz bezala. Inolako hotsik ez; ez arnasarena, ez bihotzaren taupadena; kontzientziaren zarata bera geldituko balitz bezala. Eta etena amaitu eta berriro lasaitu nintzenean, ostera itzuli zen oihua eta luzaroan jarraitu zen entzuten: «Utzidazue urkatuek ostikadak emateko duten eskubidea besterik ez bada!».

        Orduan zabal-zabal ireki zuten atea.

        —Zu zara, andre Eduviges? —galdetu nuen—. Zer ari da gertatzen? Beldurra izan duzu?

        —Ez nauk Eduviges deitzen. Damiana nauk. Hemen hintzela jakin diat eta ikustera etorri natzaik. Neure etxean lo egitera gonbidatu nahi haut. Izango duk han non deskantsatu.

        —Damiana Cisneros? Ez al zara zu Media Lunan bizi izan zirenetakoa?

        —Han bizi nauk. Horregatik luzatu nauk etortzen.

        —Amak hitz egin zidan jaio nintzenean zaindu ninduen Damiana delako batez. Hortaz, zu...?

        —Bai, ni nauk. Begiak ireki hituenetik ezagutzen haut.

        —Zurekin joango naiz. Hemen ez didate bakean utzi oihuek. Ez al duzu entzun gertatzen ari zena? Norbait asasinatzen ari balira bezala edo. Ez al duzu entzun oraindik orain?

        —Balitekek hemen horma artean zarratuta dagoen oihartzunen bat izatea. Gela honetan Toribio Aldrete urkatu zitean aspaldi. Gero, kondenatu egin zitean atea, hura lehortu arte; haren gorputzak atsedenik aurki ez zezan. Ez zakiat nola sartu ahal izan haizen, ez baitago giltzarik ate hau irekitzeko.

        —Eduviges andreak ireki zuen. Prest zeukan gela bakarra zela esan zidan.

        —Eduviges Dyada?

        —Bera.

        —Eduviges gaixoa. Penatzen ibili behar dik oraindik.

 

 

«Nik, Fulgor Sedanok, 54 urteko gizona, ezkongabea, lanbidez administratzailea, auziak abiarazi eta jarraitzeko gai, ahalez eta neure zuzenbidez, honako eskabide-azalpen hauek egiten ditut...»

        Hori esan zuen Toribio Aldreteren jardunaren aurkako akta jaso zuenean. Eta amaitu: «Idatzian bil dadila usufrutuagatiko salaketa».

        —Nork mendratu berorri gizon izenik, don Fulgor. Badakit ahal itzala duela. Eta ez atzean duen boterearengatik, berorren kabuz baizik.

        Gogoratzen zen. Aldretek esan zion lehenbiziko gauza izan zen, elkarrekin mozkortzen aritu ondoren, akta ospatzeko omen.

        —Paper horrekin garbitu egingo gara berori eta biok, don Fulgor, beste ezertarako ez da izango eta. Eta hori berorrek badaki. Tira, berorren aldetik, kunplitu du horrenbestez agindu diotena, eta ni, berriz, estuasunetatik libratu nau; izan ere, kezkatuta nindukan berorrek, bakoitzari bere zer dena. Orain badakit zer den kontua, eta barre eragiten dit. Zera, «usufrutua». Lotsa ere eman behar lioke berorren nagusiari hain ezjakina izateak.

        Gogoratzen zen. Eduvigesen ostatuan zeuden. Eta galdetu ere galdetu zion:

        —Aizan, Viges, utz diezadaken pixka batean bazterreko gela?

        —Berorrek nahi duena, don Fulgor; nahi badu, har bitza guztiak. Hemen geldituko al dira lotan berorren gizonak?

        —Ez, bat baino ez. Ez arduratu gutaz, eta hoa lotara. Giltza utzigun, besterik gabe.

        —Esaten diot, bada, don Fulgor —esan zion Toribio Aldretek—. Berorri nork gutsietsi berorren gizontasuna; baina izorramendu aluko suak hartzen nau berorren nagusi zikin, ama zirinaren seme horrekin, hara.

        Gogoratzen zen. Bere bost zentzuetan esaten entzun zion azkena izan zen. Gero oilobusti antzera portatua zen, garrasika. «Nik atzean nuen indarra, hara. Ederra kontua!»

 

 

Zigorraren kirtenaz jo zuen Pedro Páramoren etxeko atea. Hala egin zuen estreinako aldiaz pentsatu zuen, bi aste lehenago. Luze samar itxaron zuen, hartan itxaron behar izan zuen modu berean. So egin zion halaber, aurreko aldian bezala, ateburutik eskegita zegoen motots beltzari. Baina ez zuen bere artean egin: «Hara! Metatu egin dituzte. Lehenbizikoa marguldurik dago jada, azkenak seda balitz bezalako distira du; ez da, ordea, trapu tindatu bat baino».

        Estreinakoan, beharbada etxean inor bizi ez zelako ideiaz bete arte egon zen hantxe itxaroten. Eta bazihoanean, hara han Pedro Páramoren figura.

        —Aurrera, Fulgor.

        Elkar ikusten zuten bigarren aldia zen. Lehenbizikoan berak baino ez zuen ikusi; jaio berririk baitzegoen Pedrito. Eta oraingo hau. Ia esan zitekeen lehenbiziko aldia zela. Eta horra non kideko bati bezala hitz egiten hasten zaion. Hara! Zangarteka jarraitu zion, bernak zigorkatuz: «Jakingo du laster ni naizela dakiena. Jakingo du. Eta zertara natorren».

        —Eser hadi, Fulgor. Hemen patxada handiagoan mintzatuko gaituk.

        Eskortan zeuden. Pedro Páramok, aska batean zabal-zabal egin, eta itxaron egin zuen:

        —Zergatik ez haiz esertzen?

        —Nahiago dut zutik egon, Pedro.

        —Nahi duan bezala. Baina ez ahaztu «don» esatea.

        Nor zen mutil hura berari hala hitz egiteko? Haren aita don Lucas Páramo bera ere zen hartara ausartu. Eta horra non honek, ez baitzen sekula Media Lunan gelditu, eta ez baitzuen entzunez ere ezagutzen lana, morroi bati bezala hitz egiten dion. Hara, bada!

        —Nola doa hangoa?

        Beraren abagunea iristen zela sentitu zuen. «Orain nire txanda duk», pentsatu zuen.

        —Gaizki. Ez da ezer geratzen. Azken ganadua saldu dugu.

        Paperak ateratzen hasi zen artean zorra zenbatekoa zen jakinarazteko. Eta dagoeneko zera esatera zihoala: «Honenbeste zor dugu», horra non entzuten duen:

        —Nori zor diogu? Ez dio axola zenbat, nori baizik.

        Izen zerrenda bat errepikatu zion. Eta amaitu:

        —Ez dago nondik aterarik ordaintzeko. Hori da kontua.

        —Eta zergatik?

        Berorren familiak dena zurgatu duelako. Eskatu eta eskatu, eta ezer itzuli ez. Garesti ordaintzen da hori. Banioen nik: «Epe luzera, kito guztia». Horratx, bada, kito. Bada hortik zehar, hala ere, lurrik erosteko interesa erakusten duenik. Eta ondo ordaintzen dute. Ordaintzeke dauden epeak kita litezke eta artean ere zerbait geratuko litzateke; hori bai, ordea, urri samartua.

        —Ez haiz hi izango?

        —Sinestea ere halakorik nitaz!

        —Nik aitagurea ere sinesten diat. Bihar hasiko gaituk geure kontuak konpontzen. Preciado ahizpenari ekingo zioagu aurrena. Haiei zor diegula diok gehien?

        —Bai. Eta gutxien ordaindu diegunak. Berorren aitak beti azkenerako utzi zituen. Badut aditzea ahizpetariko bat, Matilde, hirira joan zela bizitzera. Ez dakit Guadalajara ala Colimara. Eta Lola, esan nahi dut, Dolores andrea, guztiaren jabe geratu da. Badaki berorrek: Enmedioko arrantxoa. Eta harixe ordaindu behar diogu.

        —Bihar bertan Lolaren eskua eskatzera joango haiz.

        —Nola nahi du berorrek, ordea, hark niri nahi izatea, dagoeneko zahartuta nago eta.

        —Niretzat eskatuko duk. Azken batean badik grazia pittin bat. Esango diok oso maiteminduta naukala. Eta ea zertzeko mesedea egiten didan. Bide batez, esaiok aita Renteríari tratua bideratzeko. Zenbat diru daukak oraintxe?

        —Batere ez, don Pedro.

        —Ba agindu iezaiok. Esaiok eduki ahala ordainduko zaiola. Ia ziur nauk ez duela eragozpenik jarriko. Egik hori bihar bertan.

        —Eta Aldreteren kontua?

        —Zer darabil Aldrete horrek? Preciadotarrak eta Fregosotarrak eta Guzmandarrak aipatu dizkidak hik. Zer saltsa duk orain Aldrete horrena?

        —Muga auzia. Berak jarriarazia du dagoeneko hesia, eta zatiketa egiteko falta den hesorma ipintzeko eskatzen digu guri orain.

        —Hori geroko utzi. Ez kezkatu hesormez. Ez duk izango hesormarik. Lurrak ez dik zatiketarik. Horrela egik kontu, Fulgor, hari aditzera eman ez arren. Konpon ezak oraingoz Lolarena. Ez al duk eseri nahi?

        —Eseriko naiz, don Pedro. Bene-benetan gustatzen ari zait berorrekin tratatzea.

        —Esango diok Lolari hau eta bestea eta maite dudala. Garrantzizkoa duk hori. Bai horixe, Sedano, maite diat. Dituen begiengatik, badakik? Horixe egingo duk bihar goiz-goizetik. Murrizten diat heure administratzaile-ardura. Ahaztu hadi Media Lunaz.

 

 

«Non demoniotatik atera ote ditu maina horiek mutilak? —pentsatu zuen Fulgor Sedanok, Media Lunara itzulbidean—. Nik ez nuen ezer espero berarengandik. 'Alproja hutsa da', zioen beragatik don Lucas nire nagusi zenak. 'Frakanasaia markakoa.' Nik arrazoia ematen nion. 'Hiltzen naizenean, hastea daukazu beste lan baten bila, Fulgor.' 'Bai, don Lucas.' 'Pentsa, Fulgor, seminariora bidaltzen ere saiatu naizela etsi-etsian, ea gutxienez horrek jateko eta ama mantentzeko lain ematen dion ni falta natzaienean; baina horretara ere ez deliberatzen mutila.' 'Berorrek ez du halakorik merezi, don Lucas.' 'Ezertarako ere ez da kontatzen berarekin, makulutzat baliatzeko ere ez du balioko zahartzen naizenean. Alferrik galdu egin zait, zer nahi duzu, Fulgor.' 'Tamalgarria benetan, don Lucas.'»

        Eta orain hau. Media Lunari hainbesterainoko txera ziolako izan ez balitz, ikustera etorri ere ez zitzaion egingo. Abisatu gabe egingo zuen hanka. Baina estimutan zeukan lur hura; dagoeneko hain landuak egon arren oraindik ildoa jasaten zekiten muino kaskasoilok, eman eta eman beti ere... Media Luna laztan hura... Eta hari erantsiak: «Hator honantz, Enmedioko lurtxo hori». Etortzen ikusten zuen. Bertan zen jada, esaterako. Nolako garrantzia duen, hara, emakume batek azken batean. «Bai horixe!», esan zuen. Eta bernak zigorkatu zituen landetxeko ate nagusitik ostentzean.

 

 

Oso erraza izan zen Dolores gogatzea. Pentsa, begiak brist-brist jarri zitzaizkion bertan, eta aurpegia desitxuratu.

        —Barkatu gorritzen banaiz, don Fulgor. Ez nuen uste don Pedrok begiz joko ninduenik.

        —Ez du lorik egiten, zu zauzkala gogoan.

        —Badu-eta nondik aukeratu. Hain neskatxa polit ugari dago Comalan. Zer esango dute haiek jakiten dutenean?

        —Zu baino ez du gogoan, Dolores. Hortik gehiagoan, inor ez.

        —Hotzikarak eragiten dizkit berorrek, don Fulgor. Burutik pasatu ere ez zitzaidan egiten.

        —Hain da gizon isilean gorde zalea. Don Lucas Páramok, bakean izan dezala atseden, zera ere esan zion behinola, pentsa, zu ez zinela beraren duin. Eta hantxe mutu eutsi zion, obedientzia hutsez. Orain, hura zendu denez gero, ez dago inolako oztoporik. Lehenbiziko erabakia horixe hartu zuen; nahiz eta gero ni erabaki hori kunplitzen luzatu, nire egiteko askotarikoak direla eta. Jar dezagun etziko, esaterako, ezkontza eguna. Zer deritzozu?

        —Ez da azkarregi? Ez daukat ezer prestaturik. Ostilamendua enkargatu behar dut. Ahizpari eskribituko diot. Edo ez, hobe mandatari bat bidaltzen badiot; baina edozein modutan ez naiz egongo prest apirilaren zortzia baino lehen. Gaur bata dugu. Bai, zortzirako ozta. Esan biezaio eguntxo batzuk itxaroteko.

        —Oraintxe bertan balitz nahi luke berak. Ostilamenduarena bada kontua, lasai, guk jarriko dizugu. Don Pedroren ama defuntak zuk beraren arropak janztea espero du. Familian ohitura hori dago.

        —Baina gainera bada zerbait egunotarako. Emakumeen gauzak, alegia. Oi!, nolako lotsa ematen didan berorri hau esateak, don Fulgor. Koloreak joaten zaizkit berori dela eta. Ilargia egokitzen zait. Oi!, hau lotsa.

        —Eta zer? Ezkontzaren kontua ez da ilargia dagoen ala ez dagoen. Elkar maite izatea da gauza. Eta, hori izanez gero, gainerako guztia soberan zertzen da.

        —Baina berorrek ez baitit ulertzen, don Fulgor.

        —Ulertzen dizut. Etzi izango da ezkontza.

        Eta besoak luzaturik utzi zuen hantxe, zortzi egun eskatuz, zortzi egun besterik ez.

        «Ez dakidala ahaztu don Pedrori esatea —bai mutil bizkorra, horratik, gure Pedro!—, esatea ez dakiola ahaztu epaileari esatea baltzuan direla ondasunak. 'Gogora hadi, Fulgor, bihar bertan esateaz.'»

        Dolores, berriz, sukaldera lehiatu zen ur beroa jartzeko txarro batekin: «Azkarrago jaitsaraziko diot honi. Gaur gauean bertan jaits dadila. Baina edozein modutan inork ez dizkit kenduko neure hiru egunak. Ez du erremediorik izango. Hau zoriona! Oi, hau zoriona! Eskerrak, Jainko maitea, don Pedro emateagatik». Eta gehitu zuen: «Gero higuinduko banau ere».

 

 

—Eskatuta dago, eta oso akort. Apaiz jaunak hirurogei peso nahi ditu jakinarazpenen kontuan ez ikusi egiteagatik. Bere garaian emango zitzaizkiola esan diot. Berak dio aldarea konpondu beharrean dagoela eta jangelako mahaia txehe-txehe eginda daukala. Mahai berri bat bidaliko geniola agindu diot. Berori ez omen da inoiz joaten mezatara. Joango zela agindu diot. Eta berorren amona hil zenetik ez dizkiote gehiago eman hamarrenak. Ez kezkatzeko esan diot. Konforme dago.

        —Ez diok zerbait aurreraturik eskatu Doloresi?

        —Ez, nagusi. Ez naiz ausartu. Hori da egia. Hain kontentu zegoen, ez diot zapuztu nahi izan bihotzaldia.

        —Haurtxo bat haiz.

        «Hara! Ni haur bat. Berrogeita hamabost urte soinean. Bera puntuan bizitzen hasita, eta ni heriotzatik urrats gutxitara.»

        —Ez diot hautsi nahi izan poza.

        —Halaz guztiz, haurtxo bat haiz.

        —Ondo da, nagusi.

        —Datorren astean Aldreterengana joango haiz. Eta esaiok alderik alde ibiltzeko muga-hesia. Media Lunako lur batzuk hartu ditik barne.

        —Xuxen egin zituen neurketak. Ziur naiz guztiz.

        —Bada esaiok huts egin zuela. Gaizki eginda daudela kalkuluak. Eraitsi hesormak beharrezkoa bada.

        —Eta legeak?

        —Zein lege, Fulgor? Legea hemendik aurrera guk egingo diagu. Badaukak Media Lunan lanean trebesen bat?

        —Bai, bada bat edo beste.

        —Bada bidal itzak mandatuz Aldreterengana. Akta bat jasoiok «usufrutuaz» edo heuri burururatzen zaianaz salatuz. Eta gogoraraziok Lucas Páramo hila dela dagoeneko. Nirekin tratu berriak egin beharra dagoela.

        Zerua artean urdina zen. Hodei gutxi ageri zen. Puzka zebilen airea han goian, baina hemen behean bero bihurtzen zen.

 

 

Berriro jo zuen zigorraren kirtenaz, jotzen segitze aldera baino ez, bazekien-eta ez zutela irekiko Pedro Páramori hartarako apeta egin arte. Zera esan zuen, ateburuari so eginez: «Poliki ematen ditek motots beltzok, bakoitzari bere zer dena».

        Une hartan ireki zuten eta barrura sartu zen.

        —Aurrera, Fulgor. Konponduta dago Toribio Aldreteren arazoa?

        —Kito harena, nagusi.

        —Fregosotarren kontua geratzen zaiguk. Utzi hori geroko. Oraintxe buru-belarri nabilek neure «eztialdi»arekin.

 

 

—Herri hau oihartzunez beterik zagok. Zera ematen dik, pareten hutsarteetan edo harri azpietan zarraturik ote dauden. Oinez habilela, atzetik urratsak zapalduz datozkiala sentitzen duk. Karraskak entzuten dituk. Barreak. Barre dagoeneko oso zaharrak, barre egitez nekatuak edo. Eta erabiliaren erabiliz higaturiko ahotsak. Hori guztia entzuten duk. Pentsatzen diat iritsiko dela eguna hots horiek itzaliko direna.

        Hori esaten ari zitzaidan Damiana Cisneros herria gurutzatzen genuen bitartean.

        —Bolada luze batean festa baten zurrumurrua entzuten nian ia gauero. Media Lunaraino iristen zitzaizkidaan zaratak. Hurbildu ninduan, hango iskanbila ikustearren, eta hauxe ikusi nian: orain ikusten ari garena. Ezer ez. Inor ez. Orain bezain bakarti karrikak.

        »Gero ez nian gehiago entzuten. Izan ere, alaitasunak nekatu egiten dik. Horregatik ez nindian harritu hura amaitzeak.

        »Bai —esan zuen ostera Damiana Cisnerosek—. Herri hau oihartzunez beterik zagok. Ni jada ez nauk izutzen. Txakurren ulua entzuten diat eta ulu egiten uzten zieat. Eta airea dabilen sasoian haizea ikusten duk zuhaitz-hostoak arrastaka garraio, hemen, zera, ikusten duanez ez baitago zuhaitzik. Izan zuan halakorik garai batean, zeren bestela nondik irtengo lirateke hostook?

        »Eta okerren-okerrena duk jendea solasean entzuten duanean, ahotsak arrakalaren batetik irtengo balira bezala eta, hala ere, hain argi, ezagutu egiten baitituk. Hain juxtu ere, honanzkotan, beila batekin topo egin diat. Aitagure bat errezatzera gelditu nauk. Horretan nengoela, emakume bat, besteetatik aldendu, eta han etorri zaidak esatera:

        »—Damiana! Erregutu iezaion Jainkoari nigatik, Damiana!

        »Lepozapia askatu dik, eta neure ahizpa Sixtinaren aurpegia ezagutu diat.

        »—Zertan habil hemen? —galdetu zioat.

        »Orduan bera antxintxika joan duk beste emakumeen artean ezkutatzera.

        »Nire ahizpa Sixtina, ez badakik ere, nik hamabi urte nituenean hil zuan. Nagusia zuan. Eta gurean hamasei senide izan gintuan; atera ezak, beraz, hilda daraman denboraren kontua. Eta begira zertan den, oraindik ere mundu honetan alderrai. Ez hadi, beraz, izutu, orainagoko oihartzunik entzuten baduk, Juan Preciado.

        —Zuri ere abisatu zizun nire amak etorriko nintzela? —galdetu nion.

        —Ez. Eta, hizpidera etorri denez, zertan da hire ama?

        —Hil egin zen —esan nuen.

        —Hil al da dagoeneko? Eta zertaz ba?

        —Ez nuen jakin zertaz. Tristuraz, beharbada. Suspirio asko egiten zuen.

        —Txarra duk hori. Batek hutsera botatzen duen bizi-hurrupada bat bezala duk suspirio bakoitza. Hil egin zen, hortaz?

        —Bai. Jakingo zenuen zuk, beharbada.

        —Eta zergatik jakin behar nuen? Urte asko duk ez dakidala ezer.

        —Orduan, nolatan aurkitu nauzu ni?

        —...

        —Bizirik al zaude, Damiana? Esan, Damiana!

        Eta bat-batean hantxe nintzen ni bakarrik karrika huts haietan. Etxeetako leihoak zerura zabalik, belarraren makila zaintsuak agerian utziz. Eskorta-hesi zartatuak han-hemen, euren pezo maskalduak erakutsiz.

 

        —Damiana! —egin nuen oihu—. Damiana Cisneros!

        Oihartzunak erantzun zidan: «...ana... neros...! ...ana... neros...!».

 

 

Txakurrak zaunka entzun nituen, nik esnatu banitu bezala.

        Gizon bat ikusi nuen kalea gurutzatzen.

        —Aizak! —hots egin nuen.

        —Aizak! —erantzun zidan neure ahotsak.

        Eta, kale kantoiaren jiran baleude bezala, emakume batzuk hauteman nituen hizketan.

        —Begira nor datorren handik. Ez al da Filoteo Arechiga?

        —Bera dun. Disimulu aurpegia jar ezan.

        —Kasik goazeman. Gure atzetik badator, seinale benetan nahi digula biotako bati. Noren atzetik uste dun hik dabilela?

        —Hire atzetik noski.

        —Nik uste hire atzetik.

        —Utzion laster egiteari. Izkina hartan geldirik geratu dun.

        —Orduan ez batari eta ez besteari, ikusten?

        —Baina zer moduz deskuidoan hiri edo niri zertu balitzaigu. Eh, zer moduz?

        —Ez eraiki usterik.

        —Azken batean kasik horrela hobe. Esamesa zarabilten esamesariek bera dela don Pedrorentzako neskatxen tratu-konpontzailea. Eskapada galanta egin dinagu.

        —Ah, bai? Agure horrekin ez dinat zerikusirik izan nahi.

        —Kasik goazeman.

        —Hori dun. Goazeman hemendik.

 

        Gaua. Gauerditik askoz harago. Eta ahotsak:

        —... Baietz, bada, aurtengo artoa ondo badator, izango dudala zerekin ordaindu. Orain, deskuidoan alferrik galtzen bazait, orduan izorratu egin beharko duk.

        —Ez haut estu hartu nahi. Badakik beti jator portatu naizela hirekin. Baina lurra ez duk hirea. Inoren lurrean hasi haiz lanean. Nondik lortuko duk niri ordaintzekoa?

        —Eta nork dio lurra ez dela nirea?

        —Pedro Páramori saldu dioalakoa zabilek.

        —Ni hurbildu ere ez natzaiok egin jaun horri. Nirea izaten segitzen dik lurrak.

        —Hori diok hik. Baina hortik zehar esaten ditek harena dela guztia.

        —Datozela niri hori esatera.

        —Hara, Galileo, nik hiri, hemen konfiantzan, nahitasun handia diat. Zerbaitegatik haiz nire arrebaren senarra. Eta ondo tratatzen duala, dudarik ere ez zagok. Baina niri ez didak ukatuko lurrak saldu hituela.

        —Ezetz ba, inori ez dizkiodala saldu.

        —Pedro Páramorenak dituk, bada. Ziur asko hala ebatzi dik berak. Ez zaik etorri ikustera don Fulgor?

        —Ez.

        —Ziur asko bihar etorriko zaik. Edo eta bihar ez bada, beste edozein egunetan.

        —Bada, ni edo hura, bietako bat zulora zoak; baina ez dik horratik lortuko.

        —Requiescat enpaz, amen, koinatu. Badaezpada ere.

        —Berriro ikusiko nauk, ikusiko duk. Nigatik ez izan ardurarik. Ez alferrik amak larrua ondo zurratu zidaan zaildu zekidan.

        —Orduan bihar arte. Esaiok Felicitasi gauean ez naizela joango afaltzera. Ez nikek nahi gero kontatu: «Bezperan izan nintzen ni harekin».

        —Zerbait gordeko diagu, azken orduan animatzen bahaiz ere.

        Ezproi-abarrots artean alde egiten zuten urratsen kraskatekoa entzun zen.

 

 

—... Bihar, goiz argia orduko, nirekin etorriko haiz, Chona. Tresnatuta zauzkanat dagoeneko kabalak.

        —Eta aita amorruaz hiltzen bazait? Hain zagok zaharra... Sekula ez niokek barkatuko neure buruari nigatik zerbait gertatzea hari. Bere gorputzeko egin beharrak eginarazteko daukan bakarra nauk. Eta ez zagok beste inor. Zer presa duk ni lapurtzeko? Egon hadi pixka batean. Luze gabe hilko duk.

        —Gauza bera esan hidan duela urtebete. Baita ausardia falta aurpegiratu ere, denarekin aspertuta omen hengoen-eta orduan. Mandoak listatu ditinat eta prest zauden. Bahator nirekin?

        —Utzidak pentsatzen.

        —Chona! Ez dakin zeinen gustatuta nagoen hirekin, nolako gogoa dudan. Ezin zionat gehiago eutsi, Chona. Beraz, bahator oraintxe nirekin edo bahator nirekin oraintxe.

        —Utzidak pentsatzen. Uler ezak. Bera hil arte itxaron behar diagu. Gutxi falta zaiok. Orduan hirekin joango nauk eta ez nauk lapurtu beharko.

        —Hori esan hidan duela uretebete ere.

        —Eta?

        —Bada, mandoak alokatu behar izan ditudala. Hortxe zauzkanat. Hire zain, hortxe. Utzion bere kasa konpon dadin! Hi polit hago. Gaztea haiz. Beti izango din atsoren bat zaintzera etorriko zaiona. Hemen aukera zagon arima karitatezkotan.

        —Ezin diat.

        —Baietz ba.

        —Ezin diat. Pena ematen zidak, badakik? Zerbaitegatik duk nire aita.

        —Orduan kito. Juliana ikustera joango naun, ezin bizizko zalea baitu hark nigana.

        —Ongi duk. Nik ez diat ningunorik.

        —Ez naun ikusi nahi bihar?

        —Ez, haut gehiago ikusi nahi.

 

 

Zaratak. Ahotsak. Zurrumurruak. Kanta urrunak:

        Zapi bat dit nobiak

        negar ertzez josi...

        Faltsetez. Emakumeak bailiran kantatzen zutenak.

 

 

Orgak pasatzen ikusi nituen. Idiak astiro mugitzen. Harriek gurpilen azpian ateratzen zuten karraska hotsa. Gizonak, lo baletoz bezala.

        «... Goizalde oroz herria ikaran hasten duk orgak iragatean. Bazter guztietatik zatozak, kresalez, artaburuz, para-belarrez tontorturik. Karranka hotsa ateratzen ditek gurpilek, leihoei dardara eraginez, jendea esnaraziz. Labeak ireki eta ogi erre berriaren usaina dabilen ordu bera duk. Eta bat-batean trumoika ekin ziezaiokek zeruak. Euria hasi. Udaberria etor daitekek. Han 'derrepente'etara ohituko haiz, ene seme.»

        Orga hutsak, karrikaz karrika isiltasuna ehotzen. Gauaren bide ilunean galtzen. Eta itzalak. Itzalen oihartzuna.

        Itzultzea pentsatu nuen. Sumatu nuen, han goian, etorria nintzeneko arrastoa, muinoen belztasunaren erdian irekitako zauri baten gisa.

        Orduan norbaitek sorbaldak ukitu zizkidan.

        —Zer egiten duzu zuk hemen?

        —Zeraren bila etorria naiz... —eta noren bila esateko puntuan, gelditu egin nintzen—: neure aitaren bila etorria naiz.

        —Eta zergatik ez zara sartzen?

        Sartu nintzen. Sabaiaren erdia erorita zeukan etxe bat zen. Teilak, behegainean. Sabaia, behegainean. Eta beste erdian gizon bat eta emakume bat.

        —Ez al zaudete hilda? —galdetu nien.

        Eta emakumeak irribarre egin zuen. Gizonak serioski begiratu zidan.

        —Mozkorrik zagon —esan zuen gizonak.

        —Ikaratuta baino ez zagok —esan zuen emakumeak.

        Bazen petroliozko aparatu bat. Bazen otatezko ohe bat, eta ekipal bat non emakumearen arropak baitzeuden. Zeren larru gorritan baitzegoen hura, Jainkoak mundura bota zuen bezalaxe. Eta gizona ere bai.

        —Entzun dugu norbait kexuka eta buruarekin joka gure atearen kontra. Eta han zeunden zu. Zer gertatu zaizu?

        —Hainbeste gauza gertatu zait, kasik nahiago nuke lo egin.

        —Gu lotan geunden jada.

        —Dagigun lo, bada.

 

 

Goizaldea nire oroitzapenak itzaliz joan zen.

        Hitzen soinua entzuten nuen noizbehinka, eta aldea nabaritzen nuen. Zeren ordura arte entzun nituen hitzek, orduantxe konturatu nintzen, ez baitzuten inolako soinurik, ez zuten hotsik ateratzen; sentitu egiten ziren; baina soinurik gabe, ametsetan entzuten direnak bezala.

        —Nor izango da? —galdetzen zuen emakumeak.

        —Nork daki —erantzuten zuen gizonak.

        —Zer bide galduk ekarri ote du hona?

        —Nork daki.

        —Bere aitari buruzko zerbait esaten entzun uste zioat.

        —Nik ere entzun zionat hori esaten.

        —Ez da galduta ibiliko? Gogora hadi galduta omen zebiltzan haiek egokitu zitzaizkigunean. Los Confines izeneko leku baten bila zebiltzaan eta hik esan hien ez hekiela non zen paraje hori.

        —Bai, gogoratzen naun; baina utzidan lo egiten. Oraindik ez dun goiza.

        —Gutxi falta dik. Hizketan ari banatzaik, horregatixe duk, hain zuzen, esna hadin. Egunsentia baino lehen akordarazteko enkargatu hidan. Horregatik ari nauk. Jaiki hadi!

        —Eta zertarako nahi dun jaiki nadin?

        —Ez zakiat zertarako. Esnatzeko esan hidan bart arratsean. Ez hidan argitu zertarako.

        —Orduan, utzidan lo egiten. Ez al huen entzun zer esan zuen horrek iritsi zenean? Lo egiten uzteko. Horixe besterik ez zinan esan.

        Ahotsak lekutuko bailiran edo. Haien zarata galduko bailitzan edo. Ito edo egingo bailiran. Inork ez du dagoeneko deus esaten. Loa da.

        Eta handik puska batera, berriro:

        —Puntuan mugitu duk. Deskuidoan, esnatzekotan zagok honezkero. Eta hemen begitzen badigu, galderak egiten hasiko zaiguk.

        —Zer galdera klase egin diezaguke?

        —Beno. Esan beharko dik zerbait, ezta?

        —Utzion. Oso nekatuta egon behar din.

        —Hik uste duk?

        —Isil hadi behingoan, emakumea.

        —Horra, mugitzen ari duk. Erreparatu diok nola dabilen iraulka? Barrutik dinbi-danba astinduko balute bezalaxe. Niri gertatu zaidalako zakiat.

        —Zer gertatu zain hiri?

        —Harako hura.

        —Ez zakinat zertaz ari haizen.

        —Ez nikek aipatuko noski ez banintz oraintxe gogoratu, horko laguna demonioetako egonezinak hartuta ikusirik, zer gertatu zitzaidan niri beste hori egin huen estreinako aldian. Eta nolako mina eman zidan eta zeinen damu handia izan nuen horretaz.

        —Nolako horretaz?

        —Bada, nola sentitzen nintzen hik niri hura egin ordukoxe, hik ezetz esan arren nik ondotxo bainekien gaizki egina zela.

        —Eta orain al hator kontu zahar horrekin? Zergatik ez haiz lokartzen eta niri lo egiten uzten?

        —Akordarazteko eskatu hidan. Hori egiten ari nauk. Alafede, egiteko eskatu hidana egiten ari nauk. Hotsemak! Baduk ordua jaiki hadin.

        —Utzidan bakean, emakumea.

        Gizona lo itxuran geratu zen. Emakumeak marmarka segitu zuen; baina ahots isil-isilez:

        —Goiztuko zian honezkero, argia duk eta. Hemendik ikus zezakeat gizon hori, eta ikusten badut, seinale ikusteko argi nahikoa badela. Aurki irtengo duk eguzkia. Jakina, galdetzea ere! Deskuidoan, gaizkileren bat duk haina. Eta babesa eman zioagu. Alferrik diagu noski gau honexetarako baino ez izana; ezkutatu egin diagu, baina. Eta horrek kaltea ekarriko ziguk luzarora... Begiraiok nola mugitzen den, erosotzeko patxadarik aurkituko ez balu edo. Deskuidoan ezin dik gehiago bere arimarekin.

        Eguna argituz zihoan. Egunak itzalak parrastatzen ditu. Desegin egiten ditu. Nengoen gela bero sentitzen zen gorputz lokartuen berotasunaz. Betazaletatik zehar egunsentiaren zurimina iristen zitzaidan. Argia sentitzen nuen. Entzuten nuen:

        —Barruko larriari eutsi ezinik zabilek, kondenatu bat bezala. Eta gizon gaizto baten traza guztiak ditik. Haika, Donis! So egiok. Behegainaren kontra ihauska zabilek, bihur-bihur eginda. Lerdea zeriok. Heriotza asko zor duen norbait behar dik izan. Eta hik ezagutu ere ez huen egin.

        —Gizagaixo bat izan behar din. Lokar hadi eta utzigun lo egiten!

        —Eta zergatik lokartuko naiz, ez nauk-eta logale?

        —Jaiki eta hoa behingoan inor gogaitaraziko ez dunan lekura!

        —Horixe egingo diat. Sua piztera joango nauk. Eta bidenabar urlia horri esango zioat hemen hirekin oheratzeko, nik utziko diodan tokian.

        —Esaion.

        —Ezingo diat. Beldurra emango zidak.

        —Orduan hoa heure eginbeharretara eta utzigun bakean.

        —Horixe egingo diat.

        —Eta zeren zain hago?

        —Banoak.

        Sentitu nuen emakumea ohetik jaisten zela. Haren oin ortutsek tipi-tapa jotzen zuten behegaina, eta nire buru gainetik pasatzen. Ireki eta itxi egin nituen begiak.

        Esnatu nintzenean, eguerdi-eguzki betea ari zuen. Nire ondoan, txarro bat kafe. Huraxe edaten saiatu nintzen. Hurrupada batzuk eman nizkion.

        —Ez daukagu gehiago. Barkatu hain gutxi bada. Hain urri gabiltza jenero guztiez, hain urri...

        Emakume ahots bat zen.

        —Ez kezkatu nigatik —esan nion—. Nigatik ez kezkatu. Ohituta nago. Nola joaten da bat hemendik?

        —Zer aldetara?

        —Edozeinetara.

        —Baduzu bide mordoa. Bat bada Contlara doana; beste bat handik datorrena. Beste bat zuzen-zuzenean mendi aldera doana. Hemendik begitzen den hori, ez baitakit nora ote doan —eta atzamarrez teilatuaren hutsartea seinalatu zidan, sabaia hautsita zegoen lekuan—. Honako beste hau, Media Lunatik pasatzen dena bera. Eta bada beste bat gehiago, lur guztia zeharkatzen duena, huraxe baituzu urrutien doana.

        —Beharbada horretatixe etorriko nintzen.

        —Zer aldetarako bidea duzu?

        —Sayularakoa.

        —Pentsa. Nik uste nuen Sayula alde honetara geratzen zela. Beti egin dit ilusio handia hura ezagutzeak. Ba omen da jende asko handikaldetik, ezta?

        —Toki guztietan bezalaxe.

        —Pentsaizu. Eta gu hemen hain bakarrik. Ezin bizizko ahaleginean pitintxo bat sikiera bizia zer den jakiteko.

        —Nora joan da zure senarra?

        —Ez da nire senarra. Nire neba da; berak nahi ez badu ere jakin dadin. Ea nora joan den? Ziur asko, hortik zehar deslai dabilen zekor betizu baten bila. Hori esan zidan behintzat.

        —Zenbat denbora da hemen zaudetela?

        —Betidanik. Hementxe jaio ginen.

        —Ezagutuko zenuten noski Dolores Preciado.

        —Berak agian, Donisek. Nik hain gutxi dakit jendeaz. Ez naiz inoiz irteten. Hementxe nagoen lekuan, hementxe egona nauzu senpersekula guztian... Beno, ez hain beti ere. Donisek bere emaztea egin ninduenetik bakarrik. Harrezkero hemen zarraturik nago gautegun, beldur bainaiz ikus nazaten. Berak ez du sinistu nahi, baina ez al da egia beldur emateko zerean nagoela? —eta eguzkiak jotzen zuen lekura hurbildu zen—. Begitu aurpegi honi!

        Aurpegi guztiz arrunta zen.

        —Zer nahi duzu begitzea?

        —Ez al didazu ikusten bekatua? Ez al dituzu ikusten goitik behera josita naukaten jiotearenak bezalako orban moreok? Eta hori kanpotik bakarrik; barrutik lokatzezko itsaso bat eginda nago.

        —Eta nork ikus zaitzake, hemen inor ez badago? Herri guztia ibili dut eta ez dut inor ikusi.

        —Hori uste duzu zuk; baina badira oraindik batzuk. Ez al da akaso bizi Filomeno; zera, Dorotea, Melquiades, Prudencio agurea, zera, Sóstenes eta abar ez al dira zure ustez bizi? Gertatzen dena da gordean egoten direla denbora guztian. Egunez ez dakit zer egingo duten; baina gauak nor beretik irteteke ematen dituzte. Izugarriz beterik daude hemen orduok. Ikusiko bazenu nolako jendetza dabilen kalean jareginda dabiltzan animena. Ilundu orduko ireteten hasten dira. Eta inori ez zaio gustatzen haiek ikustea. Hainbeste dira, eta gu hain gutxi eta apurrak, dagoeneko otoizka saiatzeko lanik ere ez dugu hartzen euren penetatik irten daitezen. Ez lirateke adinonduko gure errezoak guztientzat. Onenean aitagure zati bana egokituko litzaieke. Eta horrek ezin die ezertarako balio. Gero gure bekatuak daude tartean. Oraindik bizi garenetatik inor ez dago Jainkoaren grazian. Inork ezingo ditu begiak zerura altxatu, lotsaz zikinik sentitu gabe begiok. Eta lotsak ez du sendatzen. Hori esan zidan behintzat aspalditxo konfirmazioak emanez hemendik pasatu zen obispoak. Ni aurkez aurke jarri nintzaion eta dena aitortu nion:

        »—Hori ez da barkatzen —esan zidan.

        »—Lotsatuta nago.

        »—Ez da erremedioa.

        »—Ezkon gaitza berorrek!

        »—Aldendu zaitezte!

        »—Nik esan nahi izan nion bizitzak juntatu gintuela eta hormaren kontra estu-estu inguraturik hantxe ipini bata bestearen ondoan. Hain geunden bakarrik, beste inortxo ere ez zen hemen. Eta nola edo hala bete behar zen jendez herria. Agian izango du jada nor konfirmaturik bueltatzen denean.

        »—Banandu zaitezte. Horixe da egin daitekeen guztia.

        »—Baina nola biziko gara?

        »—Gizonak bizi diren moduan.

        »Eta han joan zen, bere mandarraren gainean, aurpegia gogor, atzera begiratzeke, galmenaren irudia utzi bailuen hemen. Ez da inoiz bueltatu. Eta horregatixe dago hau animaz beterik; barkamenik gabe hil zen jendearen alderrai ibiltze huts-hutsa, eta ez baitu lortuko barkamen hori inola ere, are gutxiago gutaz baliaturik. Badator. Entzuten duzu?

        —Bai, entzuten dut.

        —Bera da.

        Atea ireki zen.

        —Zer gertatu da zekorrarekin? —galdetu zuen emakumeak.

        —Oraingoan ez etortzea bururatu zaion; baina arrastoa segitu zionat eta bazekinat ia nondik nora dabilen. Gauean harrapatuko dinat.

        —Bakarrik utziko nauk gauean?

        —Baliteken.

        —Ezingo diat jasan. Nirekin behar haut. Lasai sentitzen naizen ordu bakarra duk. Gauaren ordua.

        —Gauean zekorraren bila joango naun.

        —Jakin berri dut —sartu nintzen tartean ni— neba-arrebak zaretela.

        —Jakin berri duzu? Zuk baino askoz lehenagotik dakit nik hori. Hobe, beraz, tartean sartzen ez bazara. Ez zaigu gustatzen jendeak gutaz hitz egitea.

        —Elkar ulertze aldera nioen. Ez nuen bestelako asmorik.

        —Zer ulertzen duzu zuk?

        Emakumea ondoan jarri zitzaion, haren sorbaldetan bermaturik eta halaber esanez:

        —Zer ulertzen duzu zuk?

        —Ezer ez —esan nuen—. Gero eta gutxiago ulertzen dut —eta gehitu nuen—: Etorria naizen lekura itzuli nahi nuke. Geratzen den egun-argi apurra aprobetxatuko dut.

        —Hobe duzu itxaron —esan zidan gizonak—. Zaude bihar arte. Aurki ilunduko du eta sasiak bihurri harturik daude bide guztiak. Galtzeko arriskua duzu. Bihar nik bideratuko zaitut xuxen.

        —Ondo da.

 

 

Sabai zerura irekitik aldraka ikusi nituen pasatzen zozoak, arrastirian iluntasunak bideak itxi aurretik hegaldatzen diren txoriok. Gero, hodeiren bat edo beste, eguna berekin eramatera datorren haizeak birrindurik jada.

        Ondoren artizarra irten zen, eta beranduago ilargia.

        Gizona eta emakumea ez zeuden nirekin. Patiora ematen zuen atetik irten ziren eta itzuli zirenean gaua zen jada. Ez zuten, beraz, jakin zer gertatu zen kanpoan zebiltzan bitartean.

        Eta hona zer gertatu zen, hain zuzen:

        Kaletik heldu zelarik, emakume bat sartu zen gelara. Atso zahar urtetsua zen oso, eta larrua murriztu baliote bezalako argala. Sartu, eta gelan barrena paseatu zituen bere begi biribilak. Ikusi ere egin ninduen apika. Apika pentsatu zuen lo nengoela. Ohea zegoen lekura zuzenean jo, eta toxa bat atera zuen haren azpitik. Barrua arakatu zuen. Maindire batzuk hartu galtzarbean, eta hanka puntetan ibiliz aldaratu zen, ni ez esnatzeko bezala.

        Tente-zurrun geratu nintzen hantxe, arnasari eusten, beste noranzbait begiratzeko ahalegina saiatuz. Harik eta azkenean burua bihurritu eta harantz ikustea lortu nuen arte, artizarra ilargiarekin juntatua zen alderantz.

        —Torizu hau! —entzun nuen.

        Ez nintzen ausartzen burua jiratzera.

        —Tori! On egingo dizu. Azahar-ura duzu. Dardaraz zaudelako dakit izututa zaudela. Honek jaitsaraziko dizu beldurra.

        Ezagutu nituen esku haiek, eta, begiak jasotzean, aurpegia ezagutu nuen. Gizonak, emakumearen atzean baitzegoen, galdetu zuen:

        —Gaixorik sentitzen al zara?

        —Ez dakit. Gauzak eta jendea ikusten ditut zuek beharbada ezer ikusten ez duzuen lekuan. Puntuan andre bat izan da hemen. Ikusiko zenuten noski irteten.

        —Hator hona —esan zion gizonari emakumeak—. Lagaiok bakarrik. Mistiko bat izan behar dik.

        —Ohean eratzan behar dinagu. Begira nola dagoen dardaraz, sukarra din noski.

        —Ez egin kasurik. Atentzioa emateko jartzen dituk honelako sujetuak horrela. Ezagutu nian Media Lunan bat igarletzat zeukana bere burua. Sekula igarri ez zuena zera izan zuan, nagusiak berari nolako trikimaisua zen igarri orduko hilko zela. Horietako mistiko bat izan behar dik. Herririk herri pasatzen ditek bizi guztia «ea Probidentziak zer eman nahi dien»; baina hemen ez dik aurkituko ezta gosea kenduko dion kristaurik ere. Ikusten nola joan zaion dardara? Entzuten zagok eta.

 

 

Denborak atzera egin balu bezala. Ostera ikusi nuen artizarra ilargiaren ondoan. Hodeiak desegiten. Zozo aldrak. Eta berehala arratsalde artean argiz betea.

        Paretak arratsaldeko eguzkia islatzen. Neure urratsak harrien kontra punpaka. Mandazaina esaten: «Bila ezazu Eduviges andrea, oraindik bizi bada!».

        Gero gela bat ilunpean. Emakume bat zurrungan neure ondoan. Haren arnasa gorabeheratsua zela nabaritu nuen, amets artean balego bezala, edo, areago, lorik egin ez eta loak eragiten dituen zaratak antzeratu baino egingo ez bailuen. Ohea otatezkoa zen, zakuz estalia, eta gernu usaina zerien zakuoi, sekula eguzkitan egurastu ez balituzte bezala; burkoa, berriz, marrega bat zen, barruan pochotea zeukana, edo hain artile gogorra edo hain izerditua non egur gisa gogortu baitzen.

        Belaunen ondoan emakumearen berna biluziak sentitzen nituen, eta aurpegiaren ondoan haren arnasa. Ohean eseri nintzen, burkoaren pezo moduko hartan bermaturik.

        —Ez duzu lorik egiten? —galdetu zidan.

        —Ez naiz logale. Egun guztian egin dut lo. Non da zure neba?

        —Hortik zehar joana. Entzun duzu jada nora joan behar zuen. Baliteke ez etortzea gaueon.

        —Hortaz, halaz guztiz joan egin da? Zuri kasu eman gabe?

        —Bai. Eta beharbada ez da bueltatuko. Horrela hasi ziren denak. Beste hona joango naizela, beste hara joango naizela. Harik eta hainbeste urrutiratuz joan ziren, ezen ez bueltatuta hobe kasik. Beti saiatu da alde egiten, eta uste dut orain txanda etorri zaiola. Beharbada nik jakin gabe, zurekin utzi nau zuk zaindu nazazun. Berarentzako abagunea ikusi du. Zekor betizuaren kontu hori aitzakia hutsa izan da. Ikusiko duzu nola ez den bueltatzen.

        Esan nahi izan nion: «Aire pixka baten bila irtengo naiz, okadak sentitzen ditut eta»; baina esan nuen:

        —Ez kezkatu. Bueltatuko da.

        Jaiki nintzenean, esan zidan:

        —Sukaldean zerbait utzi dut txingarren gainean. Oso gutxi da; baina gosearen harra kentzeko lain baduzu.

        Zezin pusketa bat aurkitu nuen eta txingarren gainean artopil batzuk.

        —Hainbeste ahal izan dizut lortu —entzun nuen esaten zidala handik—. Ahizpari trukatu dizkiot, amaren garaitik gordeta neuzkan bi maindire garbiren aldera. Bila etorriko zen noski. Ez dizut esan nahi izan Donisen aurrean; baina hura izan da zuk ikusi duzun eta hain izutu zaituen emakumea.

        Zeru beltz bat, izarrez betea. Eta ilargiaren ondoan izar guztietatik handiena.

 

        —Ez nauzu entzuten? —galdetu nuen ahapeka.

        Eta haren ahotsak erantzun:

        —Non hago?

        —Hemen nago, zure herrian. Zure jendearekin. Ez nauzu ikusten?

        —Ez, seme, ez haut ikusten.

        Haren ahotsak dena barne hartzen zuela zirudien. Lurretik harago galtzen zen.

        —Ez haut ikusten.

 

 

Emakume hark lo egiten zueneko teilatu erdira itzuli, eta esan nion:

        —Hementxe geldituko naiz, neure txoko honetan. Azken batean ohea behegaina bezain gogor dago. Zerbaitetarako behar banauzu, abisaidazu.

        Emakumeak esan zidan: —Donis ez duk bueltatuko. Begietan antzeman nioan. Norbait etorri zain zegoen alde egiteko. Orain hi arduratuko haiz ni zaintzeaz. Ala zer, ez nauk zaindu nahi? Hator hona nirekin lo egitera.

        —Hemen ondo nago.

        —Hobe duk ohera igotzea. Hor turicata pixtiok jango haute.

        Orduan joan eta berarekin oheratu nintzen.

 

 

Beroak esnarazi ninduen gauerdi aldera. Eta izerdiak. Emakume haren gorputz lurrez egina, lur zoldaz bildua, lokatz putzu batean urtzen ari balitz bezala parrastatzen zen. Ni hari zurrustaka zerion izerdian igeri sentitzen nintzen, eta arnasa hartzeko beharrezko den airea faltatu zitzaidan. Orduan jaiki egin nintzen. Emakumea lo zegoen. Haren ahotik burbuila hots bat jaulkitzen zen borborka hats-korrokaren oso antzekoa.

        Kalera irten nintzen airearen bila; baina beroa jazartzen zitzaidan eta gainetik kentzen ez.

        Eta ez baitzegoen airerik; zirkinik gabeko gau sorra soilik, abuztuko udaminak bero-bero egina.

        Ez zegoen airerik. Nire ahotik irteten zen aire bera hurrupatu behar izan nuen, eskuez geldiarazirik alde egin baino lehen. Joaten eta etortzen sentitzen nuen, aldiro gutxiago; harik eta hain mehetu zen, ezen hatzen artetik irazi baitzitzaidan betiko.

        Betiko diot.

        Oroit naiz hodei apardun edo batzuk ikusi izana neure buru gainean zirimolaka eta gero apar hartaz busti izana ahozuloa eta lainope hartan galdu izana. Horixe ikusi nuen azkena.

 

 

—Itomenak hil hinduela sinetsarazi nahi didak, Juan Preciado? Nik plazan aurkitu hindudan, Donisen etxetik oso urrun, eta nire ondoan hura ere bazegoan, esanez hilarena egiten ari hintzela. Bion artean arrastaka eraman hindugun bebarruko itzalpera, ordurako tenk-tenk eginda, arranpatua, beldurrak jota hiltzen direnak hiltzen diren bezala. Izan ez balitz airerik arnasa hartzeko dioan gau horretan, ez genian indar nahikorik izango hi garraiatzeko eta gutxiago kuanto lurperatzeko. Eta ikusi, lurperatu hindugun.

        —Arrazoi duk, Doroteo. Doroteo diok duala izena?

        —Berdin ziok. Dorotea izanagatik nire izena. Baina berdin ziok.

        —Egia dun, Dorotea. Murmurrek hil naiten.

        «Han aurkituko duk nire jaidura. Maitatu dudan tokia. Ametsek argaldu nindutenekoa. Nire herria, ordokiaren gainean altxatua. Zuhaitzez eta hostoz betea, geure oroitzapenak gorde dituguneko eltzeitsu bat bezala. Sentituko duk han batek eternitaterako bizi nahi lukeela. Egunsentia; goiza; eguerdia eta gaua, beti berak; baina airearen aldearekin. Han, non aireak gauzen kolorea aldatzen baitu; non murmur bat balitz bezala egurasten baita bizia; bizizko murmur hutsa balitz bezala...»

        Bai, Dorotea. Murmurruek hil naiten. Atzeratuta ere banekarrenan, haatik, beldurra. Pilatuz joana zitzaidanan, harik eta ezin izan nuen arte gehiago jasan. Eta zurrumurruekin topatu nintzenean sokak lehertu zitzaizkidanan.

        »Plazara iritsi nindunan, arrazoia daukan. Jendearen zalapartak eraman nindinan hara, eta pentsatu ninan benetan bazela jenderik. Ni ez nengonan ordurako oso neure senean; gogoan dinat hormetan bermatuz etorri nintzela, eskuz banenbil bezala oinez. Eta hormei bazirudinan murmurrak zerizkiela tantaka, artesi eta zartaduren artetik iraziko balitzaizkie bezala. Nik entzun egiten nitinan. Jende-ahotsak zitunan; baina ez ahots argiak, sekretuak baizik, pasatzean zerbait murmurikatu balidate bezala, edo nire belarrien kontra burrunbaz ari balira bezala. Hormetatik aldendu, eta karrikaren erditik ekin nionan bideari; baina berdin entzuten nitinan, nirekin baletoz bezalaxe, nire aurre zein atzean. Ez ninan berorik sentitzen, lehenago esan dinadanez; baizik eta alderantziz, hotza sentitzen ninan. Bere ohea utzi zidan emakume haren etxetik irten nintzenetik; ikusi bainuen, alegia, aipatu dinadanez, bere izerdiaren urean desegiten emakumea hantxe, harrezkeroztik hotza sartu zitzaidanan. Eta ibili ahala, geroago eta handiagoa zunan hotza, harik eta larrua laztu zitzaidan arte. Atzera egin nahi izan ninan, pentsatu bainuen itzuliz gero aurki nezakeela utzi berri nuen beroa; baina pixka bat ibilita konturatu nindunan neuri zeridala hotza, neure odolari. Orduan aitortu ninan izututa nengoela. Istilu ozenena plazan entzun, eta pentsatu ninan han jendearen artean jaitsi egingo zitzaidala beldurra. Horrexegatik aurkitu ninduzuen zuek plazan. Itzuli zen halaz guztiz ere, beraz, Donis? Emakumea ziur zegonan ez zuela hura gehiago ikusiko sekula.

        —Goiza zuan jada aurkitu hindugunean. Auskalo nondik zetorrean bera. Ez nioan galdetu.

        —Tira, bada plazara iritsi nindunan. Arkupeetako zutabe baten kontra bermatu ninan gorputza. Inor ez zegoela ikusi ninan, nahiz eta murmurra entzuten segitu, azoka-egun bateko jende mordoarena irudi. Zurrumurru berdin, taxu zehatzik gabeko bat, gauean haizeak zuhaitz baten adarren kontra ateratzen duenaren antzekoa, ez baitira ikusten ez zuhaitza ez adarrak, baina murmur hotsa entzuten baita. Halaxe. Ez ninan gehiago pausorik ere eman. Halako batean sentitu ninan nola hurbiltzen zitzaidan eta inguruan jiraka hasten erlauntza halako trinkoa zen xuxurla-berbaro hura, harik eta azkenean hitz batzuk bereizi nituen arte, ia zarataz hustuak: «Errugutu Jainkoari gure alde». Hori entzun ninan esaten zidatela. Orduan arima izoztu egin zitzaidanan. Horrexegatik aurkitu ninduzuen hilda.

        —Kasik hobe heure lurretik irten ez bahintz. Zer egitera etorri hintzen hona?

        —Hasiera batean esan dinat, bada. Pedro Páramoren bila etorri nindunan, antza nire aita izan baitzen. Ilusioak ekarri nindinan.

        —Ilusioak? Garesti duk hori. Behar baino gehiago bizitzea kosta izan zitzaidaan niri. Horrekin pagatu nian neure semea aurkitzearen zorra, hura ere ez baitzen izan, nire semea alegia, ilusio bat gehiago baino; ez bainuen sekula izan semerik batere. Orain, hilda nagoenez gero, astia eman zidak pentsatzeko eta guztiaz jabetzeko. Hura gordetzeko habiarik ere ez zidak eman Jainkoak. Bizi izan dudan arrastakako bizi luze hori bakarrik, alde batetik bestera garraiatuz neure begi tristeok, beti zeharka begiratu izan baitute, jendearen atzetik bilatuz bezala, norbaitek neure haurtxoa ezkutatu ote zidan susmatuz. Eta amets madarikatu baten errua izan zuan dena. Bi izan ditiat: batari «bedeinkatua» esaten zioat, eta besteari «madarikatua». Lehenbizikoak amets eginarazi zidaan seme bat izan nuela. Eta bizi izan nintzen bitartean, sekula ez nioan utzi egia zela uste izateari; neure beso artean sentitu bainuen, xamur-xamur, ahoz eta begiz eta eskuz betea; luzaroan gorde nian neure hatzetan haren begi lokartuen eta haren bihotz pilpiraren inpresioa. Nola ez nuen pentsatuko hura egia zela? Joaten nintzen edonora eramaten nian, neure lepozapian bildua, eta bat-batean galdu egin nian. Zeruan esan zidatean nahastu egin zirela nirekin. Ama baten bihotza eman zidatela, baina emakume ziztrin baten magala. Hori izan zuan beste ametsa izan nuena. Zerura iritsi, eta burua sartu nian ea aingeruen artean neure semearen aurpegia ezagutzen nuen. Ezta batere. Aurpegi guztiak berdinak zituan, molde berarekin eginak. Orduan galdetu egin nian. Santu haietako bat gerturatu zitzaidaan eta, niri ezer esan gabe, jo eta bere eskuetako bat sartu zidaan sakon-sakon urdailean, argizari pila batean sartu balu bezala. Eskua handik ateratzean, intxaur oskolaren moduko zerbait erakutsi zidaan: «Honek frogatzen din garbi erakusten dinana».

        »Hik badakik nolako arraro hitz egiten duten han goian; baina ulertzen zaiek. Esan nahi izan niean hura nire urdaila baino ez zela, goseek eta gutxi janak kuzkurtua; baina beste santu haietako batek bultza egin zidaan sorbaldetatik, eta irteerako atea seinalatu: 'Hoa beste pixka batean deskantsatzera lurrera, alaba, eta ona izaten ahalegindu hadi hire purgatorioa laburtxeagoa izan dadin'.

        »Hori izan zuan izan nuen amets 'madarikatua', eta amets horretatixe atera nian, hain zuzen, sekula semerik batere izan ez nuelako argibidea. Oso ere berandu jakin nian, ordurako gorputza txapal-txapal eginda neukanean, bizkarmakila buruaren gainetik kanka irten eta ibiltzeko gauza ere ez nintzenean gehiago. Eta errematerako, bakarrik geldituz joan zuan herria; hortik zehar ospa egin zitean guztiek, eta ni mantentzen ninduen karitatea ere haiekin joan zuan. Heriotzaren zain eseri ninduan. Hi aurkitu ondoren, deliberatu zituan behingoan nire hezurrak geldi egotera. 'Ez dit inork kasurik egingo', pentsatu nian. Inori trabarik egiten ez dion zerbait nauk. Ikustak, lurrari puskarik kendu ere ez zioat egin. Hire hilobi berean lurperatu ninditean eta ederki kabitu ninduan hire besoen hutsartean. Hementxe, oraintxe naukaan baztertxo honetan. Bakarrik bururatzen zaidak nik behar hindukedala eduki hi besarkaturik. Entzuten duk? Hor kanpoan euria ari dik. Ez al duk sentitzen euriaren zirti-zarta?

        —Gure gainean norbait balebil bezala sentitzen dinat.

        —Utikan beldurrok. Inork ezin dik jada beldurrik eman hiri. Saia hadi kontu atseginetan pentsatzen, luzaroan egon behar diagu-eta lurperaturik.

 

 

Egunsentian, euri anpulu lodiak erori ziren lur gainera. Barru-putz ziruditen soinutik, ildoetako hauts bigun harrotuaren kontra jotzean. Txori burlati bat gurutzatu zen lur arras eta intziri egin zuen haur baten antsia antzeratuz; harantzago nekezko kexu edo bat jaulkitzen entzun zitzaion, eta oraindik urrutiago, ostertza zabaltzen hasten zeneko lekuan hortxe, zotin bat jaregin zuen eta gero irri karkara bat, eta gero ostera intziri egin.

        Fulgor Sedano, lurraren usaina aditu, eta euriak ildoak nola zarrastatzen zituen ikustera irten zen. Haren begi txikiak poztu egin ziren. Zapore haren hiru ahokada bapo hartu eta irribarre egin zuen hortzak erakusteraino.

        «Hara! —esan zuen—. Beste urte on bat datorkigu gainera.» Eta gehitu: «Hator, euritxo polit hori, hator. Bota ahalak bota hortxe aspertu arte! Gero lerra hadi haranzko aldera, gogora hadi lur guztia ireki dugula ereite aldi, hik gustua har dezanan noski».

        Eta barreari eman zion.

        Landetan barrena ibiltzetik bueltan zetorren txori burlatia ia haren aurrez aurre pasatu zen eta kexu urratu batez egin zuen intziri.

        Urak bere euria trinkotu zuen eta halako batean han, eguna argitzen hasita zegoen aldean, zerua itxi eta bazirudien iluntasuna, ordurako abian jarria, atzera itzultzen zela.

        Media Lunako ate nagusiak kirrinka egin zuen irekitzean, haize kirriak melatua. Irteten hasi ziren aurrena bi, gero beste bi, hurrena beste bi eta horrela berrehun zaldizko osatzeraino, eta landa euritsuetan barrena sakabanatu.

        —Estagua izandako parajetik harago aizkatu beharra dago Enmedioko ganadua, eta Estaguakoa, berriz, Vimayoko muinoetarantz lerra ezazue —agintzen zien Fulgor Sedanok haiek irten ahala—. Eta segi bizkor, gainera datozkigu-eta urak!

        Hainbestetan esan zuen, zera baino ez zuten jada entzun azkenek: «Hemendik harantz eta handik beste harantzago».

        Banan-banan guztiek kapelura jasotzen zuten eskua, ulertu zutela aditzera emateko.

        Eta ez al zuen azken gizonak irtetea egin, hara non sartzen den lauhazka bizian Miguel Páramo eta, lasterketatik gelditzeke, zalditik jaisten ia Fulgorren mutur aurrean, zaldiak aska bere gisa bila zezan utziz.

        —Nondik hator orduotan, mutiko?

        —Jeztetik.

        —Nor jeztetik?

        —Ezetz asmatu?

        —Dorotea izan behar dik, Cuarraca esaten diotena. Niniak gustatzen zaizkion bakarra duk.

        —Ergel hutsa haiz, Fulgor; baina ez duk hirea errua.

        Eta han joan zen, ezproiak erantzi gabe, bazkari bila.

        Sukaldean, Damiana Cisnerosek ere galdera bera egin zion:

        —Nondik hator, ordea, Miguel?

        —Hortik zehar ibiltzetik, ama-bisitaketan.

        —Ez diat nahi haserre hadin. Disimula ezak. Nola nahi dituk arrautzak?

        —Heure gustura.

        —Modu onean ari natzaik, Miguel.

        —Ulertzen dinat, Damiana. Ez kezkatu. Aizan, hik ezagutzen al dun Dorotea delako bat, ezizenez Cuarraca?

        —Bai. Eta hik ikusi nahi baduk, hortxe kanpoan duk. Goiz jaikitzen duk beti hona bere gosariaren bila etortzeko. Zera duk, lepozapian hatu bat daramana eta bere umea dela esanez urrumatzen duena. Itxura denez, desgraziaren bat gertatu zitzaioan aspaldiko garaietan; baina, sekula hitzik egiten ez duenez, inork ez zakik zer pasatu zitzaion. Limosnatik bizi duk.

        —Agure madarikatua! Ederren bat egin behar zionat nik horri; jo eta begiak zirimolaka jarriko dizkionen bat, bai horixe.

        Gero geratu zen pentsatzen ea emakume hark ez zion balioko zerbaitetarako. Eta gehiagorik dudatu gabe, sukaldearen atzeko atera jo, eta Doroteari hots egin zion:

        —Hator honantz, tratu bat egingo dinagu —esan zion.

        Eta auskalo zer proposamen klase egin zizkion, kontua da atzera sartu zenean eskuak igurzten ari zela:

        —Aire arrautzok! —egin zion oihu Damianari. Eta gehitu—: Gaurtik aurrera niri bezalaxe emango dion jaten emakume horri, baita ukondoan babak ateratzen bazaizkin ere.

        Bien bitartean, Fulgor Sedano aletegiraino joan zen artoaren galga ikuskatzera. Kezkatuta zegoen erturaz, oraindik luzatu egingo baitzen uzta. Egia esan, ozta-ozta erein berria zen. «Ea iristen zaigun.» Gero gehitu zuen: «Mutiko hori, gero! Aita eta bat; baina goizegi hasi da. Martxa horretan ez dut uste zertuko denik. Ez diot aipatu, ahaztu egin zait, baten bat hil zuelako salaketarekin etorri zirela atzo. Horrela segitzen badu...».

        Hasperen egin, eta saiatu zen imajinatzen ordurako nontsu joango ziren unaiak. Baina Miguel Páramoren zaldiko beilegiak irabazi zion arreta, eskorta-hesiaren kontra muturra igurzten ari baitzen. «Zela kendu ere ez dio egin», pentsatu zuen. «Ezta kenduko ere. Gutxienez don Pedro beti berean zintzo aritzen da batekin eta bere barealdiak ditu. Gehiegi ametitzen dio, hala ere, Migueli. Atzo, bere semeak zer egin zuen abisatu nik, eta erantzun zidan: 'Kontu egik ni izan naizela, Fulgor; bera ez duk gauza hori egiteko: ez dik oraindik indarrik inor ere hiltzeko. Horretarako honelakoxeak behar dituk zerak, giltzurrunak'. Honela jarri zituen eskuak, kuia bat neurtzen ari balitz bezala. 'Berak egiten duen guztiaren errua niri bota.'»

        —Buruko min asko emango dio Miguelek berorri, don Pedro. Liskar zalea da mutila.

        —Utziok mugitzen. Haurtxo bat duk ia-ia. Zenbat urte bete ditu? Hamazazpi izango ditik. Ezta, Fulgor?

        —Baliteke. Gogoratzen naiz oraindik orain ekarri ziotela berorri; atzo bertan, esate batera; hain da, ordea, oldartsua eta hain da presaka bizi, batzuetan begitantzen zait denborarekin korrika-apustuak egiten ote diharduen. Azkenean galdu egingo du, ikusiko du berorrek.

        —Oraindik ume bat duk, Fulgor.

        —Berorrek esaten duena izango da, don Pedro; baina berorren semeak senarra hil ziolako kontuarekin atzo hona etorri zen emakumeak, egundalako nahigabea zeukan. Nik nahigabea neurtzen dakit, don Pedro. Eta emakume horrek kilokako karga zeraman. Berrogeita hamar hektolitro arto eskaini nion asuntoaz ahazteko; baina ez zizkidan onartu. Orduan agindu nion nola edo hala zuzenduko geniola oker egina. Ez zen konformatu.

        —Nor zen?

        —Ezagutzen ez dudan jendea da.

        —Lasai hartu, hala ere, Fulgor. Jende hori ez duk existitzen.

        Aletegira iritsi zen eta artoaren beroa sentitu. Eskuartean hartu zuen ahurtara bete ikusteko ea ez zuen kokoak jo. Galga neurtu zuen: «Errendituko du —esan zuen—. Belarra hazi orduko, ez dugu premiarik izango ganaduari artoa emateko. Nahikoa eta sobera da».

        Itzulbidean zeru hodeiz beteari begiratu zion. «Izango dugu ura puska on baterako.» Eta ahaztu egin zen gainerako guztiaz.

 

 

—Hor kanpoan aldaketa bide zakarren eguraldiak. Amak esaten zidanan euria hasi orduko dena argiz eta altsumen usain berdeaz betetzen zela. Kontatzen zidanan nola iristen zen hodeien marea, nola botatzen zuten hodeiek euren burua lurraren gainera eta nola desitxuratzen zuten lurra hari koloreak mudatuz... Herri honetan bizi izan baitzituen amak bere haurtzaroa eta bere urterik onenak, eta ez baitzuen izan hemen hiltzera etortzerik ere. Horretarakoxe ere ni bidali nindinan bere ordez. Bitxia dun, Dorotea, nola ez nintzen iritsi zerua ere ikustera. Gutxienez, agian, hark ezagutu zuen bera izan behar din.

        —Ez zakiat horixe, Juan Preciado. Hainbeste urte zituan ez nuela aurpegia altxatzen, ahaztu egin ninduan zeruaz. Eta altxatu banu ere, zer irabaziko nuen? Zerua hain zagok altu, eta hain begiradarik gabe nire begiak, ezen nahikoa bainuen, eta horrenbesterekin pozik, lurra nontsu zen jakinda. Gainera, interes guztia galdu nioan, zera, aita Renteríak etsiarazi zidanetik ez nuela sekula loria ezagutuko. Urrutitik ere ez nuela ikusiko... Nire bekatuen kontua izan zuan; baina berak ez zidaan esan behar halakorik. Berez ere nekez zaramaagu bizia. Hiltzean leku batetik bestera eramango dutelako esperantza duk bati oinak mugiarazten dizkion bakarra; baina bati ate bat itxi, eta irekita geratzen zaiona infernukoa baino ez denean, hobe duk noski ez jaio izana... Zerua niretzat, Juan Preciado, hementxe zagok, orain nagoen tokian.

        —Eta hire arima? Nora deritzon joan dela?

        —Lurrean alderrai ibili behar dik beste hainbesteren moduan; beragatik errezatuko duen jende bizi bila. Beharbada gorroto izango naik eman nion tratu txarrarengatik; baina horrek ez naik kezkatzen dagoeneko. Atseden hartu diat haren damu-harraren biziotik. Jaten nuen apurra ere mingosten zidaan, eta jasanezinak egiten zizkidaan gauak, pentsamendu urduriz beterik kondenatuen irudiz eta halako gauzez. Hiltzera eseri nintzenean, berak arren egin zidaan altxatu eta biziaren lorrari tiraka segi nezan, erruetatik garbituko ninduen mirari baten zain bailegoen artean ere. Saiatu ere ez ninduan egin: «Hemen amaitzen da bidea —esan nioan—. Ez zait geratzen gehiagotarako indarrik». Eta ahoa ireki nian joan zedin. Eta joan zuan. Sentitu nian nola hantxe nire eskuetan erortzen zen hura nire bihotzera amarratuta zeukan odol-haritxoa.

 

 

Atea jo zioten: baina berak ez zuen erantzun. Entzun zuen atea jotzen segitzen zutela, jendea esnatuz. Fulgorrek ate nagusirantz abian zekarren lasterketa —urratsetatik ezagutu zuen gizona— gelditu egin zen une batez, ostera deitzeko asmoa balu bezala. Gero lasterka segitu zuen.

        Ahots zurrumurrua. Urrats astitsuak arrastaka, zerbait astuna garraiatuko balute bezala.

        Zarata lausoak.

        Oroimeneraino etorri zitzaion aita hil zenekoa, hau bezalako egunsenti batez hura ere; orduko hartan, hala ere, atea zabalik zegoen eta zeru gris baten argi-isla irazten uzten zuen; errautsez egina, tristea, ordukoan egokitu zenez, gogoan duenez. Eta emakume bat negarrari eusten, atearen kontra bermaturik. Berak dagoeneko ahaztua eta milatan ahaztua zuen ama bat esanez: «Hire aita hil ditek!». Zotinaren hariak baino lotzen ez zuen ahots kraskatu, desegin harekin.

        Inoiz ez zuen berritu nahi izan oroitzapen hura, beste batzuk zekarzkiolako, zaku bete-betea urratu eta gero aleari eutsi nahi balio bezala. Aitaren heriotza, eta harenetik herrestan beste heriotza batzuk, eta haietako bakoitzean beti zegoen aurpegi txikituaren irudia; hautsirik begi bat, mehatxuz begira bestea. Eta beste bat eta beste bat gehiago, harik eta oroitzapenetik ezabatzera iritsi zen arte, gogoraraziko zionik inor geratu ez zenean.

        —Hemen pausatu! Ez, horrela ez. Burua atzera duela sartu beharra dago. Hi! Zeren zain hago?

        Dena ahapeka.

        —Eta bera?

        —Bera lo dago. Ez esnatu. Ez egin zaratarik.

        Han zegoen bera, eskerga, so eginez nola sartzen zuten zaku zaharrez bildutako zer bat, uztarri-bilurrez amarratua luzera guztian, hiljantzi modura.

        —Nor da? —galdetu zuen.

        Fulgor Sedanok, beragana hurbildu, eta esan zion:

        —Miguel da, don Pedro.

        —Zer egin diote? —egin zuen oihu.

        Espero zuen entzutea: «Hil egin dute». Eta bere sumina antolatzen ari zen bertatik, herrazko bola gogorrak egiten; baina Fulgor Sedanoren hitz leunak entzun zituen esaten:

        —Inork ez dio ezer egin. Bere kasa topatu du heriotza.

        Bazen petroliozko suontzirik gaua argiztatzen.

        —... Zaldiak hil du —otu zitzaion esatea bati.

        Bere ohean eratzan zuten, gainetik kendu marrega, eta ohol hutsak utzirik; eta hantxe paratu zuten gorputza, hartatik tira egiteko erabili zituzten lotailuetatik aske jada. Eskuak bular gainean ezarri, eta zapi beltz batez estali zioten aurpegia. «Zen baino handiago dirudi», esan zuen isilpean Fulgor Sedanok.

        Pedro Páramo inolako aurpegierarik gabe geratua zen, joana bezala. Haren gainetik beraren pentsamenduak batak besteari jarraitzen zioten inoiz parera iritsi ez elkartu gabe. Azkenean esan zuen:

        —Oraintxe pagatzen hasia naiz. Hobe goiz hastea, azkar bukatzeko.

        Ez zuen minik sentitu.

        Patioan bildutako jendeari hitz egin zionean une hartan han berarekin egotea eskertzeko, bidea irekiz bere ahotsari emakumeen lantu-zinkurinen artean, ez zituen ez arnasa eta ez bere hitzak eten. Gero gau hartan ez zen besterik entzun Miguel Páramoren zaldiko beilegiaren putinka baino.

        —Bihar animalia hori akabatzeko aginduko duk sufritzen segitu ez dezan —agindu zion Fulgor Sedanori.

        —Ondo da, don Pedro. Ulertzen dut. Lur jota sentitu behar du gaixoak.

        —Ni ere iritzi horretakoa nauk, Fulgor. Eta esaiek bidenabar emakumeoi ez ateratzeko halako builarik, zalaparta gehitxo duk nire hildakoarengatik. Eurena balitz, ez liketek halako gogotsu negar egingo.

 

 

Aita Rentería handik urte askotara gogoratuko zen bere ohearen gogorrak esna eduki eta gero kalera irtenarazi zion gau hartaz. Miguel Páramo hil zen gaua izan zen.

        Comalako karrika bakartiak ibili zituen, zaborretan usnaka zebiltzan txakurrak uxatuz bere urratsekin. Ibairaino iritsi, eta hantxe egon zen denbora-pasa, zerutik erortzen ari ziren izarrak urloetan nola ispilatzen ziren ikusten. Ordu batzuk eman zituen bere pentsamenduekin borrokan, ibaiko ur beltzera botaz gogoetok.

        «Kontu guztia —pentsatu zuen— Pedro Páramo hasierako txatxar izate hartatik goragoko gradura igo zenean hasi zen. Belar gaizto bat bezala joan zen haziz. Okerrena, gainera, nigandik lortu zuela dena: 'Akusatzen naiz, aita, atzo Pedro Páramorekin lo egin izanaz'. 'Akusatzen naiz, aita, Pedro Páramorengandik haur bat izan izanaz.' 'Pedro Páramori neure alaba mailegatu izanaz.' Beti itxaron nuen bera etorri eta zerbaitetaz akusa zedin; baina ez zen etorri egundo. Eta gero bere gaiztakeriaren besoak luzatu zituen izan zuen seme horrekin. Bere semetzat aitortu zuena, alegia, Jainkoak bakarrik daki zergatik. Jakin dakidana da neuk jarri niola tresna hori eskuetan.»

        Oso gogoan zuen etxera eraman zion eguna, jaio berri-berri:

        Zera esan zion orduan:

        —Don Pedro, erditzean hil da ama. Berorrena zela esan du. Honatx.

        Eta hark, duda izpirik egiteke, soil-soilik esan zion:

        —Zergatik ez da berori geratzen umearekin, aita? Apaiz irakatsi.

        —Barruan daraman odolarekin ez dut neure gain hartu nahi erantzukizun hori.

        —Benetan uste du berorrek odol txarra dudala?

        —Bene-benetan, don Pedro.

        —Frogatuko diot berorri ez dela egia. Utz biezat hemen. Bada nahikoa eta sobera nork zaindurik.

        —Horixe nuen buruan, hain zuzen. Gutxienez berorrekin ez zaio faltako mantenua.

        Mutikotxoa han ari zen, bere txikian, sugegorri bat bezala bihurrika.

        —Damiana! Kontu egion horrako zer horri. Nire semea dun.

        Gero botila bat ireki zuen:

        —Defuntarengatik eta berorrengatik edango dut trago hau.

        —Eta haurrarengatik?

        —Harengatik ere bai, zergatik ez?

        Beste kopa bat bete zuen eta biek edan zuten ume haren etorkizunarengatik.

        Hala izan zen.

        Orgak pasatzen hasi ziren Media Lunara bidean. Bera makurtu egin zen, ibai ertzeko lezoian ezkutaturik. «Norengandik ezkutatzen haiz?», galdetu zion bere buruari.

        —Agur, aita! —entzun zuen esaten ziotela.

        Lurretik altxatu, eta erantzun zuen:

        —Agur! Jainkoak bedeinka hazala.

        Itzaltzen ari ziren herriko argiak. Ibaiak kolore distiratsuz bete zuen bere ura.

        —Aita, alba jo dute dagoeneko? —galdetu zuen orgazainetako beste batek.

        —Aspaldi joa behar dik —erantzun zuen berak. Eta haien kontrako bidean ekin zion oinez, ez gelditzeko asmotan.

        —Nora hain goizetik, aita?

        —Non da hilzorikoa, aita?

        —Norbait hil al da Contlan, aita?

        Erantzun nahi izango zuen: «Ni. Ni naiz hildakoa». Baina irribarre egitearekin konformatu zen.

        Herritik irtetean presatu egin zituen urratsak.

        Itzuli zenerako, aurrera zihoan goiza.

        —Non izan da berori, osaba? —galdetu zion Anak, bere ilobak—. Emakume asko etorri da bila. Konfesatu egin nahi zuten, bihar lehenengo ostirala izaki.

        —Itzul daitezela gauean.

        Geldirik geratu zen puska batean, transituko banku batean, nekeak jota.

        —Zeinen fresko dagoen haizea!, ezta, Ana?

        —Bero egiten du, osaba.

        —Nik ez dinat sentitzen.

        Ez zuen inondik inora pentsatu nahi nola izana zen Contlan, hango apaiz jaunarekin konfesio jenerala egiten, eta nola hark, arrenka eskatu arren, absoluzioa ukatua zion.

        —Beraren izena aipatu nahi ez duan gizon horrek hire Eliza txikitu dik eta hik ez diok eragotzi. Zer espero daiteke honezkero hitaz, aita? Zer egin duk Jainkoaren indarraz? Neure buruari sinetsarazi nahi zioat ona haizela eta estimutan haukala han jende guztiak; baina ona izatea ez duk aski. Bekatua ez duk ona. Eta hura sustraitik ateratzeko, gogorra eta gupidagabea izan beharra zagok. Fede eman nahi diat denek segitzen dutela fededun izaten; baina ez haiz hi haien sinismenari eusten diona; superstizioz eta beldurrez segitzen ditek horrela. Are eta gehiago egin nahi diat hire alde bizi haizen pobretasun horretan eta heure eginbeharrak egunero dakarzkian lan eta arduretan. Bazakiat nik zeinen zaila den gure egitekoa baztertuta gauzkateneko herri landerrotan; baina horrek berak ematen zidak eskubide hiri esateko ez diegula entregatu behar geure zerbitzua bakan batzuei, zeinek pitin bat emango baitiate heure arimaren truke, eta behin hire arima haien esku dagoela, zer egin ahal izango duk hi baino hobeak direnak baino hobea izateko? Ez, aita, nire eskuak ez dituk aski garbi hiri absoluzioa emateko. Beste toki batean bilatu beharko duk barkamen hori.

        —Esan nahi al du, apaiz jauna, beste norabait joan behar dudala konfesioaren bila?

        —Halaxe joan behar duk. Ezin duk segitu inor sagaratzen herori bekatuan bahago.

        —Eta nire ministerioak bertan behera uzten badituzte?

        —Ez diat uste utziko dituztenik, nahiz eta beharbada merezi duan. Haien iritzi eta epaira geratuko duk hori.

        —Ezingo luke berorrek...? Behin-behinekoz, alegia... Olio santuak eman beharra daukat... komunioa. Hainbeste jende hiltzen da nire herrian, apaiz jauna.

        —Aita, utzi hildakoak Jainkoak epai ditzan.

        —Orduan, ez?

        Eta Contlako apaiz jaunak ezetz esan zuen.

        Gero paseo bat eman zuten biek parrokian barrena, azaleek itzaleztaturiko korridoreetan zehar. Mahatsa heltzen ari zeneko hostope baten abaroan eseri ziren.

        —Garratzak dituk, aita —aurreratu zitzaion apaiz jauna berak egin behar zion galderari—. Denetik hazten den lur batean bizi gaituk, Probidentziari esker; baina garraztasunak jota zatorrek guztia. Horretara kondenaturik gaudek.

        —Arrazoi du berorrek, apaiz jauna. Han Comalan, saiatu naiz mahatsak ereiten. Ez dira hazten. Mirtoak eta laranjondoak baino ez; laranjondo garratzak eta mirto garratzak. Niri ahaztu egin zait gauza gozoen zaporea. Gogoan ditu berorrek seminarioan geneuzkan Txinako guaiabak? Muxika haiek, harako estutu hutsarekin oskola jaregiten zuten mandarina haiek. Hazi batzuk ekarri nituen nik hona. Gutxi; poltsatxo bat ozta-ozta... gero pentsatu nuen hobe zatekeela helduko ziren tokian uztea, hiltzera ekarri nituen-eta hona.

        —Eta hala ere, aita, onak omen dituk Comalako lurrak. Tamalgarria duk gizon bakarraren esku egotea. Pedro Páramo duk oraindik jabea, ezta?

        —Hala da Jainkoaren borondatea.

        —Ez diat uste kasu honetan Jainkoaren borondateak esku hartzen duenik. Ez al duk hik hala uste, aita?

        —Batzuetan duda egin dut; baina han hala aitortzen dute.

        —Eta horien artean hago hi?

        —Ni gizagaixo bat naiz, umiliatzera prest beti, hartarako bulkada sentitzen dudan bitartean.

        Gero despeditu egin zuten elkar. Berak, eskuak hartu eta muin eginez. Guztiarekin, orain hemen, errealitatera itzulirik, ez zuen ostera gehiago pentsatu nahi Contlako goiz hartaz.

        Jaiki, eta aterantz joan zen.

        —Nora doa berori, osaba?

        Beraren iloba Ana, beti hantxe, beraren ondoan beti, beraren itzala bilatuko bailuen biziaren aurrean babesteko.

        —Ibili egingo naun pixka batean, Ana. Ea horrela lehertzen naizen.

        —Gaizki sentitzen da berori?

        —Gaizki ez, Ana. Gaiztoa. Gizon gaiztoa. Horixe sentitzen dinat naizela.

        Media Lunaraino joan, eta doluminak eman zizkion Pedro Páramori. Ostera entzun zizkion semeari leporatuak zizkiotenengatiko desenkusak. Hitz egiten utzi zion. Azkenean jada ezerk ez zuen axolarik. Berarekin jateko gonbitari, aldiz, uko egin zion:

        —Ezin dut, don Pedro, goiz egon behar dut elizan, emakume pila daukat-eta zain konfesionarioaren ondoan. Beste noizbait agian.

        Patxadan ekin zion bideari, eta ilunabar aldera zuzenean sartu zen elizara, zihoan bezalaxe, hautsez eta miseriaz beterik. Konfesatzera eseri zen.

        Lehen-lehenik Dorotea zaharra hurbildu zen, hantxe egoten baitzen elizako ateak noiz irekiko zain.

        Alkohol usaina zeriola sentitu zuen.

        —Zer, mozkorkerian hasita dagoeneko? Noiztik?

        —Miguelitoren beilan egotetik nator eta, aita. Eta ez diot neurririk hartu zurrutari. Hainbeste edaten eman didate, pailazokeriak egiten ere hasi naiz bertan.

        —Ez dun besterik egin bizi guztian, Dorotea.

        —Baina oraingoan bekatuak dakartzat, aita. Eta barra-barra.

        Behin baino gehiagotan esan zion berak: «Ez konfesatu, Dorotea, niri denbora kentzera baino ez hator. Hik ezin dun honezkero bekaturik egin, propio saiatuta ere. Utzien lekua besteei».

        —Orain bai, aita. Benetan da.

        —Bota.

        —Ezin diodanez egin inolako kalterik, esan behar diot berorri ni nintzela Miguel Páramo defuntuari neskatxak lortzen zizkiona.

        Aita Rentería, pentsatzeko beta hartzea buruan, antza bere ametsetatik irten, eta ia ohituraz galdetu zuen:

        —Noiztik?

        —Gizontxotatik. Zereko txarranpinak heldu zionetik.

        —Errepika iezadan ostera esan didanana, Dorotea.

        —Ba ni nintzela Miguelitorentzako nesken tratu-konpontzailea.

        —Eraman egiten hizkion neskatxak?

        —Batzuetan, bai. Beste batzuetan, hitzeman baino ez. Eta beste batzuekin, berriz, iparra markatu besterik ez. Badaki berorrek: noiz bakarrik egoten ziren eta hala berak ezustean harrapa zitzakeen.

        —Asko izan al dira?

        Ez zuen hori esan nahi: baina ohituraz irten zitzaion galdera.

        —Dagoeneko kontua galdu ere egin dut. Asko baino asko izan dira.

        —Zer nahi dun nik egitea hirekin, Dorotea? Herorrek epaitu kasua. Ikusi ea barka diezaiokenan heure buruari.

        —Nik ez, aita. Baina berorrek badezake. Horregatik nator berorrengana.

        —Zenbat bider etorri haiz hona eskatzera hiltzean zerura bidal hintzadan? Ikusi nahi huen ea han heure semea aurkitzen huen, ezta, Dorotea? Bada, ezingo haiz gehiago zerura joan. Baina Jainkoak barka hazala.

        —Eskerrik asko, aita.

        —Bai. Nik ere barkatzen haut haren izenean. Bahoake.

        —Ez dit utziko inolako penitentziarik?

        —Ez dun behar, Dorotea.

        —Eskerrik asko, aita.

        —Hoa Jainkoarekin.

        Hatz-koskorrez jo zuen konfesionarioko lehiatila, beste emakume haietako bati deitzeko. Eta Ni bekataria entzuten zuen bitartean, jasorik eusteko gauza ez balitz bezala makurtu zitzaion burua. Gero zorabio hura etorri zen, nahasmen hura, ur loditan bezala barreiatuz joatea, eta argien jirabira; egunaren argi osoa zati-zati eginda sakabanaturik ziplo; eta mingaineko odol-zapore hori. Ni bekataria ozenago entzuten zen, errepikatua, eta gero bukatzen: «gizaldi eta gizaldietan, amen», «gizaldi eta gizaldietan, amen», «gizaldi eta gizaldietan, amen», «gizaldi eta...».

        —Ixo behingoan —esan zuen—. Zenbat da ez haizela konfesatzen?

        —Bi egun, aita.

        Han zegoen berriro. Zoritxarrak inguratuko balu bezala. «Zer egiten duk hemen —pentsatu zuen—. Atseden har ezak. Hoa deskantsatzera. Oso nekatuta hago.»

        Konfesionariotik jaiki eta sakristiara jo zuen zuzenean. Bururik jiratu gabe esan zion beraren zain zegoen jende hari:

        —Bekaturik gabe sentitzen diren guztiek, komulga dezakete bihar.

        Beraren atzean, murmur bat baino ez zen entzun.

 

 

Dagoeneko urte asko dela nire ama hil zen ohe berean etzanda nago; lastaira beraren gainean; lo egiterakoan ama-alabok biltzen gineneko artile beltzezko burusi beraren azpian. Orduan nik haren ondoan egiten nuen lo, bere besoen pean antolatzen zidan txokotxo batean.

        Sentitu uste dut oraindik haren arnasaren kolpe astitsua; niretzat urruma ziren haren bihotz-pilpira eta suspirioak... Sentitu uste dut haren heriotzaren pena...

        Baina hau faltsua da.

        Hemen nago, ahoz gora, garai hartan pentsatzen neure bakardadea ahazteko. Ez bainago etzanda puska baterako bakarrik. Ezta amaren ohean ere, baizik eta hildakoak lurperatzeko erabiltzen dena bezalako kutxa beltz batean. Hilda bainago.

        Nagoen lekua sentitu, eta pentsatzen dut...

        Pentsatzen dut limoiak zoritzen zireneko sasoiaz. Otsaileko haizeaz, zeinak garo-zurtoinak puskatzen baitzituen, utzikeriak iharrarazi baino lehen; limoi helduak, euren usainaz betetzen patio zaharra.

        Haizea mendietatik jaisten zen otsaileko goizetan. Eta hodeiak han goian geratzen ziren, eguraldi onak haranera noiz jaitsaraziko zituen zain; bien bitartean hutsik uzten zuten zeru urdina, argia haizearen jokoan eror zedin uzten zuten, lurraren gainean biribilketan baitzebilen, hautsa harrotuz eta laranjondoen adarrak astinduz.

        Eta txolarreek irri egiten zuten; aireak erorarazten zituen hostoei mokoka ekin, eta irri egiten zuten; adarren arantzetan lumak uzten zituzten eta tximeletei jazartzen eta irri egiten zuten. Sasoi hori zen.

        Otsailean, goizak haizez, txolarrez eta argi urdinez beterik zeudenean. Gogoan dut. Orduan hil zitzaidan ama.

        Nik oihu egin behar nukeela; nire eskuek txiki-txiki egin behar zuketela elkarren kontra euren etsipen larria marruskatuz. Horrela nahi hukeen hik izan zedila. Baina ez al zen ausaz alaia goiz hura? Ate irekitik airea sartzen zunan, huntzaren zuntoiak hautsiz. Bernetan ilea hazten hasia zitzaidanan zainen artean, eta nire eskuek ikara egiten zitenan, epel, neure bularrak ukitzean. Txolarreak jolasean zebiltzanan. Muinoetan buruxkak kulunkan. Pena hartu ninan berak jada ostera ez ikustea nola jolasten zen haizea jasminetan; bere begiak itxi izana egunen argiari. Baina zergatik egin behar nuen negar?

        Gogoan dun, Justina? Korridorean barrena paratu hituen aulkiak, hura ikustera zetorren jendeak bere txanda itxaron zezan. Hutsik egon zitunan. Eta nire ama bakarrik, kandelen artean; haren aurpegi zurbila, eta haren hortz zuriak oxta-oxta agertzen zirela heriotza ubelduak gogorturiko ezpain moreen artetik. Haren betileak geldi jada; geldi jada haren bihotza. Hi eta biok han, errezo azkengabeak errezatzen, berak ezer entzuteke, hik eta biok ezer entzuteke, gauaren azpiko haizearen ozentasunean galdurik den-dena. Haren soineko beltza lisatu huen, lepoa eta mahuka-muturrak almidonatuz haren eskuak berri ageri zitezen, bular hilaren gainean gurutzaturik; bular zahar maitekor harexen gainean lo egina bainintzen garai batean eta harexek eman baitzidan jaten eta bere bihotz-pilpirez urrumatu nire ametsak.

        Inor ez zunan etorri ama ikustera. Hobe izan zunan hala. Heriotza ez dun banatzen ondasun bat balitz bezala. Inor ez zabilen tristura bila.

        Aldaba jo zitenan. Hi irten hintzen.

        —Hoa hi —esan ninan—. Nik lauso ikusten dinat jendearen aurpegia. Eta doazela hemendik. Meza gregorianoen diruarengatik datozela? Berak ez zinan diru alerik ere utzi. Esaien hola, Justina. Ez dela aterako Purgatoriotik meza horiek errezatzen ez badizkiote? Nor dira eurak justizia egiteko, Justina? Erotuta nagoela dion. Ongi dun.

        Eta hire aulkiak hutsik geratu zitunan, harik eta lurra ematera joan ginen arte, gizon alokatu haiekin, eurena ez zen zama batengatik izerditan, inolako penari arrotz. Hondar bustiz itxi zitenan hilobia; astiro jaitsi zitenan kutxa, euren lanbideko patxadaz, esfortzua freskatzen zien haizearen pean. Haien begi hotz, ezaxolatiak. Esan zitenan: «Hainbeste da». Eta hik pagatu egin hien, gauza bat erosten duenak bezala, heure musuzapi malkoz heze, behin eta berriro xukatua deskorapilaturik, malkoz hezea artean zapia zukutuaren zukutuz, eta hantxe baiheukan gordeta orain hiletarako dirua...

        Eta haiek joan zirenean, amaren aurpegia geratua zen lekuan belaunikatu, eta muin egin hion hantxe lurrari, eta zulo bat ireki hezakeen, nik esan ez banin: «Goazeman, Justina, beste nonbait dun ama, hemen ez zagon gauza hil bat baino».

 

 

—Hi al haiz hori guztia esan duena, Dorotea?

        —Nor, ni? Lo geratu nauk puska batean. Oraindik izutzen haute?

        —Norbait entzun dinat hizketan. Emakume ahots bat. Hi hintzela pentsatu dinat.

        —Emakume ahotsa? Ni nintzela pentsatu duk? Bakarrizketan jarduten duena izan behar dik. Hilobi handikoa. Susanita andrea. Hemen gure ondoan lurperatuta zagok. Hezetasuna iritsiko zitzaioan eta bueltaka ibiliko duk loaren artean.

        —Eta nor da bera?

        —Pedro Páramoren azken emaztea. Batzuek ziotek erotuta zegoela. Beste batzuek, ezetz. Egia esateko, bizirik zegoenetik jarduten zian jada bakarrizketan.

        —Orain aspaldi hilko zunan noski.

        —Ui, bai! Aspaldi ere aspaldi. Zer entzun diok esaten?

        —Zerbait bere amaren gainean.

        —Ez zuen-eta izan amarik ere ...

        —Bada, horretaz zihardunan.

        —... Edo, behintzat, ez zian ekarri etorri zenean. Baina hago. Oraintxe gogoratu nauk hemen jaio zela bera, eta xahar-xahar egindakoan desagertu zirela. Eta bai, ama tisiak jota hil zuan. Oso andre arraroa zuan, beti gaixorik egon zena eta inori bisitarik egiten ez ziona.

        —Hori zion berak. Inor ez zela joan beraren ama ikustera hura hil zenean.

        —Baina noizko kontuekin ari ote da? Jakina ez zela inor arrimatu haren etxera, tisia harrapatzeko beldur hutsez. Gogoan ote du hori demontre horrek?

        —Horretaz zihardunan.

        —Ostera entzuten duanean, abisaidak; gustatuko litzaidakek jakitea zer dioen.

        —Entzuten dun? Bazirudin zerbait esan behar duela. Zurrumurru bat entzuten dun.

        —Ez, ez duk bera. Urrutiagotik zatorrek hori, horrako beste alde horretatik edo. Eta gizon ahotsa duk. Hil zakarrokin gertatzen dena duk hezetasuna iristen zaien bezain pronto bueltaka hasten direla. Eta esnatu egiten dituk.

        «Handia da zerua. Jainkoa nirekin egon zen gau horretan. Hala izan ez balitz nork daki zer gertatuko zen. Gaua baitzen jada piztu nintzenean...»

        —Argiago entzuten duk?

        —Bai.

        «... Odoletan nengoen alde guztietatik. Eta tentetzean plisti-plasta aritu ziren nire eskuak harrietan isuritako odolean. Eta nirea zen. Suilaka odola. Baina ez nengoen hilda. Konturatu nintzen. Jabetu nintzen don Pedrok ez zuela ni hiltzeko asmorik. Susto bat eman nahi zidan bakarrik. Jakin nahi zuen ea Vilmayon izan nintzen bi hilabete lehenago. San Kristobal egunean. Ezteietan. Zein ezteitan? Zein San Kristobaletan? Nik, hantxe neure odol artean plisti-plasta, galdetzen nion: 'Zein ezteitan, don Pedro? Ez, ez, don Pedro, ni ez nintzen izan han. Izatezkerotan, pasatu egingo nintzen. Halabeharrez, hala ere, pasatu...'. Berak ez zuen izan ni hiltzeko asmorik. Herren utzi ninduen, ikusten duzuenez, eta besamotz nahi baduzue. Baina ez ninduen hil. Begi bat okertu zitzaidala diote ordudanik, inpresio txarretik. Kontuak kontu, gizonago bihurtu nintzen. Handia da zerua. Ez egin dudarik.»

        —Nor ote da?

        —Jakin ezak. Hainbesteren arteko bat. Halako hiltea eragin zian Pedro Páramok aita hil ziotenetik, non ez baitzuen diotenez ia arima bizirik utzi Lucas Páramok ugazaita jardun behar zuen ezkontzara joanak zirenen artean. Eta hori, don Lucasi errebotez egokitu zitzaiola, senargaiarekin baitzen dirudienez auzia. Eta sekula jakin ez zenez nondik irten zen hura jo zuen bala, harrapatu zuen guztia eraman zian aurretik Pedro Páramok. Hantxe Vilmayoko muinoan izan zuan hori, dagoeneko euren arrastorik ere geratzen ez den arrantxo batzuk zeuden parajean... Begira, orain bai ematen duela bera dela. Hik sasoiko dauzkaanez belarriak, jarriok arreta. Kontatuko didak zer dioen.

        —Ez zaion ulertzen. Ematen din ez duela hitz egiten, kexatu baino ez dun egiten.

        —Eta zertaz kexatzen da?

        —Nork jakin.

        —Zerbaitegatik izan behar dik. Inor ez duk kexatzen hutsaz. Erne belarri hori.

        —Kexatu egiten dun, besterik gabe. Sufriarazi egingo zionan nonbait Pedro Páramok.

        —Ez pentsa. Maite zian. Ia-ia esango nikek ez zuela sekula emakume alerik ere maite izan hau bezala. Sufritua entregatu ziotean jada, eta beharbada erotuta. Hain maite izan zian, handik eta hil arterainoko urteak hantxe ekipal batean zapal-zapal eginda eman zitian, hura kanposantura eramana zuten bideari so. Ez zian gehiago inolako interesik ezertan. Bere lurrak jendez hutsarazi, eta su emanarazi ziean tresnei. Batzuek diotenez, jada nekatuta zegoelako; beste batzuen arabera, desilusioak heldu ziolako; kontua duk jendea kanpora bota zuela eta bere ekipalean eseri zela, biderantz begira.

        »Harrezkeroztik landugabe eta hondakinetan bezala geratu zuan lurra. Pena ematen zian ajez betetzen ikusteak, hainbeste izurriz, era guztietakoek jo baitzuten bakarrik utzi zutenean. Handik hona ahitu egin zuan jendea; gizonak sakabanatu egin zituan beste «iturri-aska» batzuen bila. Gogoratzen diat Comala «adio»z bete zen egunik, eta gauza alaia ere iruditzen zitzaiguan alde egiten zutenak despeditzera joatea. Izan ere, itzultzeko asmoarekin joaten baitziren. Euren gauzak eta euren familiak gure kargu uzten zitiztean. Gero batzuek familia ekarrarazten zitean eurengana, baina ez hala ere euren gauzak, eta gero ahaztu egin zituan nonbait herriaz eta gutaz, eta are euren gauzez. Ni, nora joanik ez nuelako geratu ninduan. Beste batzuk, Pedro Páramo noiz hilko zain geratu zituan, bere ondasunak heredatuko zizkiela agindu ziela eta, eta esperantza horrekin bizi izan dituk oraindik batzuk. Baina urteak eta urteak pasatu, eta bizirik segitzen zian hark, beti hantxe, txorimalo baten moduan Media Lunako lurren aurrez aurre.

        »Eta jada gutxi falta zitzaionean hiltzeko, harako 'kristero'en gerrok etorri zituan eta tropak jo eta berekin eraman zitian geratzen ziren gizon apurrak. Orduantxe hasi ninduan ni gosez hiltzen eta geroztik ez nauk atzera gehiago berdindu.

        »Eta dena don Pedroren ideiengatik, haren arima-auziengatik. Andrea hil zitzaiola eta, besterik gabe, delako Susanita hori. Hortik atera kontua ea maite zuen.

 

 

Fulgor Sedano izan zen esan ziona:

        —Nagusi, badaki nor dabilen hemengo aldi?

        —Nor?

        —Bartolomé San Juan.

        —Zer dela eta?

        —Horixe nabil ni galdezka neure buruari. Zertara etorria ote da?

        —Ez duk ikertu?

        —Ez. Horrela esateko. Izan ere, ez du etxerik bilatu. Zuzenean jo du berorren lehengo etxera. Hantxe jaitsi da zalditik eta maletak deskargatu, berorrek aurretiaz hura alokatu balio bezala. Segurtasun hori ikusi diot behintzat.

        —Eta zer egiten duk hik, Fulgor, ez baihaiz saiatzen jakiten zer gertatzen den? Ez al hago horretarako?

        —Apur bat nahastuta ibili naiz berorri aipatu diodanarengatik. Baina bihar argitu egingo ditut gauzak, beharrezkotzat jotzen badu berorrek.

        —Biharkoa niri utzi. Nik egingo zieat kontu. Biak etorri dira?

        —Bai, bera eta andrea. Baina nola daki berorrek?

        —Ez da alaba izango?

        —Bada, tratatzen duen moduarengatik areago ematen du andrea.

        —Hoa lotara, Fulgor.

        —Berorren baimenarekin.

 

 

«Hogeita hamar urte egon nindunan hi itzuli zain, Susana. Dena eduki arte itxaron ninan. Ez zerbait bakarrik, baizik eta lor zitekeen guztia, hala ez zekigun gera ezein desira, hirea bakarrik, higanako desira. Zenbat bider gonbidatu ote nuen hire aita berriro hona bizitzera etortzera, behar nuela esanez? Baita amarruz baliaturik ere.

        »Administradore kargua eskaini nionan, hi ostera ikusi beharrez. Eta zer erantzun zidan? 'Ez da erantzunik —esaten zidanan beti mandatariak—. Don Bartolomé jaunak hautsi egiten ditu berorren kartak nik eskuratzen dizkiodanean.' Baina mutilarengandik jakin ninan ezkondu hintzela eta aurki enteratu nindunan alargun geratu hintzela eta aitari lagun egiten hiola berriro.»

        Gero isiltasuna.

        «Mandataria joan eta etorri egiten zunan eta beti itzultzen zunan esanez:

        »—Ez ditut aurkitzen, don Pedro. Alde egin omen dute Mascotatik. Batzuek honantz joan direla eta beste batzuek harantz esaten didate.

        »Eta nik:

        »—Ez begiratu gastuari, bila itzak. Ezta lurrak irentsi balitu ere.

        »Harik eta egun batean etorri eta esan zidan arte:

        »—Mendialde guztia ibili dut goitik behera don Bartolomé San Juan ezkutatzen den txokoaren bila, harik eta azkenean topatu dudan arte, hango zulo batean galduta, enborrez egindako txabolamodu batean bizitzen, zera, La Andrómedako meatze abandonatuak non dauden ba hantxe.

        »Ordurako haize arraroak zebiltzanan bazterrotan. Jende batzuk armatan altxatuak omen zitunan. Zurrumurruak iristen zitzaizkigunan. Horrek uxatu zinan hire aita hemendikaldera. Ez berarengatik, gutunean esan zidanez, hire segurtasunarengatik baizik, leku biziren batera ekarri nahi hinduen.

        »Zerua irekitzen sentitu ninan. Hireganantz lasterka joateko gogoa egin zitzaidanan. Alaitasunez inguratzekoa. Negar egitekoa. Eta negar egin ninan, Susana, azkenean itzuliko hintzela jakin nuenean.»

 

 

—Herri batzuek zoritxar-zaporea diten. Antzemateko aski dun apur bat hurrupatzea haien aire zahar eta sorgortua, pobre eta argala zaharra den guztia bezala. Herri horietako bat dun hau, Susana.

        »Han, orain gatozen lekuan, denbora-pasa bahuen behintzat gauzen jaiotzari begituz: hodeiak eta txoriak, goroldioa, gogoratzen? Hemen, aldiz, ez dun sentituko bazter guztietatik isurtzen dela dirudien horrako usain hori eta garratza baino. Izan ere, zoritxarreko herria dun hau; goi eta behe zoritxarra dariona.

        »Itzultzeko eskatu zigun berak. Bere etxea utzi zigun. Deskuidoan beharko dugun guztia eman zigun. Baina ez zionagu esker onik zor. Asturugaitzekoak gaitun hemen egoteagatik, hemen ez baitugu izango inolako salbaziorik. Halaxe dinat susmoa.

        »Badakin zer eskatu didan Pedro Páramok? Ni banengonan ematen zigun hau ez zela doan. Eta prest nengonan neure lanarekin ordaintzeko zorra, nolabait pagatu behar geninan eta. Zehatz-mehatz azaldu nionan La Andrómedari buruzko guztia, eta ohartarazi nionan bazela han atarramenturik, zintzo-zintzo lotuz gero lanari. Eta badakin zer erantzun zidan? 'Ez zait interesatzen zure meatzea, Bartolomé San Juan. Zugandik nahi dudan bakarra zure alaba da. Horixe egin duzu zuk lanik onena.'

        »Hi nahi hau, beraz, Susana. Esaten din txikitan berarekin jolasten hintzela. Ezagutzen hauela. Txikitan elkarrekin bainatu ere egin zinetela ibaian. Nik ez ninan jakin; jakinez gero, jo eta akabatzeraino astinduko hindudan gerriko uhalaz.

        —Ez dut dudarik.

        —Hik esan al dun: ez dut dudarik?

        —Nik esan dut.

        —Hortaz prest hago berarekin ezkontzeko?

        —Bai, Bartolomé.

        —Ez dakin ezkondua dela eta emazte mordoa izan duela?

        —Bai, Bartolomé.

        —Ez esan niri Bartolomé. Hire aita naun!

        Bartolomé San Juan, meatzari hil bat. Susana San Juan, La Andrómedako meatzetan hildako meatzari baten alaba. Argi ikusten zuen. «Hara joan beharko dut hiltzera», pentsatu zuen. Gero esan zuen:

        —Esan zionat hik, alargun izan arren, heure senarrarekin bizitzen segitzen dunala, edo halako bizimodua daramanala behintzat; ideia burutik kentzen saiatu naun, baina makurra jartzen zaion begirakunea nik hitz egiten diodanean, eta hire izena hizpidera datorren orduko, berriz, begiak ixten ditin. Gaiztakeria bera, nik dakidanez, gizon egina. Horixe dun Pedro Páramo.

        —Eta ni nor naiz?

        —Hi nire alaba haiz. Nirea. Bartolomé San Juanen alaba.

        Susana San Juanen buruan abian jarri ziren ideiak, aurrena astiro, gero gelditu egin ziren, eta gero azkenean halako lasterrari emanez, ezen ez baitzuen betarik izan zera esateko baino:

        —Ez da egia. Ez da egia.

        —Hau mundua, alde guztietatik estutzen baitu bat, han-hemenka eskukadaka hustuz baitoa eginak garen hautsa, zatitan deseginez gu, lurra gure odolez ihinztatuko balu bezala. Zer egin dugu? Zergatik usteldu zaigu arima? Hire amak esaten zinan gutxienez Jainkoaren karitatea geratzen zaigula. Eta hik ukatu egiten dun, Susana. Zergatik ukatzen naun ni aitatzat? Erotuta al hago?

        —Ez al zenekien?

        —Erotuta al hago?

        —Bai noski, Bartolomé. Ez al zenekien?

 

 

—Bahekien, Fulgor, lurraren gainean egundo izan den emakumerik ederrena dela hori? Inoiz pentsatu ere nian betiko galdua nuela. Baina orain ez diat gogorik atzera berriz galtzeko. Ulertzen didak, Fulgor? Esaiok beraren aitari joan dadila bere meatzeak ustiatzen segitzera. Behin han... pentsatzen diat erraza izango dela bidajea ematea agureari sekula inor joaten ez den paraje haietan... Ez al duk uste?

        —Izan liteke.

        —Izan izan behar dik. Umezurtz geratu behar dik alabak. Behartuta gaudek norbait anparatzera. Ez al duk hik uste?

        —Ez dut zaila ikusten.

        —Orduan segi, Fulgor, segi hemendik.

        —Eta halako batean jakiten badu alabak?

        —Nork esango dio? Ea, esan, hemen gu bion artean, nork esango dio?

        —Inork ez noski.

        —Kenduiok «noski» horren partea. Kenduiok oraintxe bertatixe eta ikusiko duk nola dena ondo irteten den. Gogora hadi nolako lanak eman zituen La Andrómeda topatzeak. Bidal ezak haraxe lanean segitzera. Joan eta etorri ibili dadila. Pentsatu ere ez dezala egin alaba garraiatzerik. Hori hemen zainduko zioagu. Han bere lana edukiko dik, eta hemen bere etxea bertan aitorpenak egiteko. Halaxe esaiok, Fulgor.

        —Ostera ere gustatzen zait berorren ekinbidea, nagusi; gazteberritzen ari ote zaizkion, alegia, kemenak.

 

 

Comalako haraneko landen gainera euria erortzen ari da. Euri xehe bat, erauntsiak baino ezagutzen ez dituzten lur hauentzat arraroa. Igandea da. Apangotik indioak jaitsi dira euren kamamila-errosario, euren erromero, euren ezkai sortekin. Ez dute ocoterik ekarri, okotea bustirik dagoelako; ezta arte-lurrik ere, hura ere bustirik dagoelako euriteaz. Euren belarrak hedatu behegainean, arkupeetan, eta itxaron egiten dute.

        Putzuen gainera erortzen segitzen du euriak.

        Ildoen artean, artoa hazten ari den lekuan, ibaika isurtzen da ura. Gizonak ez dira etorri gaur merkatura, lanpeturik baitaude ildoak hausten urak beste uberkarik bila dezan eta milpa erne berria berekin eraman ez dezan. Taldeka dabiltza, lur urpetuan nabigatzen, euripean, euren palekin apurtzen zokor bigunak, euren eskuez berrantolatzen milpa, hura babesteko ahaleginean, lanik gabe haz dadin.

        Indioek itxaron egiten dute. Egun txarra dela sentitzen dute. Beharbada horregatik daude dardaraz lastozko euren «soingaineko» bustien azpian; ez hotzez, beldurrez baizik. Eta euri xehetuari begiratzen diote eta zeruari, zeinak ez baititu jaregiten bere hodeiak.

        Inor ez dator. Bakarrik dagoela dirudi herriak. Emakumeak adabaki-hari pixka bat enkargatu die eta azukre zerbait, eta ahal izanez gero eta egonez gero, atolea irazteko bahe bat. «Soingainekoa» hezetasunez astun egiten zaie eguerdia hurbildu ahala. Berriketan dihardute, txantxa-kontari, eta barreari ematen diote. Kamamilek distira egiten dute ihintzak zipriztindurik. Pentsatzen dute: «Pulque tantatxo bat ekarri bagenu sikiera, ez lioke axola; baina magueyen burukoskorra blai-blai eginda dago urez. Tira, zer egingo zaio».

        Justina Díaz, guardasolaz estalpeturik, Media Lunatik datorren karrika zuzenetik zetorren, espaloi-oholen gainean borbor egiten zuten zurrustadak inguratuz. Gurutzearen seinalea eta aitaren egin zuen eliza nagusiko atearen paretik pasatzean. Arkupeetan sartu zen. Indioak hura ikustera jiratu ziren. Goitik beheraino aztertuko balute bezala begitandu zitzaion guztien begirada. Lehenbiziko postuan gelditu, hamar zentabo erromero-hosto erosi, eta itzuli egin zen, indio pila haren ilarango begiradak atzetik jarraika.

        «Zeinen garesti dagoen guztia garai honetan —esan zuen, berriro Media Lunaranzko bidea hartzean—. Erromero sortatxo triste hau hamar zentaboan. Ez da iritsiko usain emateko ere.»

        Indioek altxatu egin zituzten euren postuak iluntzean. Eurian sartu ziren, euren puskak bizkarrean; elizatik pasatu Amabirjinari errezatzeko, eta ezkai eskukada bat utzi zuten limosnatzat. Gero Apangorantz zuzendu ziren, handixe etorriak baitziren. «Hor beste egun bat izango da», esan zuten. Eta bidean txantxa-kontari eta barreari emanez zihoazen.

        Justina Díaz Susana San Juanen logelan sartu zen eta erromeroa apalaren gainean ipini. Errezel itxiek eragotzi egiten zioten argiari barruratzea, eta iluntasun hartan, beraz, bakarrik itzalak ikusten zituen, asmatu bakarrik egiten zuen. Suposatu zuen Susana San Juan lo egongo zela; beti lo egon zedin opa zion berak. Hala sentitu zuen eta poz hartu zuen. Baina orduan suspirio urrun bat entzun zuen, gela ilun hartako bazterren batetik irtena bezala.

        —Justina! —esan zioten.

        Berak burua jiratu zuen. Ez zuen inor ikusi; baina esku bat sentitu zuen sorbalda gainean eta arnasa belarrietan. Ahotsak isilpean: «Hoa hemendik, Justina. Lista itzan hire tresnak eta hoa. Dagoeneko ez haugu behar».

        —Berak bai behar nau —esan zuen, gorputza tentetuz—. Gaixorik dago eta behar nau.

        —Dagoeneko ez, Justina. Ni geratuko naun hemen zaintzen.

        —Berori al da, don Bartolomé? —eta ez zion itxaron erantzunari. Oihu bat jaurti zuen, landetatik itzultzen ziren gizon eta emakumeetaraino jaitsi eta zera esanarazi zien oihu hura, alegia: «Giza ulua dirudi; baina ez dirudi ezein gizakirena denik».

        Euriak zaratak moteltzen ditu. Entzuten segitzen da oraindik ororen buruan, bere tanta aleak kazkabarkatuz, biziaren haria albainduz.

        —Zer dun, Justina? Zergatik egiten dun oihu? —galdetu zuen Susana San Juanek

        —Nik ez dinat oihurik egin. Ametsetan egongo hintzen.

        —Esan dinat nik ez dudala inoiz amets egiten. Ez darabilen batere konturik nirekin. Logalduta nabilen oso. Bart ez huen bota kanpora katua, eta ez zidanan utzi begirik biltzen.

        —Nirekin egin zinan lo, neure berna artean. Mela-mela eginda zegonan eta errukiturik neure ohean utzi nionan; baina ez zinan zaratarik egin.

        —Ez, zaratarik ez zinan egin. Bai, ordea, zirkua suelto denbora guztian, oinetatik burura brinkoka nire gainean, eta isil-isilik miauka goseak balego bezala.

        —Ondo eman nionan jaten, eta ez zunan niren ondotik askatu ere egin gau guztian. Berriro ari haiz gezurrak amesten, Susana.

        —Gau guztia pasatu zuela, bada!, ni bere brinkoekin izutzen. Eta oso txeratsua izanagatik hire katua, ez dinat nahi ondoan, horratik, lo nagoenean.

        —Irudipenak ikusten ditun, Susana. Horixe besterik ez dun. Pedro Páramo datorrenean, esango zionat ez haudala gehiago jasaten. Banoala esango zionat. Ez dun faltako jende onik niri lana emateko. Denak ez ditun hi bezalako apetatsuak, eta bati nondik nahigabe handiagoa emango ere ez ditun ibiltzen denbora guztian hi bezala. Bihar alde egingo dinat eta katua eramango dinat eta lasai geratuko haiz.

        —Ez haiz joango hemendik, Justina madarikatu eta kondenatu hori. Ez haiz inora joango, inoiz ez dun-eta aurkituko nik bezala maiteko hauenik.

        —Ez, ez naun joango, Susana. Ez naun joango. Ondo dakin hi zaintzeko nagoela hemen. Ez zion axola ernegarazten banaun ere, beti zainduko haut.

        Jaio zenetik zaindu zuen. Bere besoetan eduki zuen. Ibiltzen irakatsi zion. Berari amaigabeak iruditzen zitzaizkion pauso haiek ematen. Beraren ahoa eta beraren begi «gozoki halakoak» hazten ikusi zituen. «Mendazko gozokia urdina da. Hori eta urdina. Berde eta urdina. Menda eta mendafinarekin nahaste.» Bernetan kosk egiten zion. Bere bularretatik edoskitzera emanez entretenitzen zuen; ezer ez zeukaten, jostailuak ematen zuten bular haietatik. «Egin jolas —esaten zion—, egin jolas heure jostailutxo honekin.» Zanpa-zanpa egin eta txirtxilatu egingo zuen bertan gustura.

        Han kanpoan euria platanoen hostoen gainean erortzen entzuten zen; lurrean baltsaturiko uraren gainean irakiten balego bezala sentitzen zen ura.

        Maindireak hezetasunez hotz zeuden. Hodiek borbor egiten zuten, aparra zerien, egunaz eta gauaz, gauaz eta egunaz, beti lanean jardutez nekaturik. Isuri eta isuri segitzen zuen urak, anpulu atergabetan tulubioka.

 

 

Gauerdia zen eta han kanpoan euriaren zaratak hots guztiak itzaltzen zituen.

        Susana San Juan astiro jaiki zen. Mantso-mantso gorputza tentetu, eta ohetik aldendu zen. Han zuen berriro zama, oinetan, gorputz ertzetik tipi-tapa; aurpegia aurkitzeko ahaleginean:

        —Hi al haiz, Bartolomé? —galdetu zuen.

        Atea kirrinkaz entzun uste izan zuen, norbait sartzean edo irtetean bezala. Eta gero euria bakarrik, aldizkako, hotz, platanoen hostoen gainean itzulika, bere irakinean irakiten.

        Lokartu, eta ez zen esnatu harik eta argiak adreilu gorriak argiztatu zituen arte, ihintzez zipriztinduak egun berri baten goiz grisaren erdian. Oihu egin zuen:

        —Justina!

        Eta berehala agertu zen hura, ordurako han egon balitz bezala, tapaki batean bilduz soina.

        —Zer nahi dun, Susana?

        —Katua. Berriro etorri dun.

        —Gaixo hi, Susana.

        Bularraren gainera etzan zitzaion, besarkatuz, harik eta hark, buru hura jasotzea lortu, eta galdetu zion arte:

        —Zergatik egiten dun negar? Pedro Páramori esango zionat ona haizela nirekin. Ez zionat ezer kontatuko hire katuak ematen dizkidan sustoez. Ez jarri horrela, Justina.

        —Hire aita hil egin dun, Susana. Herenegun gauean hil zunan, eta gaur etorri ditun esatera ezin dela ezer egin; lurperatu dutela dagoeneko; ezin izan dutela ekarri hona bidea oso luzea zelako. Bakarrik geratu haiz, Susana.

        —Orduan bera zunan —eta irribarre egin zuen—. Nitaz despeditzera etorri zara —esan zuen, eta irribarre egin zuen.

 

 

Urte asko lehenago, bera artean neskatila, esana zion:

        —Jaitsi, Susana, eta esan zer ikusten dunan.

        Gerria minberatzen, eskuak odoltzen zizkion soka hartatik esekita zegoen; ez zuen, hala ere, askatu nahi: bera kanpoko munduari eutsirik zeukan hari bakarra begitantzen zitzaion une hartan.

        —Ez dut ezer ikusten, aitatxo.

        —Bilatu ondo, Susana. Saiatu zerbait aurkitzen.

        Eta argi egin zion bere lanpararekin.

        —Ez dut ezer ikusten, aitatxo.

        —Gehiago jaitsiko haut. Abisaidan behegainean hagoenean.

        Egur artean irekitako zulo txiki batetik sartua zen. Ohol ustel, zahar, ezpaldu eta lur itsaskorrez beteen gainean ibilia zen:

        —Jaitsi beherago, Susana, eta aurkituko dun esaten dinadana.

        Eta bera jaitsi eta jaitsi egin zen zabuka, sakontasunean kulunkatuz, aldaroka oinak «ez dut aurkitzen oinak non ipini»an.

        —Beherago, Susana. Beherago. Esaidan zerbait ikusten dunan.

        Eta euslekua aurkitu zuenean hantxe geratu zen, isilik, mututu egin baitzen beldurrez. Batera eta bestera zebilen lanpara, eta bertan gelditzeke pasatzen zen argia beraren ondotik. Eta han goiko oihuak dardara eragiten zion:

        —Emaidan hor dagoena, Susana!

        Eta berak esku artean heldu zion burezurrari eta argiak betean jo zuenean askatu egin zuen:

        —Hildako baten burezurra da —esan zuen.

        —Zerbait gehiago aurkitu behar dun ondoan. Aurkitzen dunan guztia emaidan.

        Gorpua pusketan desegin zen; azukrezkoa balitz bezala askatu zitzaion masaila. Zatiz zati emanez joan zitzaion, harik eta oinetako behatzetara iritsi eta giltzadura bat bestearen ondoren eskuratu zizkion arte. Eta burezurra aurrena; eskuetan desegin zitzaion bola biribil hura.

        —Bilatu zerbait gehiago, Susana. Dirua. Urrezko gurpil biribilak. Bila itzan, Susana.

        Orduan berak ez zuen izan bere berri, handik egun askotara arte baizik, izotz artean, aitaren begirada izotzez beteen artean.

        Horregatik egiten zuen orain barre.

        —Jakin dut zu zinela, Bartolomé.

        Eta Justina gaixoak, negarrez ari baitzen beraren bihotzaren gainean, altxatu egin behar izan zuen ikusirik bera barrez ari zela eta barrea algara bihurtzen zitzaiola.

        Kanpoan euriak segitzen zuen. Indioak joanak ziren. Astelehena zen, eta euritan urperatzen segitzen zuen Comalako haranak.

 

 

Haizeek jo eta jo segitu zuten egun horietan guztietan. Euriak ekarriak zituzten haize horiek. Euria joana zen; baina haizea gelditu egin zen. Han landetan milpak egurastu egin zituen bere hostoak eta ildoen gainera etzan zen haizetik babesteko. Egunez, pasamodukoa zen; huntzak bihurritu eta teilei karranka eragiten zien teilatuetan; gauez, ordea, intzirika jarduten zuen, luze intziri luzez. Hodei kaparrak pasatzen ziren isilik zerutik, lurra ia ukituz bezala oinez.

        Susana San Juanek leiho itxiaren kontra zafraka entzuten du haizea. Besoak buru atzean etzanda dago, pentsatzen, gauaren zaratak entzuten; nola gaua joan eta etortzen den, baretasunik gabeko haizearen putzadak arrastaka eramanik. Gero bat-bateko gelditze zakarra.

        Atea ireki dute. Aire bolada batek lanpara itzaltzen du. Iluntasuna ikusten du eta orduan utzi egiten dio pentsatzeari. Xuxurla txiki batzuk sentitzen ditu. Berehala bere bihotza entzuten du pilpira gorabeheratsutan taupa-taupa joka. Bere betazal itxietatik zehar argiaren garra erdi ikusten du.

        Ez ditu irekitzen begiak. Ile adatsa aurpegiaren gainera isurita dauka. Argiak izerdi tantak irazekitzen dizkio ezpainetan. Galdetzen du:

        —Zu zara, aita?

        —Hire aita naun, alaba nirea.

        Begiak erdi irekitzen ditu. Beraren ileak sabai gaineko itzal batek gurutzatuko balitu bezala begiratzen du, burua beraren aurpegiaren gainean itzalak. Eta honako aurrez aurreko figura lausoa, beraren betileetako euriaren atzean. Argi barreiatu bat; bihotzaren lekuan dagoen argi bat, gar kliskari antzera pilpiratzen den bihotz txiki baten forma duena. «Penaz hiltzen ari zaizu bihotza —pentsatzen du—. Badakit Florencio hil zela kontatzera zatozela; baina hori badakit nik. Ez samindu besteengatik; ez larritu niregatik. Nik leku seguruan gordeta daukat neure oinazea. Ez utzi bihotza itzal dakizun.»

        Gorputza tentetu eta aita Rentería zegoen tokiraino ekarri zuen arrastaka.

        —Utzidazu neure deskontsolamenduarekin kontsola zaitzadan! —esan zuen, kandelaren garra babestuz eskuekin.

        Aita Renteríak beragana hurbiltzen utzi zion; ikusi zuen kandela piztua eskuekin hesitzen eta gero argimuki irazekiaren kontra jartzen aurpegia, harik eta haragi gardostuaren usainak kandela astintzera behartu zuen arte, putzada batez estalirik.

        Orduan iluntasuna itzuli zen eta bera bizkor leihatu zen bere maindireen azpian gerizatzera.

        Aita Renteríak esan zion:

        —Hire animoa sendotzera etorri naun, alaba.

        —Orduan adio, aita —erantzun zuen berak—. Ez etorri gehiago. Ez zaitut behar.

        Eta entzun zuen nola urruntzen ziren urratsak, beti hotz, dardara eta beldur sentipen bat uzten zioten urratsok.

        —Zertarako zatoz ni ikustera, hilda bazaude?

        Aita Rentería, atea itxi, eta gaueko airera irten zen.

        Haizeak putz eta putz segitzen zuen.

 

 

Totela esaten zioten gizon bat iritsi zen Media Lunara, eta Pedro Páramorengatik itaundu.

        —Zertarako egiten duzu haren galdea?

        —Hitz egin nahi dut beberarekin.

        —Ez zagok.

        —Esaiozu, bubueltan datorrenean, don Fulgorren papartetik natorrela.

        —Bila joango natzaio; baina itxarotea daukazu ordutxo batzuk.

        —Esaiozu premia larriko kokontua dela.

        —Esango diot.

        Totela esaten zioten gizonak zaldiaren gainean itxaron zuen. Handik puska batera, Pedro Páramo, sekula ikusi gabea baitzuen gizonak, aurrean jarri zitzaion.

        —Zer duk honaino etorrita?

        —Zuzenean hitz egin behar dut nanagusiarekin.

        —Ni nauk. Zer nahi duk?

        —Bada, babakar-bakarrik hauxe. Don Fulgor Sesedano hil dute. Nik lagun egiten nion. «Isurtokiak» non diren, aaieka hartara arrimatuak ginen, jakiteko ea zergatik ari zen urritzen ura. Eta horretan genbiltzala, hahara non ikusten dugun gizon saldo bat gure bila irtena. Eta jejendetza haren artetik ahots bat jaulki da, esanez: «Nik hori, eezagutzen dut. Memedia Lunako administradorea da».

        »Ni ez naute aaintzakotzat hartu ere egin. Baina don Fulgorri aberea askatzeko agindu diote. Iraultzaileak zirela esan diote. Be'orren lurren bila zetozela. 'Kokorri! —esan diote don Fulgorri—. Esaiozu zeure nagusiari han ikusiko dugula elkar!' Eta berak askatu egin du kakabala, izuak jota. Ez oso azkar, hahain zen astuna; baina korri egin du. Kokorrika hil dute. Hanka bat gogoian eta bestea behean hil da.

        »Orduan ni mumugitu ere ez naiz egin. Gagautu arte itxaron dut eta hemen naiz, zer gertatu den gagaztigatzeko.

        —Eta zeren zain hago? Zergatik ez haiz mugitzen? Hoa, esaiek horiei hementxe naukatela behar dutenerako. Nirekin tratua egitera etor daitezela. Baina aurretik egik osteratxo bat La Consagraciónetik. Ezagutzen duk Tilcuate delakoa? Han egongo duk. Esaiok berarekin egon beharra daukadala. Eta urlia horiei abisaiek astia hartzen duten bezain pronto espero ditudala. Zer iraultzaile klase dira?

        —Ez dakit. Hala esaten diote euren buburuari.

        —Esaiok Tilcuateari azkar baino azkarrago behar dudala bera.

        —Halaxe egingo dut, nanagusi.

        Pedro Páramo bere langelan giltzapetu zen atzera. Zahar eta abaildurak joa sentitzen zen. Ez zitzaion ardura Fulgor, azken batean «hanka bat eta gehixeago beste zerean zuela» baitzegoen hura ordurako. Emateko zeukan guztia emanda zegoen; oso zerbitzala izan zen beti, hala ere, bakoitzari bere zer dena. «Edozein modutan, aze 'tilkuatekadak' hartu behar dituzten erook», pentsatu zuen.

        Susana San Juan zuen areago gogoan, beti hantxe bere gelan sartua, lotan, edo bestela, lotan balego bezala. Barteko gaua zutik emana zuen, paretaren kontra bermaturik, argimutilaren argi moteletik zehar Susanaren gorputza nola mugitzen zen begira; aurpegia izerditan, eskuak maindireei eragiten, estu-estu egiten burkoa itolarriraino.

        Hona bizitzera ekarria zuenetik, haren ondoan pasaturiko beste gaurik ez zekien, gau minberatu, egonezin azkengabeko gauok baino. Eta bere buruari galdetzen zion ea noiz arte bukatuko zen hura.

        Noizbait, espero zuen. Ezerk ezin du iraun horrenbeste, ez da ezein oroitzapen, ezta biziena izanik ere, itzaltzen ez denik.

        Gutxienez jakin izan balu zer zen hari barrutik halako tratu txarra ematen ziona, beilan iraulkarazten zuena, ezertarako ez zela uzteraino zatituko balute bezala.

        Ezagutzen zuelakoan zegoen. Eta hala izan ez balitz ere, ez al zen akaso nahikoa jakitea berak lurraren gainean maiteen zuen izakia zela? Eta gainera, eta hauxe zen garrantzizkoena, baliagarri izango zitzaiola, horrenbestez, beste oroitzapen guztiak ezabatuko zituen irudi harexen argipean alde egiteko bizitik.

        Zein zen, ordea, Susana San Juanen mundua? Hori izan zen Pedro Páramo sekula jakitera iritsi ez zen gauzetako bat.

 

 

«Nire gorputza gustura sentitzen zen harearen berotasunaren gainean. Itxita neuzkan begiak, zabalik besoak, destolestuak bernak itsasoaren haize kirrira. Eta itsasoa han aurrez aurre, urruna, apar hondar doi batzuk utziz nire oinetan bere gora aldian...»

        —Orain bai bera dela hitz egiten duena, Juan Preciado. Ez ahaztu esatea zer dioen.

        «... Goiz zen. Itsasoa korri eta jaitsi egiten zen olatutan. Bere aparra gainetik kendu eta joan egiten zen, garbia, bere ur berdearekin, uhin isiletan.

        »—Itsasoan, biluzik baino ez zakiat bainatzen —esan nion—. Eta berak jarraitu egin zidan lehenbiziko egunean, biluzik hura ere, fosforeszentea itsasotik irtetean. Ez zegoen kaiorik; 'moko-itsusi' esaten dieten txoriok baino ez, zurrungan ari balira bezala kurrinka egiten duten eta eguzkia irten ondoren desagertzen diren horietakoak. Berak jarraitu egin zidan lehenbiziko egunean, eta bakarrik sentitu zen, ni han egonagatik.

        »—'Moko-itsusi' bat bahintz bezala dun, guztien arteko bat —esan zidan—. Gogokoago haut gauetan, biok burko berean gaudenean, maindireen azpian, iluntasunean.

        »Eta joan egin zen.

        »Ni itzuli egin nintzen. Beti itzuliko nintzen. Itsasoa, nire orkatilak busti, eta badoa; nire belaunak, nire izterrak bustitzen ditu; nire gerria inguratzen bere beso leunarekin, jira egiten du nire bularren gainean; besarka atxikitzen zaio nire lepoari; estutzen ditu nire sorbaldak. Orduan harengan hondoratzen naiz, osorik. Haren baitan uzten dut neure burua beraren jo eta jo bortitzean, beraren bere egite leunean, zatirik uzteke.

        »—Gustatzen zaidak itsasoan bainatzea —esan nion.

        »Baina berak ez du ulertzen.

        »Eta hurrengo egunean han nintzen ostera itsasoan, purifikatzen. Haren olatuen baitan uzten neure burua.»

 

 

Arratsaldea nabartzen ari zela, gizonak agertu ziren. Karabinak aldean eta kartutxo-uhalak soinean zetozen. Hogei inguru ziren. Pedro Páramok afaltzera gonbidatu zituen. Eta haiek, kapelua erantzi gabe, mahaira jarri, eta isilik itxaron zuten. Txokolatea ekarri zietenean txokolatea hurrupatzen, besterik ez zitzaien entzun, eta artopilak mauka-mauka jaten frijoleak inguratu zizkietenean.

        Pedro Páramok so egiten zien. Ez zitzaion aurpegi ezagunik begitantzen haien artean. Beraren atzeantxe, itzalean, Tilcuatea zegoen zain.

        —Nagusiok —esan zien janaldia bukatu zutela ikusi zuenean—, zer gehiago egin dezaket zuengatik?

        —Berori da honen jabea? —galdetu zuen batek eskua abanikatuz.

        Baina beste batek moztu zuen esanez:

        —Hemen ni nauk hitz egiten duena!

        —Tira. Zertan lagun diezazueket? —galdetu zuen ostera Pedro Páramok.

        —Be'orrek ikusten duenez, armatan altxatu gara.

        —Eta?

        —Eta ba hori da guztia. Gutxi iruditzen zaio?

        —Baina eta zergatik hori?

        —Ba beste batzuk ere altxatu direlako. Ez al daki be'orrek? Itxaron pittin bat aginduak etorri arte, eta orduan zertuko diogu be'orri garbi arrazoia. Gu hemen egotea, hasteko, ez da berriketa.

        —Nik badakit arrazoia —esan zuen beste batek—. Eta berorrek nahi badu enteratuko diot zein den. Gobernuaren eta euron kontra matxinatu gara, horra, aspertuta gaudelako dagoeneko jasaten. Gobernuari halakoxe zitala izateagatik, eta euroi, berriz, ez direlako bandido miserable eta lapur gantzatsu batzuk baino. Eta gobernu jaunarengatik ez dut gehiago tautik esango, balazoka esango diogulako aurki horri esan nahi dioguna.

        —Zenbat behar duzue zuen iraultza egiteko? —galdetu zuen Pedro Páramok—. Beharbada nik lagun diezazueket.

        —Ondo ziok hemen jaunak, Perseverancio. Ez hion utzi behar mingainari jareginda. Aberats bat inguratu behar diagu gastuei erantzuteko, eta ze hobeagorik honako jaun hau baino. Ea hi, Casildo, zenbat bezala behar dugu?

        —Bere intentzio onak eman nahi diguna eman diezagula.

        —Honek, zera, «Pasio santuko oilarrari ere ez liokek emango urik». Aprobetxa dezagun hemen gaudela, behingoan ateratzeko baita bere papozaku zikinean traba'uta geratu zaion artoa ere.

        —Lasaitu, Perseverancio. Onez onean hobeto lortzen dituk gauzak. Jar gaitezen akort. Hitz egik hik, Casildo.

        —Ba nik hor gutxi gora-behera jota esango nuke hogeiren bat mila peso ez leudekeela gaizki hasteko. Zer iruditzen zaizue zuei? O'ain, nork jakin ez ote zaion gutxitxo iruditzen jaun honi, laguntzeko halako borondate zabala duenez gureganako. Eman dezagun orduan berrogeita hamar mila. Konforme?

        —Ehun mila peso emango dizkizuet —esan zien Pedro Páramok—. Zenbat zarete?

        —Hirurehun ge'a.

        —Tira. Beste berrehun gizon utziko dizkizuet zuen ostea handiagotzeko. Astebete barru zeuen esku edukiko dituzue hala gizonak nola dirua. Diruarena oparia da, zeuentzat; gizonak, maileguan baino ez dizkizuet uzten. Gehiago behar ez dituzuenean, honantz bidali. Ondo dago horrela?

        —Nola ez baina.

        —Orduan gaur zortzi arte, jaunak. Eta atsegin handia izan dut zuek ezagutu izana.

        —Bai —esan zuen azken irten zenak—. Ondo gogoan har beza berorrek eze, gurekin kunplitzen ez badu, entzungo duela berriz Perseverancioren izena, hala baitut nik grazia.

        Eskua emanez despeditu zuen Pedro Páramok.

 

 

—Nor uste duk hik dela hauen buru? —galdetu zion geroago Tilcuateari.

        —Bada nik egingo nuke erdian zegoen eta begirik altxatu ere egin ez duen tripandi hori dela. Taupada dut bera dela... Gutxitan egiten dut huts, don Pedro.

        —Ez, Damasio, hi haiz buru. Edo zer, ez duk joan nahi matxinadara, ala?

        —Berandu ere egiten ari zait kasik, horra. Ni naizen builazalearekin.

        —Ikusi duk bada zertan den kontua; ez duk, beraz, nire aholkuen beharrik ere. Batu itzak hirurehun mutil heure konfiantzakoak eta enrola hadi matxino horiekin. Agindu nien jendea daramakieala esaiek. Hortik aurrerakoan, jakingo duk heuk nola moldatu.

        —Eta diruaz zer esango diet? Hura 're entregatu e'in behar al diet?

        —Hamar peso emango diat bakoitzarentzat. Bakar-bakarrik euren gasturik premiazkoenetarako. Esaiek gainerakoa hemen gordeta dagoela eta euren esku. Ez da komenigarria hainbeste diru eramaterik aldean halako joan-etorrietan dabilenak. Parentesi artean: gustatuko al litzaiake Puerta de Piedrako arrantxo koxkorra? Beno, bada hirea duk ber-bertatik. Mandatu bat eramango diok Comalako Gerardo Trujillo lizentziatuari, eta hantxe bertan jarriko dik hire izenean jabetza. Zer diok, Damasio?

        —Galdetzea ere, nagusi. Hala ere, horrekin zein hori gabe, gustu hutsagatik egingo nuke nik hau. Ezagutzen nau bai berorrek hori jakiteko lain. Edozein modutan, eskertu egiten diot. Atsoak gutxienez zerekin entreteniturik izango du ni hortik zehar aire egiten dudan bitartean.

        —Eta hara, hortxe bide batez eramaitzak heurekin behiren batzuk. Mugimendua, horrexen premia dik arrantxo horrek.

        —Ez dio axola ze'ak, zebuak badira?

        —Aukera itzak nahi dituanetatik, eta hire andreak zain ditzakeela derizkioanak. Eta gure kontura itzulirik, saia hadi ez askorik urruntzen nire lurretatik, alegia hala beste batzuk etorriz gero dagoeneko harturik ikus dezaten landa. Eta etorri ni ikustera ahal duan edo nobedaderik duan aldiro.

        —Egongo gara, nagusi.

 

 

—Zer ari da esaten, Juan Preciado?

        —Esaten din berak haren bernen artean gordetzen zituela bere oinak. Bere oin harri hotz gisa izoztuak, eta ogia gaingorritzen den labe batean bezala berotzen zirela han. Esaten din hark oinetan kosk egiten ziola esanez labean gaingorrituriko ogia bezalakoak zirela. Kuzkurtuta egiten zuela lo, haren barruan sarturik, ezerezean galdurik beraren haragia hausten zela sentitzean, ildo bat bezala irekitzen zela, iltze sutsu, gero epel, gero gozo batek beraren haragi bigunaren kontra kolpe gogorrak joz irekitako ildo bat; hondora eta hondorago murgilduz, intziriraino. Baina min handiagoa eman ziola haren heriotzak. Hori zion.

        —Eta nortaz ari da?

        —Bera baino lehenago hil zen norbaitetaz, ziur asko.

        —Baina nor izan zitekeen?

        —Ez zakinat. Esaten din hura etortzen luzatu zen gauean sentitu zuela oso ere gauaz itzuli zela, goizaldera beharbada. Ozta-ozta nabaritu zinan, iruditu baitzitzaion beraren oinak, ordura arte bakarrik eta hotzik egonak, zerbaitetan biltzen zirela; norbaitek zerbaitetan biltzen zituela eta beroa ematen ziela. Esnatu zenean hantxe aurkitu zitinan, itxaroten zion bitartean irakurtzen jarduna zen eta gehiago logaleari eusterik izan ez zuenean behegainera erortzen utzia zuen egunkari batean biribilkaturik. Eta hantxe zeudela beraren oinak egunkarian bildurik, hura hil zela esatera etorri zitzaizkionean.

        —Bera lurperatu zuteneko kutxa hautsi egin duk nonbait, ohol karranka moduko bat entzuten baita.

        —Bai, nik ere entzuten dinat.

 

 

Gau horretan ostera etorri zen amets andana erreskadan. Zergatik hainbeste gauzaren oroitze bizi hori? Zergatik ez besterik gabe heriotza eta ez iraganaren musika xamur hori?

        —Florencio hil da, andrea.

        Zeinen luzea zen gizon hura! Zeinen altua! Eta ahotsa gogorra zuen. Lurrik lehorrena bezalako lehorra. Eta lausoa zen haren figura, ala geroago lausotu zen?, beraren eta haren artean euria bailegoen oztopo eginez. Zer esan zuen? Florencio? Zein Florencioz ari zen? Nireaz? Oi!, zergatik ez nintzen negar-malkotan urperatu bertan, neure larriari ur horrez igurtzaldi bat emateko? Jauna, hi ez haiz existitzen! Heure babesa eskatu nian harentzat. Zaindu hiezadala. Hori eskatu nian. Baina hi bakar-bakarrik arimez arduratzen haiz. Eta nik harengandik nahi dudana gorputza duk. Biluzik eta bero maitasunez; desiraz irakiten; nire bularren eta nire besoen dardara estu-estutzen. Nire gorputz gardena harenetik zintzilikaturik. Nire gorputz arina hantxe eutsirik eta haren indarretara jareginik. Zer egingo dut orain neure ezpainekin, haren ahorik ez badut haiek betetzeko? Zer egingo dut neure ezpain minberatuez?

        Susana San Juan egonezinez iraulkatzen zen bitartean, zutik, ate ondoan, Pedro Páramok so egiten zion eta jada asko irauten ari zen amets berri haren segundoak kontatzen zituen. Lanpararen olioa txinpartaka ari zen eta garra gero eta ahulagotuz zihoan kliskada. Aurki itzaliko zen.

        Gutxienez oinazea balitz hark sentitzen zuena, eta ez sosegurik gabeko amets horiek, amets azkengabe eta akigarri horiek, kontsolagarriren bat bila ziezaiokeen. Hala pentsatzen zuen Pedro Páramok, Susana San Juanengan finko begirada, haren mugimendu bakoitza segituz. Zer gertatuko litzateke hura ere itzaliko balitz, berari hura ikusteko modua ematen zion argi ahul haren garra itzaltzean?

        Gero irten egin zen, zaratarik gabe itxiz atea. Kanpoan, gauaren aire garbiak desitsatsi egin zuen Pedro Páramorengandik Susana San Juanen irudia.

        Hura egunsentia baino lehentxeago esnatu zen. Izerditan. Burusi astunak behegainera bota, eta maindireen berotasuna ere kendu zuen aldetik. Orduan haren gorputza biluzik geratu zen, goizaldeko haizeak freskaturik. Hasperen egin, eta gero ostera ere lo geratu zen.

        Halaxe aurkitu zuen handik ordu batzuetara aita Renteríak; biluzik eta lo.

 

 

—Badaki, don Pedro, Tilcuatea azpiratu dutela?

        —Bazakiat bala-dantzaren bat ibili dela bazterretan bart, zalaparta entzun baita puska batean, baina hortik aurrerakoan ez zakiat ezer. Nork kontatu dik hori, Gerardo?

        —Zauritu batzuk iritsi dira Comalara. Nire andrea laguntzen ibili da zauri lotzen eta. Damasioren taldekoak zirela esan dute eta hildako asko izan dituztela. Itxura denez, euren buruari villista esaten dioten batzuekin topatu dira.

        —Arranopola, Gerardo! Garai txarrak zatozkiguk, bistan denez. Eta hik zer pentsatzen duk egitea?

        —Banoa, don Pedro. Sayulara. Bulego berri bat jarriko dut han martxan.

        —Zuek abokatuok abantaila hori duzue; leku guztietara eraman dezakezue zeuen ondarea, muturrak hausten ez dizkizueten bitartean.

        —Ez pentsa, gero, don Pedro; beti gabiltza buruhaustetan sartuta. Gainera min ematen du berori bezalako pertsonak atzean uzteak, eta batekin izan dituzten begiramenak faltan botatzen dira. Aldiro-aldiro geure mundua apurtuz bizi gara, hala esatea bidezko bada. Non nahi du berorrek utz diezazkiodala paperak?

        —Ez utzi. Eramaitzak heurekin. Ala ezin al duk deskuidoan neure kontuez arduratzen segitu hoan lekuan?

        —Eskertzen diot berorren konfiantza, don Pedro. Bene-benetan eskertu ere. Atrebentziarekin esan beharra daukat, ordea, ezinezko izango zaidala. Zenbait irregulartasun... Alegia... Berorrek baino beste inork ezagutu behar ez dituen testigantza batzuk. Okerreko saltsa-maltsatarako bidea eman dezakete deskuido santuan beste esku batzuetan eroriz gero. Seguruena berorrek aldean edukitzea da.

        —Ondo diok, Gerardo. Utz itzak hortxe. Erre egingo ditiat. Paperekin zein gabe, nork jarriko dit ezbaian niri daukadanaren jabetza?

        —Inortxok ere ez noski, don Pedro. Inork ez. Berorren baimenarekin.

        —Hoa Jainkoarekin, Gerardo.

        —Zer esan du berorrek?

        —Esan diat Jainkoa lagun dakiala.

        Gerardo Trujillo lizentziatua astiro irten zen. Zahartuta zegoen jada; baina ez halako urrats labur, gogo gabeok emateko. Egia esateko, sari bat espero zuen. Don Lucas zerbitzatu zuen, bakean izan beza atseden, don Pedroren aita; haren ondoren don Pedro, eta oraino; gero, berriz, Miguel, don Pedroren semea. Egia esateko, ordaina espero zuen. Ordain-sari bat handia eta baliotsua. Andreari esana zion:

        —Don Pedrorengandik despeditzera noan. Bazakinat ez nauela utziko esker-oparirik gabe. Kasik egingo niken emango didan diruarekin aski izango dugula itxurazko bulego bat ipintzeko Sayulan, eta eroso bizitzeko hil arteko denbora guztian.

        Baina, zergatik ote dute beti emakumeek duda bat? Abisuak jasotzen dituzte zerutik, edo zer? Bera ez zen batere ziur agertu deus lortuko zuenik:

        —Oso gogor lan egin beharko duk han burua jasotzeko. Hemendik ez duk ezer aterako.

        —Zergatik dion hori?

        —Jakin zakiat.

        Aterantz ibiltzen segitu zuen, edozein deiri adi: «Ei, Gerardo! Hain kezkatuta egoteak ez zidak utzi higan pentsatzen. Baina badiat nik hirekin diruz ordaintzen ez den mesede-zorrik. Tori hauxe opari: hutsaren hurrengoa duk».

        Baina deia ez zen iritsi. Atea gurutzatu, eta bere zaldiaren kabestrua askatu zuen zutagatik. Zelara igo zen, eta, urratsez, deitzen bazioten entzutearren askorik ez urruntzen saiatuz, Comalarantz zuzendu zuen pausoa, bidetik desbideratu gabe. Media Luna bere atzean galtzen zela ikusi zuenean, pentsatu zuen: «Neure burua oso beheratzea litzatzeke mailegu bat eskatuko banio».

 

 

—Don Pedro, hemen naiz berriro, ez bainago konforme neure buruarekin. Gustura segituko dut berorren kontuak eramaten.

        Hala esan zuen, ostera Pedro Páramoren langelan eserita, ordu erdi ere ez zela egona zen tokian.

        —Ondo zagok, Gerardo. Hortxe dituk paperak, hik utzitako tokian.

        —Nahi nuke bestetik... Gastuak... Lekualdaketa... Lansariaren aurrerapen apurtxo bat... Zerbait apartekoa, berorrek begi onez ikusten badu.

        —Bostehun?

        —Ezin liteke izan pixka bat, zera, pixkatxo bat gehixeago?

        —Milarekin konforme?

        —Eta bost balira?

        —Bost zer? Bost mila peso? Ez zauzkaat. Ondotxo dakik hik dena ezarrita dagoela. Lurrak, animaliak. Badakik hik hori. Eramaitzak mila. Ez diat uste gehiago beharko duanik.

        Gogoetan geratu zen. Burua erorita. Don Pedro Páramok dirua kontatzen zueneko idazmahaiaren gainean pesoek ateratzen zuten txin-txin hotsa entzuten zuen. Don Lucasez gogoratzen zen, zeinak beti zorretan utzi baitzion lansaria. Don Pedroz, zeinak kontu berria egin baitzuen. Haren seme Miguelez: zenbat lotsaldi gogor pasarazi zion mutil horrek!

        Gutxieneko kontuan hamabosten bat aldiz libratua zuen kartzelatik, edo deskuidoan gehiagotan. Eta gizon harekin gauzatu zuen hilketa, nola zuen abizena? Rentería, hori da. Rentería deituriko hildakoa, eskuan pistola bat jarri ziotena. Nolako izututa zegoen Miguelito, nahiz gero barregurak erasan. Horixe bakarrik, zenbat kostako zitzaion don Pedrori gauzak hartaraino joan balira, lege-bideraino? Eta bortxaketena, zer? Zenbat aldiz atera behar izan zuen berak bere sakelatik dirua haiek harrotu ez zezaten kontua: «Pozteko ere badun, horra, haur txuritxo baten ama izango haiz eta!», esaten zien.

        —Hemen daukak, Gerardo. Ondo zaindu itzak, ez dituk-eta kimuberritzen.

        Eta berak, artean ere bere pentsamenduetan, erantzun zuen:

        —Bai, hildakoak ere ez dira kimuberritzen —eta gehitu zuen—: Zoritxarrez.

 

 

Asko falta zen egunsentirako. Zerua izarrez beterik zegoen, gauaren zabalaz puzturiko izar lodiz. Ilargia, puska batean irten, eta gero alde egina zen. Inork begiratzen ez dion, inork kasurik egiten ez dion ilargi triste horietakoa zen. Puska batean han egon zen desitxuratuta, inolako argirik eman gabe, eta gero muinoen atzean gordetzera egin zuen.

        Urrun, iluntasunean galdurik, zezenen marruma entzuten zen.

        «Animaliok sekula ez dute lo egiten —esan zuen Damiana Cisnerosek—. Sekula ez dute lo egiten. Deabrua bezalakoak dira, beti baitabil arima bila infernura eramateko.»

        Buelta eman zuen ohean, aurpegia paretara hurbilduz. Orduan kolpeak entzun zituen.

        Arnasa gelditu zuen eta begiak ireki. Ostera entzun zituen hiru kolpe lehor, norbaitek esku-koskorrez joko bailuen paretan. Ez hemen, beraren ondoan, urrutiago baizik; baina pareta berean.

        «Ene! Ez ote dira horiek San Pascual Bailónen hiru joaldiak, bere zaleren bati abisatzera etorrita heriotzako ordua iritsi zaiola.»

        Eta berak aspalditik galdua zuenez bederatziurrena, bere erreumak zirela eta, ez zen kezkatu; baina beldurra sartu zitzaion eta, beldurra baino gehiago, jakingura.

        Ohazuretik zaratarik gabe jaiki, eta leihora irten zen.

        Landak beltz zeuden. Hala eta guztiz, hain zuen ondo ezagutzen, ezen ikusi baitzuen nola Pedro Páramoren gorputz eskerga kulunkan zebilen Margarita neskatxaren leiho gainean.

        —Ai, hau gure don Pedro! —esan zuen Damianak—. Ez zaizkio kentzen katu-mainok. Ulertzen ez dudana da zergatik gustatzen zaion gauzak hain gordeka egitea; abisatu besterik ez zeukan eta nik esango nion Margaritari nagusiak behar zuela gau honetarako, eta hala berak ez zuen ohetik jaikitzeko lanik ere hartu beharko.

        Leihoa itxi zuen zezenen marruma entzutean. Ohazuraren gainean etzan zen, belarrietaraino tapatuz burusiaz, eta gero hasi zen pentsatzen Margarita neskatxari gertatzen ariko zitzaionaz.

        Geroago atorra erantzi behar izan zuen, bero jartzen hasi baitzen gaua...

        —Damiana! —entzun zuen.

        Orduan bera neskato zen.

        —Irekidan atea, Damiana!

        Dardaraz zeukan bihotza, alegia zapo bat saihets artean brinkoka.

        —Baina zertarako, nagusi?

        —Irekidan, Damiana!

        —Dagoeneko lo nago eta, nagusi.

        Gero sentitu zuen han zihoala don Pedro korridore luzeetan barrena, amorruak irakiten zegoenean ematen zekien zapatakazo haiek emanez.

        Hurrengo gauean, berak, disgustua saihesteko, ixteke utzi zuen atea, eta biluztu ere biluztu zen, trabarik aurki ez zezan. Baina Pedro Páramo sekula ez zen itzuli berarekin.

        Horregatik orain, Media Lunako neskameen kaporala zenean, errespetua ezarria zuelako bere inguruan, orain, dagoeneko atsotuta zegoela, oraindik ere pentsatzen zuen nagusiak zera esan zioneko gau hartaz:

        «Irekidan atea, Damiana!»

        Eta tenore hartan Margarita neskatxa zein zoriontsu izango zen pentsatuz oheratu zen.

        Gero ostera entzun zituen beste kolpe batzuk; baina ate nagusiaren kontra, zakar, kulatazoka astinduko balute bezala.

        Ostera ere ireki zuen leihoa eta gauera atera burua. Ez zuen ezer ikusten; hala ere, lurra irakin-borborrez beterik zegoela iruditu zitzaion, euria egin eta harrez pikortatzen denean bezala. Gizon askoren berotasuna edo halako zerbait altxatzen zela sentitzen zuen. Igelen korroka entzun zuen; kilkerrak; eurite sasoiko gau geldia. Gero berriro entzun zituen kulatazoak atea astintzen.

        Lanpara batek bere argia garaztatu zuen gizon batzuen aurpegiaren gainera. Gero itzali egin zen.

        «Niri interesatzen ez zaizkidan gauzak dira», esan zuen Damiana Cisnerosek, eta leihoa itxi.

 

 

—Jakin diat azpiratu hautela, Damasio. Zergatik uzten duk hori egin diezaaten?

        —Oker eman diote berria, nagusi. Niri ez zait ezer gertatu. Oso-osorik daukat nik neure jendea. Hor dakartzak neurekin zazpiehun gizon eta beste zenbait arrimatuak. Gertatu dena da «zahar»etako bakan batzuk, ezer egin gabe egotez aspertuta, tiroka ekin diotela kaskamotz koadrila baten kontra, eta ejerzito oso bat izan, ezustean, hura. Villistak, ez dakit berorrek aditzera daukan.

        —Eta nondik irten dira horiek?

        —Iparraldetik datoz, harrapatzen duten guztia aurrean eramanez. Badirudi, nonbait, alderik alde ibiltzen ari direla lurra, bazter guztiak miatuz. Boteretsuak dira. Hori behintzat, ez die inork kenduko.

        —Eta zergatik ez haiz elkartzen eurekin? Esana diat irabazten ari denarekin egon beharra dagoela.

        —Eurekin nago dagoeneko.

        —Eta orduan zertarako hator nigana?

        —Dirua behar dugu, nagusi. Aspertuta gaude dagoeneko okela jatez. Galea ere galdua dugu aspaldi horrena. Eta inork epera saldu nahi ez. Horregatik gatoz, berorrek horni gaitzan eta hala premiarik izan ez dezagun inori lapurretarik egiteko. Urrun bagenbiltza, ez litzaiguke axolako jo eta «ekinaldi» bat egitea auzoei; baina hemen denok gara senitarteko, eta barrenak ez agintzen lapurreta egiteko. Kontuak kontu, dirua behar dugu, txilekiko artopil bat bederik inguratuko badugu. Leporaino gaude okela jatez.

        —Koskak estutzen hasi behar al hatzait orain, Damasio?

        —Ezta pentsatu ere, nagusi. Mutilengatik ari natzaio; bestela, niri, bost axola.

        —Ondo duk heure jendearengatik horrela arduratzeko prest egotea; baina ateraiok besteri, abila haiz eta, behar duana. Nik dagoeneko eman diat. Eman diadanarekin konforma hadi. Eta hau ez da aholku bat ezta gutxiagorik ere, baina ez al zaik bururatu Contla erasoz hartzea? Zertarako uste duk habilela iraultzan? Limosna eske bahoa atzeratuta habil. Hobe huke horretarako kasik heure andrearekin oilo zaintzera joango bahintz. Jo eta oldar hakio herriren bati! Hi heure larrua arriskatzen bahabil, zer deabrurengatik ez du jarri behar bestek zerbait beretik? Contla aberatsez pil-pil zagok. Daukatenetik pittin-pittin bat kenduiek. Ala akaso uste dute hi euren inudea haizela eta euren interesak zaintzeko hagoela? Ez, Damasio. Erakutsiek ez habilela jolasean edota ondopasaka. Emaiek astindu bat eta ikusiko duk nola ateratzen haizen sosekin zalaparta honetatik.

        —Nahi duena, nagusi. Berorrengandik beti ateratzen dut probetxuzko zerbait.

        —On degiala, bada.

        Pedro Páramok so egin zuen nola gizonek alde egiten zuten. Zaldi ilun, gauarekin nahasien trosta sentitu zuen bere aurrean desfilatzen. Izerdia eta hautsa; lurraren ikara. Cocuyoak ostera euren argiak gurutzatzen ikusi zituenean, konturatu zen gizon guztiak alde eginak zirela. Bera geratzen zen, bakarrik, barrutik zartatzen hasitako enbor gogor bat bezala.

        Gogora ekarri zuen Susana San Juan. Gogora ekarri zuen lo eskaseko ohelagun izan berri zuen neskatxatxoa. Bere bihotza ahotik bota behar zuela zirudien gorputz txiki, urduri eta dardarati hura. «Haragi apurtxo», esan zion. Eta besarka atxiki zitzaion, hura Susana San Juanen haragia bihurtu beharrez. «Mundu honetakoa ez zen emakume bat.»

 

 

Argi urratzearen hasieran, bere buruari itzuli emanez doa eguna, etenka; ia entzuten dira lurraren erroak lizundurik jiraka; bere iluntasuna iraultzen duen lur zahar honen dardaraldia.

        —Ezta? gaua bekatuz beterik dagoela, Justina?

        —Bai, Susana.

        —Eta egia al da?

        —Izan behar din, Susana.

        —Eta hik zer uste dun dela bizia, Justina, bekatu bat baino? Ez dun entzuten? Ez dun entzuten nolako karrankaz ari den lurra?

        —Ez, Susana, ez zaidan ezer iristen belarrira. Nire suertea ez dun hirea bezain handia.

        —Harrituko hintzateke. Harrituko hintzatekeenez, nik entzuten dudana entzuteaz.

        Justinak gela txukuntzen jarraitu zuen. Behin eta berriro errepasatu zuen marrega zoruko ohol hezeen gainean. Lorontzi hautsiaren ura garbitu zuen. Loreak jaso zituen. Urez beteriko perrailean jarri zituen kristalak.

        —Zenbat txori hil ditun hire bizian, Justina?

        —Asko, Susana.

        —Eta ez dun tristurarik sentitu?

        —Bai, Susana.

        —Orduan, zeren zain hago hiltzeko?

        —Heriotzaren zain, Susana.

        —Hori baino besterik ez bada, etorriko dun. Ez kezkatu.

        Susana San Juan bere burkoen gainean agondurik zegoen. Artega begiak, alde guztietarantz so. Eskuak sabel gainean, bere sabelari atxikiak maskor babesle baten gisa. Burrunba arin batzuk baziren beraren buru gainean hegal gisa gurutzatzen zirenak. Eta ur-gurpileko txirriken zarata. Jendeak esnatzean egiten duen zurrumurrua.

        —Hik sinisten dun infernuan, Justina?

        —Bai, Susana. Eta zeruan ere bai.

        —Nik bakarrik infernuan sinisten dinat —esan zuen—. Eta begiak itxi zituen.

        Justina gelatik irten zenean, Susana San Juan berriro lo zegoen eta kanpoan txinpartaka ari zen eguzkia. Pedro Páramorekin topatu zen bidean.

        —Nola dago andrea?

        —Gaizki —esan zion, burua makurtuz.

        —Kexatzen da?

        —Ez, jauna, ez da ezertaz kexatzen; baina esaten dute hildakoak ez direla jada kexatzen. Andrea galduta dago denentzat.

        —Ez al da etorri aita Rentería ikustera?

        —Bart etorri zen eta konfesatu. Gaur komulgatu egin behar zuen, baina ez du egon behar grazian, ze aita Renteríak ez dio ekarri komunioa. Goizean goiz etorriko zela esan zuen, eta ikusten du berorrek, eguzkia hemen da dagoeneko eta ez da etorri. Ez du egon behar grazian.

        —Noren grazian?

        —Jaunarenean, jauna.

        —Ez izan ergela, Justina.

        —Berorrek deritzona, Jauna.

        Pedro Páramo, atea ireki, eta hantxe haren ondoan egon zen, Susana San Juanen gainean argi izpi bat eror zedin utziz. Estu-estu eginda ikusi zituen haren begiak, barne-min bat sentitzen denean bezala; ahoa hezetuta, erdi irekita, eta maindireak esku oharkabeek ibiltzen dituztela, gorputzaren biluztasuna erakusteraino, eta halako batean konbultsioz bihurrika hasten gorputz hori.

        Bera ohetik bereizten zuen tarte txikia ibili, eta estali egin zuen gorputz biluzia, zeinak ekinean segitzen baitzuen har baten gisa espasmo gero eta bortitzagoz. Belarrira hurbildu, eta hitz egin zion: «Susana!». Eta ostera errepikatu zuen: «Susana!».

        Atea ireki, eta aita Rentería sartu zen isilik, laburki mugituz ezpainak:

        —Komunioa emango dinat, ene alaba.

        Pedro Páramok gaixoa ohe-bizkarraren kontra eratzanez jaso arte itxaron zuen apaizak. Susana San Juanek, erdi lotan, mingaina luzatu eta hostia irentsi zuen. Gero esan zuen: «Oso tarte zoriontsua pasatu diagu, Florencio». Eta ostera hondoratu zen bere maindireen hilobiaren erdian.

 

 

—Ikusten duzu leiho hura, andre Fausta, han Media Lunan, beti argia iziotuta egon den lekuan?

        —Ez, Ángeles. Ez dut ikusten ezein leiho.

        —Izan ere, ilunpean geratu da oraintxe bertan. Ez ote da zerbait txarra gertatzen ariko Media Lunan? Hiru urtetik gora da argiztuta dagoela leiho hori, gaurik gau. Han egon direnek diote Pedro Páramoren andrea bizi den gela dela, iluntasunari beldurra dion koitadutxo bat bera, burutik eginda dagoena. Eta begira: oraintxe bertan itzali da argia. Ez da izango parte txarreko zerbait?

        —Hil egingo zen beharbada. Oso gaixorik zegoen. Esaten dute dagoeneko ez zuela ezagutzen jendea, eta bakarrizketan jarduten omen zuen. Kastigu ederra nozitu behar izan du Pedro Páramok emakume horrekin ezkonduta.

        —Don Pedro jaun gaixoa.

        —Ez, Fausta. Merezi du. Hori eta gehiago.

        —Begira, ilunpean segitzen du leihoak.

        —Utzi bakean leiho horri eta goazen lotara, oso gau da-eta atso pare hau kalean jareginda ibil gaitezen.

        Eta bi emakumeak, gaueko hamaikak gain-gainean elizatik irten berriak, arkupeetan barrena galdu ziren, so eginez nola gizon baten itzalak plaza gurutzatzen zuen Media Lunara bidean.

        —Aizu, andre Fausta, ez al zaizu begitantzen hor doan jauna Valencia doktorea dela?

        —Hala dirudi, baina hain itsumando nago, ezingo nuke ezagutu.

        —Gogoratu nola beti janzten dituen galtza zuriak eta jaka beltza. Apostu egiten dizut zerbait txarra gertatzen ari dela Media Lunan. Eta begira zeinen azkar doan, presak akuilatuko balu bezala.

        —Ez ahal da benetan gauza larria izango. Kasik gogoa dut itzuli eta aita Renteríari esateko ostera bat egiteko hara, ez dadin gertatu azkenean konfesiorik gabe hiltzea gaixo hori.

        —Kenduizu hori burutik, Ángeles. Galaraz beza Jainkoak. Mundu honetan sufritu duenaren ondoren, inork ez lioke opako laguntza espiritualik gabe joatea, eta penatzen jarraitzea beste bizitzan. Azti-jendeak, hala ere, esaten du eroei ez diela balio konfesioak, eta arima garbieza eduki arren errugabeak direla. Hori Jainkoak bakarrik daki... Ikusi, iziotu da ostera ere argia leihoan. Ondo irtengo ahal da dena. Pentsa zertan geratuko litzatekeen egun guztiotan hartu dugun lana, eliza konpontzeko eta polit-polita egon dadin oraintxe Natibitaterako, norbait hilez gero etxe horretan. Don Pedrok duen boterearekin, aitaren batean botako liguke hankaz gora funtzioa.

        —Okerrena bururatzen zaizu beti zuri, andre Fausta. Hobe zenuke nik bezala egitea: gomenda ezazu dena Jainkozko Probidentziaren baitara. Errezaiozu Abemaria bat Amabirjinari eta ziur nago ez dela ezer gertatuko gaurtik biharra. Gero jada, egin dadila Jainkoaren borondatea; azken batean, gaixoak ez du hain pozik egon behar bizi honekin.

        —Sinetsidazu, Ángeles, zuk beti adoreberritzen nauzula. Pentsamenduok neurekin eramango ditut lotara. Lotan gaudeneko pentsamenduak zuzen-zuzenean omen doaz zerura. Ea nire ametsak hain gora iristen diren. Bihar egongo gara.

        —Bihar arte, Fausta.

        Bi atsoak, atea mediante, euren etxeetan sartu ziren. Isiltasunak ostera itxi zuen gaua herriaren gainean.

 

 

—Lurrez beterik daukat ahoa.

        —Bai, aita.

        —Ez esan: «Bai, aita». Errepika ezan nirekin nik esaten dudana.

        —Zer esango dit berorrek? Konfesatu egingo nau berriro? Zergatik berriro?

        —Hau ez dun izango konfesio bat, Susana. Hirekin hitz egitera bakarrik etorri naun. Heriotzarako prestatzera.

        —Hiltzera noa dagoeneko?

        —Bai, alaba.

        —Zergatik orduan ez dit bakean uzten? Deskantsatzeko gogoa dut. Logalea kentzera etortzeko enkargatuko zioten berorri. Hemen nirekin egoteko niri logaleak alde egin arte. Zer egingo dut gero hura aurkitzeko? Ezer ez, aita. Zergatik ez du kasik alde egiten eta lasai uzten?

        —Bakean utziko dinat, Susana. Nik esaten dizkinadan hitzak esan ahala, lotan geratuz joango haiz. Heure burua urrumatuko bahu bezala sentituko dun. Eta loak hartu orduko inork ez hau esnatuko... Inoiz ez haiz ostera esnatuko.

        —Ondo da, aita. Berorrek esaten duena egingo dut.

        Aita Renteríak, ohe ertzean eserita, eskuak Susana San Juanen sorbalden gainean jarririk, ahoa haren belarriari ia itsatsita goraki ez mintzatzeko, sekretuki tartekatzen zuen bere hitzetako bakoitza: «Lurrez beterik daukat ahoa». Gero gelditu egin zen. Saiatu zen ikusten ea Susanaren ezpainak mugitzen ziren. Eta zizakatzen ikusi zituen, hotsik irteten utzi gabe baina.

        «Hitaz beterik zaukaat ahoa, hire ahoaz. Hire ezpainak estu-estu, gogor-gogor eginik nire ezpainak zanpatuz kosk egingo balute bezala...»

        Gelditu egin zen bera ere. Zeharka begiratu aita Renteríari, eta urruti ikusi zuen, kristal gandutu baten atzean balego bezala.

        Gero ostera entzun zuen ahotsa belarria berotzen:

        —Listu apartsua irensten dut; zohi harrez josiak mastekatzen ditut eta zintzurrean korapilatzen zaizkit harrak eta ahosabaia karraskatzen... Nire ahoa hondoratu egiten da, imintzioz bihurrika, daratulu gisa barrentzen eta irensten duten hortzek zulaturik. Sudurra beratu egiten da. Begietako jelatina urtu egiten da. Ileak gar bakar batez sutan daude...

        Harrigarri zitzaion Susana San Juanen baretasuna. Nahi zituzkeen asmatu haren pentsamenduak eta ikusi bihotz hark bera barruan ereiten ari zitzaion irudiei uko egiteko zerabilen gudua. Begiak begiratu zizkion eta hark itzuli egin zion begirada. Eta ezpainak irribarre egitera bortxatzen ote zituen begitandu zitzaion.

        —Oraindik gehiago falta da. Jainkoaren ikuspena. Haren zeru infinituaren argi leuna. Kerubinen gozamena eta serafinen kantua. Jainkoaren begien poza, pena eternalera kondenatutakoen azkeneko ikuspen iheskor hori. Eta ez hori bakarrik, baizik eta guztia lurreko oinaze batekin uztartua. Gure hezurretako muina gar bizi eta gure odoleko zainak suzko hari bihurtuak, oinaze sinesgaitzezko erreparoak emanaraziz; sekula gutxiagotu gabeko oinazea, Jaunaren hirak beti kitzikatua.

        «Berak bere besoen artean gerizatzen ninduen. Maitasuna ematen zidan.»

        Aita Renteríak bistarekin errepasatu zituen inguruan, azken unearen zain, zeuzkan figurak. Atetik hurbil, Pedro Páramok besoak antxumaturik itxaroten zuen; ber-bertan, Valencia doktorea, eta haien ondoan beste jaun batzuk. Harago, itzaletan, defuntuen otoitza errezatzen hasteko berandutzen ari zitzaien aldratxo bat emakume.

        Jaikitzeko asmotan ibili zen. Olio santuak eman gaixoari eta esan: «Bukatu dut». Baina ez, ez zuen artean bukatu. Ezin zizkion eskuratu sakramentuak emakume bati haren damuaren neurria ezagutu gabe.

        Zalantzak sortu zitzaizkion. Beharbada ez zeukan zertaz damuturik. Apika berak ez zeukan hari zer barkaturik. Berriro gainera makurtu eta, sorbaldak astintzen zizkiola, esan zion ahapeka:

        —Jainkoaren presentziara joango haiz. Eta haren epaia gizagabea dun bekatarientzat.

        Gero ostera hurbildu zitzaion belarrira; baina hark buruari eragin zion:

        —Bihoa behingoan, aita! Ez hartu nahigaberik niregatik. Lasai nago eta oso logale naiz.

        Itzalean ezkutaturiko emakumeetako baten negar zotina entzun zen.

        Orduan Susana San Juan ostera piztera ote zihoan ematen zuen. Ohean altxatu eta esan zuen:

        —Justina, egidan mesedea beste norabaitera joateko negar egitera!

        Gero sentitu zuen burua sabelean iltzatzen zitzaiola. Saiatu zen sabela bere burutik bereizten; begiak estutzen eta arnasa eteten zion sabel hura handik aldaratzen; baina gero eta gehiago iraultzen zen, gauean hondoratuko balitz bezala.

 

 

—Nik. Nik ikusi nian hiltzen Susanita andrea.

        —Zer dion, Dorotea?

        —Puntuan esan diadan horixe.

 

 

Albarekin, kanpaien errepikak esnatu zuen jendea. Abenduaren zortziko goiza zen. Goiz gris bat. Ez hotza; baina grisa. Kanpaia nagusiarekin hasi zen errepika. Gero atzetik besteak. Batzuek pentsatu zuten meza nagusirako deitzen zutela eta irekitzen hasi ziren ateak; gutxienak, jende goizgabetua bizi zenekoak bakarrik, alba jotzeak gaua jada bukatu zela abisa ziezaien esna itxaroten zuen jendearenak. Baina behar baino gehiago iraun zuen errepikak. Ez ziren jada bakarrik eliza nagusiko kanpaiak danbaka ari, baizik eta halaberean Kristoren Odolekoak, Gurutze Berdekoak eta apika Santutegikoak. Iritsi zen eguerdia, eta ez zuen atertzen errepikak. Iritsi zen gaua. Eta egunez eta gauez kanpaiek joka segitu zuten, guztiak ere berdin, gero eta indar handiagoz, hura hotsezko kexu zurrumurrutsu bihurtzeraino. Gizonek oihu egiten zuten esan nahi zutena entzuteko. «Zer gertatu ote da?», galdetzen zioten euren buruari.

        Handik hiru egunera denak gor zeuden. Ezinezko gertatzen zen mintzatzea airea leporaino beterik zeukan burrunba harekin. Baina kanpaiek han segitzen zuten jo eta jo, kraskatuta jada batzuk, soinu barru-huts, pegarrarenaren gisako batez.

        —Susana andrea hil da.

        —Hil? Nor?

        —Ugazabandrea.

        —Hirea?

        —Pedro Páramorena.

        Beste aieka batzuetako jendea hasi zen iristen, errepika etengabeak erakarrita. Erromesaldian bezala zetozen Contlatik. Eta are urrutiagotik. Nork daki nondik, baina zirku bat iritsi zen, jauzi-soka eta aulki hegalariz. Musikariak. Kuxkuxean balebiltza bezala hurbiltzen ziren aurrena, handik puska batera bertako eginak ziren, eta hala aurki serenatarik ere izan zen. Eta horrela poliki-poliki festa bihurtu zen hangoa. Pil-pil bete zen Comala jendez, jai-zalapartaz eta zarataz, funtzioaren egunetan bezalaxe, kosta egiten baitzen orduan pauso bat ematea herrian.

        Kanpaiak utzi egin zioten jotzeari; baina festak aurrera segitu zuen. Ez zen modurik izan ulertarazteko dolu bat zela ospatzen zena, doluzko egunak. Ez zen modurik izan jende hari alde eginarazteko; aitzitik, gehiago iristen ziren aldiro.

        Media Luna bakarti zegoen, isilik. Hango jendea oinutsik zebilen; ahapeka hitz egiten zuen. Susana San Juan lurperatu zuten eta Comalan gutxi enteratu ziren. Han feria zegoen. Oilar jokoan aritzen zen han jendea, musika entzuten zuen; mozkorren eta loterien oihuak. Honaino iristen zen herriaren distira, argi-koroa bat baitzirudien zeru grisaren kontra. Ezen egun grisak izan ziren, tristeak Media Lunarentzat. Don Pedrok ez zuen hitz egiten. Ez zen irteten bere gelatik. Zin egin zuen mendekatu egingo zela Comalaz:

        —Besoak antxumatuta geratuko naiz hortxe eta gosez hilko da Comala.

        Eta halaxe egin zuen.

 

 

Tilcuateak etortzen segitu zuen:

        —Orain carranzistak gara.

        —Ondo duk.

        —Nire jeneral Obregónekin gabiltza.

        —Ondo duk.

        —Han bakea zertu da. Solte gabiltza.

        —Itxaron. Ez desarmatu heure jendea. Honek ezin dik askorik iraun.

        —Aita Rentería armatan altxatu da. Harekin joango gara, ala haren kontra?

        —Ez zagok zer eztabaidatu ere. Gobernuaren alde jar hadi.

        —Irregularrak gara, ordea. Errebeldetzat gauzkate.

        —Orduan hoa deskantsatzera.

        —Daramadan abailarekin?

        —Egik nahi duana, orduan.

        —Gure apaiz koxkorraren indarrak sendotzera joango naiz. Gustatzen zait nola egiten duten oihu. Gainera salbazioa irabazia du batek horrenbesterekin.

        —Egik nahi duana.

 

 

Pedro Páramo ekipal zahar batean eserita zegoen, Media Lunako ate nagusiaren ondoan, gauaren azken itzalak aldegin aurretixe. Bakarrik zegoen, apika hiru ordu lehenagotik. Ez zegoen lo. Ahaztuak zituen loa eta denbora: «Zaharrok lo gutxi egiten dinagu, ia inoiz ez. Batzuetan ozta-ozta erdi lotan geratzen gaitun; baina pentsatzeari utzi gabe. Hori dun egiteko gelditzen zaidan bakarra». Gero goraki gehitu zuen: «Aurki dun hemen. Aurki».

        Eta segitu zuen: «Denbora asko da joan hintzela, Susana. Argia berdina zunan orduan eta orain, ez hain gorrixka; baina su-dirdairik gabeko argi txiro bera zunan, orain dagoen lanairearen zapi zurian bildua. Une bera zunan. Ni hemen, ate ondoan egunsentiari so, ikusiz nola hindoan hantxe, zeruko bidearen arrastoan; han non zerua argitan irekitzen hasia baitzen, hi urrunduz, gero eta margulduago lurreko itzalen artean.

        »Orduantxe ikusi hindudan azken aldiz. Bidezidorrean dagoen paradisu-arbolaren adarrak heure gorputzarekin ozta ukituz pasatu hintzen eta heure airearekin eraman hituen haren azken hostoak. Gero desagertu egin hintzen. Esan ninan: 'Itzuli, Susana!'».

        Pedro Páramok ezpainak mugitzen segitu zuen, xuxurlaka hizketan. Gero itxi egin zuen ahoa eta erdi ireki begiak, eta egunsentiaren argitasun motela islatu zen haietan.

        Eguna argitzen ari zuen.

 

 

Ordu berean, Gamaliel Villalpandoren ama, Inés andrea, bere semearen denda aurrean karrika eskobatzen ari zela, han iritsi zen, eta ate itxi gabetik barrura sartu, Abundio Martínez. Han aurkitu zuen Gamaliel salmahai gainean lo, kapeluak aurpegia estaltzen ziola euliek ez eragozteko. Puska on bat itxaron behar izan zuen esna zedin. Itxaron behar izan zuen Inés andreak kalea eskobatzeko lana buka zezan eta erratzaren kirtenarekin semeari saihetsak eztenkatzera etor zedin eta esan ziezaion:

        —Hemen daukak bezero bat! Esna'ri!

        Gamaliel aldarte txarrean tentetu zen, marmarka bizian. Begiak gorri zeuzkan hainbeste lo-galtzez eta hainbeste mozkor-laguntzan ibiltzez, haiekin mozkortuz. Salmahai gainean eserita jada, madarikatu zuen bere ama, madarikatu zuen bere burua eta ezin konta ahala bider madarikatu zuen bizia, «putza balio zuen eta». Gero, atzera eskuak bernen artean eroso kokatu, eta loak hartu zuen ostera, artean ere madarikazio jario arrapaladakoan:

        —Nik ez dut kulparik orduotan mozkorrak jareginda badabiltza.

        —Nire seme gizajoa. Barkaiok, Abundio. Gizajoak gau guztia pasatu dik kopekin pikatu ziren biajante batzuei kontu egiten. Zerk hakar hemengo aldi hain goizetik?

        Oihuka esan zion, gorra baitzen Abundio.

        —Ba kuartillu bat alkohol besterik ez, premian nago eta.

        —Ostera zorabiatu al zaik heure Refugio?

        —Hil egin zait dagoeneko, ama Villa. Bart gaueantxe, hamaikak alde-aldean zirela. Eta astoak saldu eta guzti egin dut. Hori ere saldu dut, horra, mina arintze aldera.

        —Ez diat entzuten esaten ari haizena! Ala ez haiz ezer esaten ari? Zer diok?

        —Beilan pasatu dudala gaua, neure Refugio defuntaren beilan. Bart utzi zion arnaska egiteari.

        —Arrazoiarekin aditu diat nik hil usaina. Esan ere esan zioat, pentsa, neure Gamalieli: «Usaintzen diat norbait hil dela herrian». Baina kasurik ere zidak egin; biajanteekin lagungiroan ibili behar izan duelako kontuarekin, mozkortu egin duk gizajoa. Eta badakik horrela dagoenean, barregura ematen diola denak eta kasurik ere ez diola egiten bati. Baina zer diostak? Eta baduk gonbidaturik beilarako?

        —Bat ere ez, ama Villa. Horretarako nahi dut alkohola, pena sendatzeko.

        —Alkohol purua nahi duk?

        —Bai, ama Villa. Lehenago mozkortzeko. Ta bizkor eman, presaka nabil eta.

        —Bi dezilitro emango dizkiat prezio berean eta hiretzat delako. Esaiok bien bitartean defuntatxoari nik beti nahi izan niola eta nitaz akordatzeko loriara iristen denean.

        —Bai, ama Villa.

        —Zeharo hoztu baino lehen esaiok.

        —Esango diot. Nik badakit berak ere zurekin kontatzen duela alegia zuk zeure errezoak eskaintzeko. Atsekabeturik hil zen, hortik atera kontuak, ez zelako egokitu bere azken orduan nork lagundurik ere.

        —Zer, ez al hintzen joan aita Renteríarengana?

        —Joan nintzen. Baina berria jakin nuen muinoan zebilela.

        —Zein muinotan?

        —Ba bazter-bideotan. Badakizu matxinadan dabiltzala.

        —Hura ere bai, beraz? Gureak egin dik, Abundio.

        —Guri zer axola digu horrek, ama Villa. Ez hotz eta ez epel horrek guri. Ateraidazu bestea. Hortxe disimuluan ari bazina bezala, tira, Gamaliel lo dago eta.

        —Baina ez ahaztu Refugiori eskatzea nigatik erregutzeko Jainkoari, hainbesteko premia diat eta.

        —Ez hartu nahigaberik. Iritsi orduko esango diot. Baita hitzez atera ere promesa, beharrezkoa bada eta hartara zuk estuasunik ez izateko gehiago.

        —Horixe, horixe egin behar duk peto-peto. Hik badakik-eta nolakoak diren emakumeak. Beraz, ber-bertatik behartu behar izaten dira hitz ematera.

        Abundio Martínezek beste hogei zentabo utzi zituen salmahai gainean.

        —Emaidazu beste kuartillua, ama Villa. Ta luzetxoa eman nahi badidazu, ba ze'orrek ikusiko. Agintzen dizudan gauza bakarra da hauxe bai joango naizela defuntatxoaren ondoan edatera; neure Cucaren ondoan.

        —Hoa ba, nire semea esnatu aurretik. Oso garrazten zaiok aldartea mozkorraldi baten biharamunarekin esnatzean. Hoa aire hemendik eta ez ahaztu nire enkargua ematea heure andreari.

        Doministikuka irten zen dendatik. Su bizia zen hura; baina, hala lehenago igotzen zela esan ziotenez, zanga-zanga edan zuen, airea botaz ahoan alkandoraren barrenarekin. Gero saiatu zen zuzen joaten etxera, hantxe baitzeukan bere Refugio zain; baina bidea okertu zuen eta karrikan gora ekin zion, herritik irtenez bidezidorrak eraman zuen lekutik.

        —Damiana! —hots egin zuen Pedro Páramok—. Hator ea zer nahi duen bidetik datorren gizon horrek.

        Abundiok aurrera segitu zuen, estropozoka, burua makurtuz eta batzuetan lauhankan ibiliz. Sentitzen zuen lurra bihurritu egiten zela, jiraka hasi eta gero askatu egiten zitzaiola; berak korri egiten zuen harrapatzeko, eta jada esku artean zeukanean ostera ihes egiten zion, harik eta ate baten ondoan eseritako jaun baten figuraren parera iritsi zen arte. Orduan gelditu egin zen:

        —Emaidazue karitate bat neure andrea lurperatzeko —esan zuen.

        Damiana Cisnerosek otoitz egiten zuen: «Etsai gaiztoaren azpikerietatik, libra gaitzazu, Jauna». Eta eskuekin gurutzearen seinalea eginez apuntatzen zuen.

        Abundio Martínezek emakume begi-nahasia ikusi zuen hantxe gurutze hura jartzen aurrez aurre, eta ikara sartu zitzaion. Pentsatu zuen deabruak jarraitu ote zion haraino, eta jiratu egin zen, figurazio gaiztoren batekin topatzeko ustean. Inor ez ikustean, errepikatu zuen:

        —Neure defunta lurperatzeko laguntzatxo baten eske nator.

        Eguzkia bizkarretik iristen zitzaion. Eguzki irten berri, ia hotz hori, lurreko hautsak itxuragabetua.

        Pedro Páramoren aurpegia burusien azpian ezkutatu zen, argitik ezkutatuko balitz bezala; bitartean, berriz, Damianaren oihuak errepikatuago irteten entzuten ziren, landak zeharkatuz: «Don Pedro hiltzen ari dira!».

        Abundio Martínezek entzuten zuen emakume hark oihu egiten zuela. Ez zekien zer egin oihu horiek isilarazteko. Ez zuen aurkitzen bere pentsamenduen punta. Sentitzen zuen atsoaren oihuak oso urrutitik entzun behar zirela. Akaso beraren andrea ere ariko zen entzuten oihuok, barruraino zulatzen zizkioten-eta berari belarriak, nahiz ez ulertu zer zioen. Bere andrearengan pentsatu zuen, hantxe ohazurean etzanik, bakar-bakarrik, etxeko patioan, berak atera baitzuen hara freskuratu eta azkar kirastu ez zedin. Cuca berea, atzo oraindik berarekin oheratzen baitzen, bizi-bizia, pottoka bat bezala jauzika jostari, eta kosk egiten baitzion eta sudurra karraskatzen bere sudurraz. Semetxo bat eman ziona gero jaio ordukoxe hil zitzaiena, ez omen zela-eta gauza andrea: begizkoa eta hotzak eta hausberoeria eta ez dakit zenbat gaitz zeuzkan emazteak, ikustera etorri zitzaion medikuak esan zionez jada azken orduan, astoak saldu behar izan zituenean hura honaino ekartzeko, halakoxe garesti jarri zion-eta kobrantza. Eta alfer-alferrik guztia... Cuca berea, orain hantxe ihintz kirria jasaten, begiak itxita, egunsentia ikusi ezinik: ez eguzki hau ez beste ezein.

        —Lagundu! —esan zuen—. Eman zerbait.

        Baina berak ere ez zion entzun bere buruari. Emakume haren oihuek sor eta gor uzten zuten.

        Comalako bidetik puntutxo beltz batzuk mugitu ziren. Bat-batean puntutxoak gizon bihurtu ziren eta gero hementxe egon ziren, beraren ondoan. Damiana Cisnerosek utzi egin zion oihu egiteari. Bere gurutzea desegin zuen. Orain erorita zegoen eta aharrausi egingo balu bezala zabaltzen zuen ahoa.

        Etorritako gizonek behegainetik jaso zuten eta etxe barrura eraman.

        —Berorri ez zaio ezer gertatu, nagusi? —galdetu zuten.

        Pedro Páramoren aurpegia agertu zen, ez baitzuen mugitu burua baino.

        Desarmatu zuten Abundio, artean hantxe baitzeukan labana odolez betea eskuan:

        —Hator gurekin —esan zioten—. Istilu ederrean sartu haiz.

        Eta berak jarraitu egin zien.

        Herrira sartu aurretik baimena eskatu zien. Albora baztertu, eta han hasi zen bilis antzeko gauza hori bat botaka. Zurrustaka jario, hamar litro ur hurrupatu balitu bezala. Orduan burua sutan hasi zitzaion eta trabaturik sentitu zuen mingaina:

        —Mozkorrik nago —esan zuen.

        Itxaroten geratuak zitzaizkion lekura itzuli zen. Haien sorbaldetan bermatu, eta arrastaka eraman zuten, ildo bat irekiz lurrean oinen puntarekin.

 

 

Han atzean, Pedro Páramok, bere ekipalean eserita, herrirantz zihoan segizioari so egin zion. Sentitu zuen ezker eskua, altxatzeko ahaleginean, hilik erortzen zitzaiola belaun gainera; baina ez zion kasurik egin horri. Ohituta zegoen egunean-egunean bere zatiren bat hiltzen ikustera. Ikusi zuen nola inarrosten zen paradisu-arbola bere hostoak erortzen utziz: «Denek aukeratzen diten bide bera. Denek alde egiten diten». Gero atzera bere pentsamenduak utziak zituen lekura itzuli zen.

        «Susana —esan zuen. Gero begiak itxi zituen—. Itzultzeko eskatu ninan nik...

        »... Bazunan ilargi handi bat munduaren erdian. Galdu egiten zitzaizkidanan begiak hiri so. Ilargiaren izpiak hire aurpegi gainera irazten. Ez nindunan nekatzen hi hintzen agerraldi hori ikustez. Leun, ilargiz marruskatua; hire aho izarrez mardulguritu, hezetu, ostadarreztatua; hire gorputza gauaren urean gardenduz. Susana, Susana San Juan.»

        Eskua jaso nahi izan zuen irudia argitzeko; baina harrizkoa balitz bezala atxiki zuten bertan beraren bernek. Beste eskua jaso nahi izan zuen eta astiro eroriz joan zen, alboz, lurrean bermaturik geratzeraino, makulu bat bailitzan beraren sorbalda hezurgabetuari eusten.

        «Hau da nire heriotza», esan zuen.

        Eguzkia irauliz joan zen gauzen gainetik eta beren itxura itzuli zien. Aurrez aurre zeukan hondamendiak jotako lurra, hutsik. Berotan bero zeukan gorputza. Ozta-ozta mugitzen zitzaizkion begiak; saltoka zebiltzan oroitzapen batetik bestera, orainaldia tankeragabetuz. Bat-batean bihotza gelditu egiten zitzaion, eta ematen zuen denbora eta biziaren airea ere geldituko balira bezala.

        «Ez ahal da behintzat beste gau bat izango», egiten zuen bere artean.

        Beldurra baitzien iluntasuna mamuz betetzen zioten gauei. Bere mamuekin hantxe zarraturik geratzeari. Horri zion beldurra.

        «Badakit ordu gutxi barru Abundio etorriko dela, eskuak odoletan blai, ukatu diodan laguntzaren eske. Eta nik ez dut eskurik izango begiak tapatu eta ez ikusteko. Entzun egin beharko dut; haren ahotsa egunarekin itzal dadin arte, hari ahotsa hil dakion arte.»

        Sentitu zuen esku batzuek sorbaldak ukitzen zizkiotela, eta tentetu egin zuen gorputza eta gogortu.

        —Ni naiz, don Pedro —esan zuen Damianak—. Ez al du nahi bazkaria ekartzea?

        Pedro Páramok erantzun zuen:

        —Abian naiz. Banoa.

        Damiana Cisnerosen besoetan bermatu zen eta saioa egin ibiltzeko. Urrats batzuen ondoren erori egin zen, barrutik erreguka; hitz bakar bat esan gabe, ordea. Kolpe lehor bat jo lurraren kontra, eta goitik behera porroskatuz joan zen bertan, harri pila bat balitz bezala.

 

 

 

 

© Juan Rulfo

© itzulpenarena: Juan Garzia

 

 

"Juan Rulfo / Pedro Páramo" orrialde nagusia