|
Mugak NOR DAGO BESTALDEAN? MUGARI BURUZKO GOGOETAK Lec izeneko idazle poloniar batek kontatzen du behinola Pancevon, Danubioko ezkerraldean, zegoelarik, ibaiaz harantzago, kontrako ibai-ertzerantz eta Belgrado alderantz begira, bere aberrian, bere etxean zegoela sentitu zuela; izan ere, bera zegoen ibai-ertzak behialako erresuma austro-hungaro zaharreko muga markatzen zuen, eta berak bere mundutzat hartzen zuen erresuma hori, erori ondoren hainbat urte igaro arren, ibaiaz bestaldekoari ordea beste mundu bat irizten ziolarik. Ibaiaz harantzago «bestaldea» hasten zen beretzat. Beste idazle poloniar batek, Andreij Kusniewic-ek sentimendu horrekin guztiz ados dagoela dio, Lec-en orri hori komentatzean; berarentzat ere marra galdu hark markatzen ditu bere munduko mugak. Bien arabera, Belgrado bestaldean dago. Kasu batean zein bestean, badirudi idazleak ondo dakiela zein den bere postua, zein mugaren atzean sentitzen den etxean. Beste batzuetan, maizago, identifikazioak zaila dirudi, ordea. Behin, nire ikasle garaian, Friburgon bizi nintzela, Oihan Beltzean, gazte batentzat jakinduriazko eta bizitzazko benetako unibertsitatea den ostatu horietako batean, Estrasburgora joan nintzen lagun batzuekin; han sekula egon gabea nintzen. 1962-63ko negua zen. Gu baino dexente zaharragoa zen gizon bat geneukan gidari, bera ere Goldener-Anker (Urrezko Aingura) ostatua sarritan bisitatzen zuena: alemana zen, Oihan Beltzekoa, besteak bezala, baina fortuna berezi samarra izandakoa. Nazionalsozialismoa agintera iritsi zenetik urte gutxitara utzi zuen Alemania, ez ordea beharrak bultzaturik, bera Führer-ak maite zuen arraza ariokoa baitzen, ezpada arrazoi politiko, edo, areago, moralengatik bakarrik. Gizateriaren aldeko bere abertzaletasunak ez zion ezabatu aberriarekiko maitasuna, Alemaniarekiko maitasuna, eta geroago ez zion ezertan ere gutxitu alemaniarren ondorengo hondamendiagatik eta bere sorterriaren suntsipen eta banaketagatik zeukan oinazea. Alemania eta Frantziaren arteko muga igarotzean ez zuen inola ere pentsatzen bere aberria ahaztea ez eta bizkarra ematea ere; bakar-bakarrik, une hartan, eta erregimen naziak iraun bitartean, bere egiazko aberria, edo, hobeto, bere egiazko postua bestaldean zegoela sentitzen zuen. Muga bikoitza da, anbiguoa; batzuetan, hurkoarekin elkartzeko zubia da, bestetan apartean egonarazteko hesi. Maiz, norbait edo zerbait bestaldean ipintzeko gurari itsua; nik uste dut literatura bestaldearen mito hori gezurtatzeko egiten den bidaia ere badela, besteak beste, norbera orain hemen, orain han dagoela ulertzeko: Norbera, Erdi Aroko misterio batean bezala, Hurkoa dela. Triesteko paisaia literarioa asmatu duen idazleak, Scipio Slataper-ek, Il mio Carso hastean ahaleginak egiten ditu esateko nor den bera, eta hor non konturatzen den bere sakoneko nortasuna errepresentatu ahal izateko asmatu egin behar duela, eta esan beste norbait dela, beste nonbait sortua, Triesteko zibilizazioan parte hartu arren haren italiartasunarekin gatazkan dagoen mundu eslabiarreko lekuren batean. Hamazortzi urte bete arte bizi izan naiz Triesten; umetxoa nintzenean, hura ez zen muga-hiria soilik, muga bera zela zirudien, bere barruan elkar mozten zuten eta inoiz pertsonen eta biztanleen bizitzan bertan gurutzatzen ziren hainbat marraz egina. Mugako marrak gorputza zeharkatzen eta mozten, orban edo zimurren antzera markatzen, eta haietako bakoitza bere ondokotik ez ezik bere barrutik ere banatzen duten marrak ere badira. Triesteko muga, gainera, Ekialdearekiko muga da eta, batez ere, zen; Carso aldean lagunekin jolas egitera joatean nire aurrean ikusten nuen hura zer eta Burdinazko Hesia zen, garai hartan mundu osoa bitan banatu eta gure etxetik oso kilometro gutxitara zabaltzen zena. Hartaz harantzago Stalinen inperioko mundu neurrigabe, ezezagun eta mehatxagarria hasten zen, zeinetara oso nekez sar baitzitekeen, 50. urteetara arte behintzat. Baina, bestalde, mugaz harantzagoko lur haiek, «beste» Europakoak ziren lur haiek, italiarrak izan ziren urte gutxi lehenagora arte, gerra amaitu arte, Jugoslaviak okupatu eta bereganatu baitzituen orduan; ikusi eta ezagutu nituen haurtzaroan, Triesteko munduko, nire errealitateko osagai ziren eta dira. Beraz, mugaz harantzago ezaguna eta ezezaguna zeuden aldi berean; berraurkitu eta ezagun bihurtu behar zen ezezaguna zegoen. Umetatik bertatik ulertzen nuen, lausoki bada ere, hazteko eta nire nortasuna era ez guztiz banatuan osatzeko, muga hori gainditu beharra nuela; eta ez bakarrik fisikoki, pasaporteko bisatuari esker, baizik eta neure barnean bertan batez ere, mugaz harantzagoko mundu hura berraurkituz eta neure errealitatera sartuz. Muga hartatik aurrera beste Europa hasten zen; «beste» izenlagun hori jartzen zen, lehenik eta behin, unibertso stalindarreko zati bat zelako noski, baina baita Mendebalearen ezjakintasunagatik ere. Nik ere uste nuen umetan Praga Vienatik ekialdean zegoela eta nahikoa harrituta geratu nintzen behin eskolako atlasak uste hori gezurtatu zidanean. Ezjakintasun hedatu hori askotan nahitako edo nahigabeko erdeinuz kutsatua egoten zen. Ekialdean dagoena sarritan ilun, kezkagarri, nahasi eta duintasun gutxiz agertzen da; badago Ekialdea ezkortasunarekin uztartzeko joera. Metternich printzearen arabera, Vienan Rennweg edo hiriburua zeharkatzen duen bide nagusiaz harantzago hasten dira Balkan mendiak, izen horrekin berak zerbait nahasia eta ez argia, zerbait peioratiboa esan nahi zuelarik; gaur egun, Ulm-en, Vienatik hainbat kilometro mendebalera, diote Neu-Ulmen hasten direla Balkanak, hiria zeharkatzen duen Danubio ibaiaz bestaldean, eta izena oraingo honetan ere ez da ezer goraipatzeko erabiltzen. Muga zubi edo hesi da; elkarrizketa bultzatu edo ito egiten du. Nire heziketa sentimentala muga-lerroen odiseaz, haien arbitrariotasun eta ezinbestekotasunaz markatuta egon da. Hor sartzen da, esaterako, urte haietan Triesteri maiz ematen zitzaion deitura, «Berlin txikia» alegia; Burdinazko Hesia oso hurbil zegoen eta, berrogeita hamargarren urteen erdialdera arte behintzat, hiria inguruko lurretatik eta, beraz, haren baitatik ere banatzen zuen, geure izatea banatzen zuen. Sentsazioa geneukan, batzuetan, muga batean bizitzeko ez ezik, muga bat izateko ere. Berlinekin egiten zen konparazioa hobeto zetorkion Goriziari, hiri hau egiatan baitago bitan zatituta. «Berlinen bezalaxe», esan ohi zuen gogobeterik Krainer doktoreak, jatorri austriarreko notario goriziar bat bera, Geltoki Transalpinora ematen zuten bere etxeko leihoak zabaldu eta zenbait metro beheraxeagoko burdin-hari arantzadunak seinalatzean. Badira hiri batzuk mugan daudenak, eta beste batzuk mugak beren barruan dauzkatenak eta haietaz osatuta daudenak. Hiri horiei, politikak haien errealitate zati bat kentzen die, inguruko lurrak adibidez, nazioko gainerako lurraldeekiko lotura estua adibidez; historiak ebaki egiten ditu, zauri bat bezala, eta munduko teatro bat bilakarazten, hots, zentzugabetasun-teatro bat. Hiri horietantxe sumatzen da modu guztiz bizian mugaren bikoiztasuna, haren alderdi on eta txarrak; muga-lerro ireki eta itxiak, gogor eta biguinak, anakroniko eta nahastuak, babesgarri eta suntsigarriak. Triesten, horrek guztiak sarritan segurtasunik ezeko sentimendua sortarazten zuen, inongoak ez izatekoa, arrotzak izatekoa; aldi berean bizitzaren erdigunean eta kanpoaldean bizitzeko sentimendu kontraesankorra. Hiria, 1954az gero amerikarrek eta ingelesek administratzen zuten lurralde libre bat zena, Italiako parte zen eta ez zen; beste inon baino errazagoa zen zalantzan jartzea etorkizuna bazegoela, inork ez zekien ongi nor edo zer zen, eta horrek etengabe eramaten gintuen geure nortasuna nabarmentzera. Kontzientzia kolektiboa mugek itoa sentitzen zen alde orotatik, baina halere muga berriez inguratzen zen, etsi-etsian, edozein nongotasunetik ihes egiteko eta, bestetasun etsi horren bidez halako nortasun bat eraikitzeko. Italiako hiri bat, bere grina abertzalea gori-gorian bizi izandakoa eta zeinetan abertzaleek sarri alemaniar edo eslabiar jatorrizko izenak baitzituzten, Pragan abertzale alemanek deitura txekiarrak eta alderantziz zituzten bezala. Edota Dalmaziako irredentismo kroaziarreko buruzagiak bezala, zeinek aurreko mendean Spalatoko Muljacic kafetegian bildu eta kroaziarren erreibindikaziorik sutsuenen programak italieraz moldatzen baitzituzten. Hiria hain modu berezian sentitzen zen italiarra, ezen askotan gainerako nazioak ulertzen ez zuela sentitu eta, beraz, Italiarik egiazkoentzat hartzen baitzuen bere burua —Isonzo ibaiaz bestaldean, mapa geopolitiko eta irudimenezkoan funtsezkoa den beste muga horretaz bestaldean, Italia ofiziala eta, hortaz, egiazkotasun gutxiagokoa hasiko balitz bezala. Hiri aldi berean harro eta susmotsua bere osaera nazioanitzaz —besteak beste, alemaniarra eta/edo austro-alemaniarra, greziarra, serbiarra, armeniarra eta, batez ere, bere osagai eslobeniarraz, zein nolabaiteko sekretu bikoitza baitzen, batzuek itzaldu eta besteek nabarmendu egiten zutena—. Batzuetan, hirian ibiltzean, neure buruari galdetzen nion galtzadako zein harritan hasten zen —abertzaleek handikiro aldarrikatzen zuten bezala— Eslabia, milaka kilometrotan Asiaraino zabaltzen zena. Beharbada mende hasierako haren loraldi kultural eta ekonomiko handian bertan, Trieste hiri blokeatua zen, zeinetan aurkitu baitzuen Joycek Dublin eta Irlanda, sorterri obsesibo, jasanezin eta ahaztezina, guztiz beharrezkoa deserriratuarentzat eta olerkariarentzat: ama-altzo bat, hartatik ihes egin arren beti atzean eramaten dena; hiri bat, etengabe hartaz gaizkiesaka aritzera, baina, batez ere, etengabe hartaz esaka aritzera behartzen duena. Triesteren aurpegi ugarien artetik judua gailentzen da. Juduak, erabakiorrak hiriaren aurrerapen kultural, ekonomiko eta politikorako, harekin eta Italiarekiko aukerarekin bat egin ziren. Nire ipuin batean —Musika-ikastaldiak— lotura hori ia groteskoki islatzen duen istorio bat kontatzen dut, egiatan gertatua baina neure modura landu dudana kontakizun nagusiaren testuinguruan. Hogeigarren urteen bukaera aldean, merkatari poloniar, judu ortodoxo batek bere enpresaren filial bat eratu zuen Triesten eta familia bertara eraman. Lehenago Polonian bizi ziren hiri txikian giro antisemita gogorra zegoen. Hogeigarren urteen bukaera aldean, Italian faxismoa zegoen, baina garai hartan ez zen inondik ere antisemita, Triesten batik bat, eta horrela familia hura arazorik gabe eta azkar moldatu zen hiri berrira, eta merkatari judu poloniarraren semea (geroago istorio hau kontatu zidana bera, eta orduan umea baino ez zena) balilla bihurtu zen, hau da, gazte-elkarte faxistan sartu zen, haien uniforme beltza, militar kutsukoa nolabait, jantziz. Zenbait hilabete geroago, haren aita, Triestera etorria bere kafetanarekin, ezinago pozik geratu zen hango giro onarekin, lehendabiziko aldiz judu izatea ez zelako arazo bat bere familiarentzat; emazte-semeekin jiddisch-ez mintzatuz, esan ohi zuen Mojschale hark, Mussolinik alegia, denetik egiten zuela juduen onerako. Baina, batez ere, harro zegoen bere semea balilla artean onartua izateaz eta uniforme hura jazteaz, ohore militar hura guztiz pentsaezina baitzen mutiko judu batentzat Poloniako haien jatorrizko hiri txikian. Horrela, aita hark, bere kafetanarekin, behartu egiten zuen semea balilla uniformea beti jaztera. Eta norbaitekin biltzen zirenean, aita hark presaka gonbidatzen zuen semea agur faxista egitera, esanez: «Hejb' die Hand, meschugge!», agur egin ezak, tentel horrek! Triestera iritsi zenean, gizon hark muga igaro zuen, ordura arte Poloniako hiri txiki bateko ghetto-ko horma artean sartuta egonarazi zuen muga. Urte gutxi geroago, Mojschale-Mussolinik arraza-legeak sartu zituenean Italian, bere aliatu alemanaren antzera jokatzearren, nahiko afizionatu baten moduan halere, muga berriro itxi zen haren inguruan. Trieste ghetto bat bilakatu zen harentzat, eta ozta-ozta ihes egin ahal izan zuen haren horma artetik Palestinarantz. Hejb' die Hand, meschugge! Denboraren mugak ere desberdinak ziren, nolabait, Triesten; lekuz aldatzen, aurreratzen eta atzeratzen ziren. Torinon ikasten nuenean eta noizean behin Triestera itzultzen nintzenean, beste denbora-sistema batean sartzeko irudipena edukitzen nuen noizbait. Denbora laburtu, luzatu, kuzkurtu egiten zen, eskuz uki zitezkeela ziruditen pikorretan berrazaltzen zen, ezerezean deusezten ziren laino-moltsoetan urtu egiten zen. Nolabait, denbora trenbide askotan balebil bezala zen, trenbide horiek hasieran gurutzatu eta gero banatu egiten ziren, norabide desberdin eta kontrakoetarantz. 1948an, komunismoa eta antikomunismoa lehiaketa erabakiorrean aurrez aurre zeuden hauteskunde kanpaina zoritxarrekoaren garaian, oso urrun ikusten zen 1918. urtea, Lehen Mundu-Gerra bukatzean Trieste Italiako parte izaten hasi zenekoa: oroimen historikoan zegoen zerbait zen; historiaren amaitutako kapitulu bat zen, eztabaida edo aurkakotasun grinatsurik piztu ezin zezakeena. Zenbait urte geroago, iragan hura orainaldiko gauza bihurtu zen bat-batean, orainaldiarekin nahaspilatu eta nolabait haren zati bat zen berriro, une hartako politikarekin eta errealitatearekin nahaspilatuta zegoen. Nahaspila horien aurrean, behar baino lehenagoko etsipena sortzen zen, Historiaren aurrerapena lerro zuzen baten moduan gertatzen zela sinestea eragozten zuena. Adriatiko itsasoko zaku-ipurdi hartan, itsasoak etsipen guztiak ertzera bultzatzen dituen leku hartan erori ziren beste inon baino lehenago sozialismo errealarekiko hainbat eta hainbat ilusio; 1945 eta 48 artean azaleratu ziren han beste nonbait 56 edo 68an nabarmendu ziren gauza asko, bai eta beharbada 1989an ia mundu guztia harrituta utzi zuen komunismoaren hauskortasunaren iragarpen moduko zerbait. Dena dela, behar baino lehenagoko etsipen haiei guztiei esker, aurretiaz ernai gaude beste ilusio baten aurrean, hots, komunismoaren erorketak arazo guztiak konponduko zituela, eta gure arteko batzuk libratu egin gara komunismo hilurrenarekin asto hilari joka hasteko lotsaz. Apurtxo bat gutxiago harritu gara berriro azaleratzen ikusi ditugunean, ustelduta, 1914ko nahaspila haiek, hainbat urtez izoztuak, eta konturatu gara komunismoak, halere, herentzia handia utzi digula, ez baina eman dituen erantzunena, egin dituen galderena baizik. Muga-lerroak lekuz aldatu, desagertu eta berriro azaltzen dira bat-batean; haiekin nahikoa modu errarian aldatzen da Heimat (aberri) deitzen dugun horren kontzeptua. Hiriak eta pertsonak askotan iristen dira «ohiak» izatera, eta herri-galtzearen, munduaren galeraren esperientzia hori ez da geografia politikoaren gauza bakarrik, oro har bizitzarena baizik. Nire Stadelmann-ek dio denok garela zerbait «ohi», nahiz eta horrelakorik jakin ez. Beharbada, niri dagokidanez, kontatzearen jatorrizko esperientzia, kontatzearen eta bizitzako eta historiako gaizkiulertuen arteko loturarena, txikitan halabeharrez ezagutu izan nuen muga-aldaketa grotesko mingarri baten garaitik datorkit. Bospasei urte nituela, 1944-45eko neguan, Udinen nengoen amarekin, aita hango erietxe batean zegoelako. Hiria alemanek eta Krasnov-en kosakoek okupatzen zuten, azken hauek beren uniforme bitxi sastarrekin, beren zaldiekin, beren familiekin eta beren puskekin; herri-migrazio txiki bat. Naziek, giltzapetik edo deserritik askatu zituztenean, aberri bat agindu zieten, Kosakenland bat; hasierako asmoen arabera Errusian, baina gerrako gertakizunek Hirugarren Reich-eko indarrak atzera egitera behartzen zituzten neurrian, aberri horren kokapena behin eta berriro aldatzen zen mapan, mendebalerantz; azkenik, Carnian jarri zuten, Triestetik kilometro gutxiko bidean, Pasoliniren familiaren sorleku den Friuliko alderdi menditsu hartan. Kosakoek beren dendak ez ezik, beren sustraiak ere eraman zituzten lurralde hartara; beren iragana eta beren estepa aldatu zituzten eskualde hartara, lehentxeagora arte aipatzen ere entzun ez zuten leku hartara. Friuliko herriskek, zeinetatik nire aitona, nekazari bat, hamahiru urtez atera baitzen Triesten lan egitera joateko, izen arrotz bitxiak jaso zituzten ustekabean: Don, Donets eta Kuban ibaien ondoko herriska batzuk ziruditen. Ejertzito hura, besteen aldean hain ezberdina ikustean, ulertzen hasi nintzen inbasio guztiak ihesa ere badirela eta, askotan, saltzailea saldutakoa dela. Kasu hartan, kosako haiek, askatasunaren alde borrokatzen ari zirelakoan, tiranokeriarik ankerrenaren zerbitzuan jarri ziren. Bilatzen ari ziren aberriaren izenean, behin betiko bizilekua eta beraientzako mugarri iraunkor lasai bat lortzeko irrikagatik, haien aberria eta mugarriak lapurtzen ari zitzaizkion beste jende bati. Beren aberri hura, indarkeriaren ondorioa, egiazko grinaz bilatu zutena, artifizial eta groteskoa zen. Beren patuak itsututa, egoera faltsuan bizi ziren eta haien abentura tragedia mingarri eta burugabe bat zen. Badakigu nolako errematea izan zuten: Sobiet Batasuneko urkamendietan, edo Drava ibaian, askok bertara bota baitzuten beren burua zaldiekin batera ingelesek errusiarren esku utzi nahi izan zituztenean. Krasnov zaharra ere urkatu zuten Moskun, nahiz eta luzaroan sinetsi nahi izan den, espero zitekeenaren kontra, partisauek hil zutela San Michele ibai ondoan, Carnian, erretiratzen ari zirenean, soldadu hutsaren uniformeaz jantzita zegoelarik. Nik ere —neuretzat ustekabean— nahi nuen nolabait sinesten jarraitu Krasnov-en heriotzari buruzko bertsio historikoki faltsu eta onartezinean. Eta, hain zuzen ere, historikoki faltsua zen bertsio batean sinesteko irrika bizi horren azpian nolako egia poetiko eta gizatiarra zegoen ulertzeko ahalegin horretatik sortu zen, urte asko geroago, ez bakarrik kontakizun luze bat, baina, beharbada, orokorkiago, kontatzeko nire nahi edo, hobe esanda, beharra. Kosakoen odisea galdu hark irakatsi zidan, beharbada, historiaren eta bizitzaren okerra, leialtasunaren eta saldukeriaren edo benetakotasunaren eta artifizioaren arteko zirkuitulaburra, mugen irmotasun-eza eta irmotasun-ez horren indar suntsigarria. Istorio kosako honek erakusten digu nola muga, egiaren eta gezurraren artean luzatzen dena, koloka dagoen zerbait den, nahiz eta gure eginkizuna izan hura tinkatzen etengabe saiatzea. Askotan egia hankazgoratu egiten du bere agerbideak; agerbide horrek zenaren aurkakoa izatera eramaten du egia; egia mozorrotu eta gezur bilakatzen da. Kasu honetan ere, konturatu gabe zeharkatzen edo nahasten den muga bat da. Khatyn-en badago monumentu bat, sobietarrek altxatua biztanleria zibilarekin naziek leku hartan 1943an egindako sarraskiko biktimen omenez; monumentu hark egia ikaragarri bat zioen —eta dio—, eta aldi berean, denbora gutxi arte, beste egia ikaragarri bat ezkutatu eta isiltzen zuen, hots, leku hartan bertan 1940ko apirilean sobietarrek sarraskitu zituzten ofizial poloniarren hilobiak eta gorpuak, hilketa hura ukatu eta isilpean gordetzen zen arren. Errepresentazio tragiko hori —zeinetan salaketa eta ezkutapena uztartzen baitira orri baten atze-aurreak bezala, eta zeinetan azaltzen baitzen Sobiet Batasunaren aurpegi bikoitza, haren handitasuna eta haren lotsa— mugaren sinbolorik biribilena da beharbada. Kasu honetan, egiaren eta gezurraren arteko mugarena; bi mutur horiek berez banatuta daude banaketa-lerro batez, Ebangelioko bai eta ez hitzak bezala, baina askotan lerro hori ezabatu, nahastu edo lekualdatu egiten da historiaren eta ideologiaren indarrez. Nire sentimendu-heziketan esperientzia ugari izan dut galdutako edo aurkitutako, errealitatean eta bihotzean berregindako mugekin. Kosakoen estatu-mamu haren ondoren, zentzu honetako beste esperientzia funtsezkoa bigarren mundu-gerratearen bukaeran Istriatik aldegin zuten hirurehun mila italiarren exodoa izan da niretzat. Titoren Jugoslaviak, bere erresistentzia-gerra miresgarriaren bidez bere burua askatu eta gero, lur eslabiarrak berreskuratu ez ezik, lur italiarrak ere bereganatu zituen, Istrian eta Fiumen. Aurreko urteetan, eslaboek zapalkuntza faxista jasan zuten, eta haien eskubideak gutxietsi egin zituzten hainbat italiarrek, faxistak izan ez arren abertzaleak zirelako. Jugoslaviarren mendekua, totalitarismoaren banderapean, bortitza eta bereizketarik gabea izan zen. Beldurrak, mehatxuek eta krimenek markaturiko urte haietan, hirurehun mila italiar inguru, hainbat momentutan, beren lurrak eta beren etxeak utzi eta erromes ibili eta iheslari-zelaietan bizi izan ziren urte askoan. Jende haiek, dena galdu ondoren, hoztasuna eta axolagabekeria baino ez zuten lortu beren atsekabealdian, eta horregatik beren bihotzetan altxatzen zituzten beste muga batzuetan itxi ziren haiek ere askotan, mingostasunaren eta erresuminaren mugetan; muga horietan, iheslariak beren lur galduetatik ez ezik, beraiek hartu bai baina ahazten edo nolabait arrotz sentiarazten zituzten lur berrietatik ere bakartuta gertatzen ziren askotan. Beste muga askoz korapilatsuago batzuk jasan behar izan zituzten beste iheslari batzuek: alegia, deserria eta Italia ofizialaren hoztasuna pairatu arren eta haien bizilekuetatik botatzen zituzten eslabiar abertzaleen bortizkeriari aurre egin arren, italiar abertzaleen sentimenduekin bat egin nahi ez eta, beraz, eslabiarren aurkako gaitzespen orokorrari uko egiten zioten eta italiar eta eslabiarren arteko elkarrizketan beren nortasunik egiazkoena ikusten jarraitzen zutenek. Hauek beren mundua, beren mundu istriar eta adriatikoa, mundu bikoitza zela pentsatzen zuten, mundu hori ez zela italiarra bakarrik edo eslabiarra bakarrik, baizik eta italiar eta eslabiarra, eta horregatik gorrotatuak ziren abertzale eslabiarren eta abertzale italiarren artean, eta beraz inorena ez zen lur espiritual moduko batean aurkitzen ziren, beste muga batzuen erdian. Italiako ekialdeko muga hura beste migrazio baten gertalekua izan zen: migrazio apalagoa, baina askoz tragikoagoa eta oroimenean gorde nahi izan ez dena; Beste itsasoan izeneko nire kontakizunaren gaia izan zen. 1947an, iheslari italiarrak Istriatik eta Jugoslaviaren mende geratutako beste alderdietatik atera eta Italiaratzen ziren bitartean, Triestetik hurbileko Monfalcone deitzen den herri bateko ia bi mila langile italiarrek kontrako bidea egin zuten: arrazoi politiko eta ideologikoengatik, Jugoslaviara joan ziren, sineste osoz komunistak izanda, nahi zutelako herri komunista batean bizi eta komunismoa eraikitzen lagundu. Haietako askok faxismoaren espetxeak eta Alemaniako preso-lekuak ere ezagutu zituzten, eta haiek ere dena uzten zuten atzean. Handik gutxira Titok Stalinekin hautsi zuenean munduaren historiak beti eskertu beharko dion keinu politiko bat eginez, haiek goraki protestatu zuten Jugoslaviako erregimenaren aurka, haien aburuz Stalin eta, beraz, munduko iraultza, traizionatzen ari zelako; Titok, estatu-kolpe baten beldurrez, goi-Adriatikoko irla txiki pare batera deportatu zituen, Goli Otok (Irla Gorria) eta Sveti Grgur (San Gregorio) irletara, haietan erregimen titozaleak bi gulag antolatu zituelako, stalindarren antzekoak, stalinzaleak zigortzeko. Bi irla horietan, «monfalconetarrek» —izen hori ematen zieten— era guztietako gogorkeriak eta pairamenak jasan zituzten, mundu guztiak atzenduta: Jugoslaviak, jakina, isilpean zeukan haien paraderoa, Sobiet Batasunak era guztietan arbuiatzen zuen titozaleen heresia, baina tutik ez zuen esaten gulag-ei buruz etxean bertan horietarik asko zeuzkalako; Italia, ohi bezala, ez zen ezertaz konturatzen, eta aliatuek ez zuten Tito ahuldu nahi Stalinen kontrako bere borrokan. Infernu hartan, monfalconetarrek gogor egin zuten —beste jazarpenei gogor egin zieten bezalaxe— Stalinen izenean, jakin gabe Stalinek, garaipena lortu izan balu, mundu osoa bihurtuko zuela gulag bat, beraiek preso zeudenaren antzekoa. Handik zenbait urtetara Italiara itzuli zirenean, haietako batzuek okupatuta aurkitu zituzten beren etxeak, haietan iheslari italiarrak bizi baitziren, hauek ere Istrian dena galdutakoak, deserri bikoitz eta elkar-gurutzatu baten, bitara zeharkatu eta galdutako muga baten sinbolo mingotsa. Baina, batez ere, Italiako poliziaren jazarpena pairatu zuten, komunistak zirelako; eta gainera alderdi komunistaren arbuioa aurkitu zuten, haren izenean bizitza sakrifikatu zuten arren: alderdiak ez zuen ezer jakin nahi haietaz, Italiako komunisten politika antititozale eta stalinzalea, ahaztu nahi zutena, gogorazten zuten lekuko ezeroso batzuk zirelako. Beraz, berriro bestaldean gertatu ziren, okerreko lekuan okerreko unean, mugarik gogor eta basatienez inguratuta. Mugarekiko esperientzia hori izan ez banu, ez ziren jaioko idatzi ditudan liburu asko. Nire Danubio osoa muga-liburua da, bidaia bat muga-lerroak zeharkatu eta gainditzeko, nazioen artekoak ez ezik, baita kulturalak, hizkuntzazkoak eta psikologikoak ere; kanpoko errealitateko mugak, baina baita gizabanako baten barrukoak ere, izaeraren zokondo ilunak banatzen dituztenak, haiek ere gainditu beharrekoak nortasuna osatzen duen artxipielagoko osagairik kezkagarri eta zailenak ezagutu eta onartu nahi baditugu. Bidaia zaila da, noski, porturatze zoriontsuak ezagutzen dituena, baina baita hondoraketak eta porrotak ere; Danubioko bidaiaria gai da batzuetan muga zeharkatzeko, hurkoarekiko beldurra eta arbuioa gainditzeko —hurkoaren kontrako bortizkeriaren baldintza—, eta berarekin elkartzeko, baina beste batzuetan, ordea, ez da gai urrats hori emateko eta bere baitan ixten da, bere aurreiritzien, bere zalantza eta izuen mende. Muga orok du zerikusia zalantzarekin eta segurtasun-beharrarekin. Muga beharrizan bat da, zeren eta mugarik gabe, edo bereizketarik gabe, ez baitago nortasunik, formarik, gizabanakotasunik, ez eta egiazko existentziarik ere, berau formagabetasunean eta oro-berdintasunean hurrupatuta gelditzen delako. Muga errealitate bat da, itxura eta ezaugarriak ematen ditu, banakotasuna eraikitzen du, banakotasun pertsonal eta kolektiboa, existentzial eta kulturala. Muga forma da eta, hortaz, baita arte ere. Kultura dionisiakoak, nia barne-bultzadazko magma nahasi batean —magma hori berez askatzailea izan ordez totalitarioa da— urtzea aldarrikatzen duenak, gogor egiteko eta ironiaz baliatzeko aukera guztiak kentzen dizkio sujetuari, bortizkeriaren eta suntsipenaren mende geratzeko arriskuan jartzen du, baloreak dauzkan edozein unitate halako errauts gelatinazko basati batean sakabanatzen du. Nia Munchhausen-go baroia bezalakoa da, harea mugikorretatik ateratzeko bere buruko ile-mototsetik tira egin behar. Ile-motots hori eta jarrera zail kontraesankor hori beste lagunbiderik ez du, baina egoera ironiko horretan datza bere indarra. Ironiak muga zurrun eta derrigorrezkoak desegiten ditu, eta muga gizatiar, malgu eta tematiak eraikitzen; ironiak gogor egiten dio edozein mistizismo oro-berdintzaileri eta barne-bultzadatan oinarritutako edozein bilkura totalitariori, bereizten, artikulatzen, berdimentsionatzen eta auto-berdimentsionatzen duelako. Ironia erraien gehiegikeriaren eta minimalismo postmodernoaren aurkako gerrila da; bertute samur eta indartsua da. Odisea, liburuetan liburua, elaberrietan elaberria, beharbada mugen epopeia bat da ezer baino lehen, bere izaera eraikitzen —hau da, bera desegin nahi lukeen Naturaren isuri bereizgabe sorgingarri kaltegarriaren aurrean mugatzen— duen gizabanakoaren epopeia; nia aberastu egiten da aniztasunekin topo egiten duenean, bera suntsitua edo hurrupatua izan gabe. Elkarrizketak, mintzakideak hurbiltzen dituenez gero, haien desberdintasuna eta haien arteko distantzia txiki baina desagertezin eta emankorra aurresuposatzen ditu. Bi odisea mota agertzen dira posible bezala gure garaian. Alde batetik, Homerorengandik Joycerengana iristen den eredu tradizional klasikoaren arabera, bidaia zirkularra den odisea, hau da, abiatu, mundua zeharkatu eta azkenik Itakara itzultzen den gizabanakoaren bidea: bidaiaria aberastuta eta, jakina, bidaian egin dituen esperientzien eraginez aldatuta baina bere nortasunean sendotuta iristen da etxera. Alegia, nortasun sakonagoa erdiesten du, bere buruaren muga seguru eta irmoagoak eraikiz, ez obsesiboki munduari itxiak, ez eta oro-berdintasun kaotiko batean deseginak ere. Beste aldetik, lerro zuzeneko odisea, adibidez Musilek kontatzen duena, zeinetan gizabanakoa etxera itzuli ordez zuzen-zuzen infinituraino edo ezerezeraino abiatzen den, bidean galduz eta bere fisionomia errotik aldatuz, beste norbait bilakatuz, bere nortasunaren muga oro suntsituz. Musilek nortasunaren eztanda kontatzen du eta, beraz, nortasun horri forma eta muga ematen dizkioten ardatzen amore ematea, batez ere Kalitaterik gabeko gizona-ko bi pertsonaiatan: bi pertsonaia horiek, Moosbrugger eta Clarisse, ez dira gizabanakoak, baizik eta barne-bultzada pila bat, amets kolektiboak edota niaren eta errealitatearen arteko bategite zorabiagarriak, zeinetan ni hori gainez egin eta galdu egiten den, mugarik ipini gabe bere buruaren eta munduaren artean. Literatura honen guztiaren atzean, esplizitoki edo inplizitoki, Nietzscheren ikasgai handia dago: filosofo honek gizabanakoen nortasun itxurazko guztiak aztertu eta ezereztu zituen, «atomo-anarkia» batean sakabanatuz, zeinetan gizabanako sujetuaren egitura tradizional eta milurteduna —gogoratu ezineko garaietatik bere mugak nekez eraiki dituena— desegin, bere mugak galdu eta oraindik ondo zehaztu gabeko aniztasun bat, ia estadio antropologiko berri bat bilakatzeko zorian agertzen den. Literatura moderno eta garaikideko zati handi bat niaren eta bere mugen arteko harreman bikoitzak markatzen du: alde batetik muga horien galerarekin (hizkuntzazkoa ere badenarekin) eta, bestetik, haien gogortzearekin, biak hilgarriak izanik. Izaera ironikoa behar da, norbere burua eraikitzeko eta, orobat, hobetzeko obsesiotik libratzearren. Sarri, mugako idazlea Eszila eta Karibdis artean aurkitzen da, izaera sendo baten eta izaera galkor baten erretorika artean. Denok ezagutzen eta erdeinatzen ditugu lehenak, muga zaindari dorpe bilakatzen diren idazleak —muga horiek italiartasunarenak izan, eslobeniartasunarenak izan edo alemaniartasunarenak izan—. Baina besteak, jarrera askoz nobleagoetatik haiekin borrokan ari direnak, haiek ere mugari buruzko beste erretorika baten biktima dira: kosta ahala kosta ukatu nahi dute edozein muga, beti bestaldean egon nahi dute, Triesten adibidez eslobeniarren artean italiar sentitu nahi dute edo italiarren artean eslobeniar, edota Tirol aldean alemaniar karabineroen aurrean eta italiar Schützen direlakoen aurrean. Jarrera hori askotan goraipatzekoa da gatazka etniko gogorrak dauden giro batean, baina arriskua du formula estereotipatua bihurtzeko, koartada literario eroso bilakatzeko, eta bere aldetik etorkor izateko ukatu nahi den mugako pathos harekin, inolako izaeratan norbere burua ez ezagutzeko atseginaldi aitortuan adierazten den izaerari buruzko galdekizun obsesiboarekin. Mugako literatura grinatsu eta gorabeheratsu bat ere, bere inongoeztasunaren aldarrikapenak deserritua, bilaka daiteke egia arrunt sorta bat, errima komenigarria iradokitzeko erabiltzen ziren behialako errima-hiztegiak bezalakoa. Norbere jaiotzeko munduari buruzko kritika gogorra, ospakizun ezti-jarioa baino hobea izanda ere, erraz bilakatzen da topiko higatu bat: Triesteri iseka-zirtoak eskaintzen dizkieten idazleak, Pragaren kontra zakartzen diren idazle pragarrak, Vienaz trufatzen diren vienarrak eta beren burua despiamontizatu nahi duten piamontetarrak egiazko askapenaren eta amorru arruntaren arteko orekan egoten dira askotan. Izaerarekiko obsesiotik libratzeko erarik onena hura beti bere gutxi-gorabeheratasun kolokan jartzea eta hartaz ahaztuz bizitzea da, norbere sexuaz, egoera zibilaz edo familiaz denbora guztian pentsatu gabe bizitzen den bezala; hobe da, halaber, bizitzaz gehiegi pentsatu gabe bizitzea ere. Ongi dago geure mugak onartzea, baldin eta haien erlatibotasunaz ohartuta bagaude, geure etxeko mugak onartzen ditugun bezalaxe. Mugak era horretan biziak izanez gero, sinpletasunez eta bihozkortasunez, pertsonaren bultzagarri bihurtzen dira. Batez ere idazleak eta intelektualak, kultur industriak eta haren itxurazko —baina egiatan menpekotasun-bide hutsak baino ez diren— lilurek txirtxilduta, mugak galtzearen, kosmopolitismo faltsu baten mehatxupean daude, kosmopolitismo horrek ez duelako esan nahi mugak gainditzea, irrealtasunean erortzea baizik. Beti batetik bestera ibili, aste batean lau herrialde desberdinetan lo egin, eta etxera aldagarriak hartzearren, eta hurrengo kongresurako mintzaldia eta irakurgaia prestatzearren egun pare baterako itzultzeko ohiturak mundua galtzera eramaten du. Atzerrian, azkenerako, hango aireportuak, jatetxe onen bat eta kongresu-aretoa, beste edozein herrialdetakoa bezalakoa eta trukagarria —bertan gutxi gorabehera aurpegi berberak eta pertsona berberak aurkitzen direlako—, besterik ez da ezagutzen; bitartean galtzen dira elkarbanatutako bizitzaren jarraitasuna, egunerokotasunaren abentura, asmazio askearen eta deserrirapenik gabeko lanaren sortzailetasuna, etxea, taberna, seme-alabak, adiskideak. Dantek zioen mundua dela gure aberria, arrainentzat itsasoa den bezala, baina Arnoko ura edatearen bortxaz Firenze biziki maite izaten ikasi zuela. Bi ur horiek, beren muga ezabatu gabe elkartzen eta nahasten direnez, elkar osatzen dute. Bata bestea gabe faltsuak dira; itsaso horretakoa izateko sentimendurik gabe, Arnoaganako atxikimendua larritasun atzerakor bilakatzen da; eta sorterriko ibaia maitatu gabe, itsasotar izan nahia abstrakzio huts. Diasporako zibilizazio hebraikoak batez ere uztartu ditu sustraitzea eta urruntasuna, etxearekiko maitasuna eta ihesaldi noragabea, behinbehineko bizilekutzat hartuz ostatu-gela ezezagun bat, geltoki bateko estalpea edo kafetegi purtzil bat: deserriko eta Lur Agindura iritsi bitarteko etapak eta, beraz, egiazko aberri baten muga zehatz baina galkorrak. Deserriari buruzko liburu baten izenburua eman zidan ekialdeko kontakizun judu batean, judu batek, Europa ekialdeko hiri txiki batean, geltokira bidean maleta askorekin dabilen beste bat aurkitzen du eta nora doan galdetzen dio. Hego Ameriketara, erantzun dio besteak. «Ah —berriz lehenak—, urrunera, beraz». Besteak, harrituta begiratu eta galdetu dio: «Urrun nondik?». Kontakizun honetan, ekialdeko juduak ez dauka aberririk, ez dauka hurbiltasuna edo urruntasuna neurtzeko moduko erreferentziapunturik eta, hortaz, alde guztietatik eta jende guztiengandik urrun dago, ez dauka aberri historiko-politikorik eta, beraz, ez dauka mugarik. Hala ere, bere baitan dauka aberria, bere sustraia diren eta bere baitan sustraituta dauden legean eta tradizioan, eta beraz inoiz ez dago etxetik urrun, bere mugen barruan dago beti. Horrela, muga hori mundura zabalik dagoen zubi bat da. Baina muga idolo bihurtzen da hesitzat hartzen denean, besteak apartean egonarazteko hesitzat. Norbere nortasunarekiko obsesioak, zenbat eta garbitasun ezinezko eta atzerakor baten atzetik gehiago ibili orduan eta areago mugez inguratzen denak, bortizkeriara eramaten du, horren adibide gordinena, baina ez bakarra, dugu gaur egun Jugoslavia-ohiko gerla basati zentzugabea. Idolo guztiak bezalaxe, mugak askotan odolezko opariak eskatzen ditu, eta azken garaiotan mugak ezartzeko irrika gaiztoa, bakoizkeria amorratuen ugalketa —haietako bakoitza bere baitan ixten delarik, bere berezitasuna idolatratuz eta hurkoarekiko harreman guztiak arbuiatuz— borroka latzak eragiten ari dira. Desberdintasuna, gizatasunaren ezaugarri unibertsalaren aldaki berraurkitu eta zuzen onetsiak, ukapen eta suntsipen bihurtzen dira absolututzat hartuz gero. Fetitxekeria horren aurka doa Nietzscheren esaldi bat, hitzez hitz hartuz gero desbideragarria, baina egiaren metafora argigarria dena: «Zentzurik ba al du hizkuntza dohakabe batez maitemintzea, gure amek hitz egiten zutelako bakarrik? Zergatik izan behar ote dut nire auzokoaren etsai, nire baitan eta nire gurasoen baitan maitatzeko moduko hain gutxi dagoelarik?». Estatuen edo nazioen arteko mugak, nazioarteko itunen bidez edo indarraren bidez ezarritakoak, ez dira bakarrak. Svevok zioen bezala, egunero zirrimarrak osatzen aritzen den lumak ere markatu, lekualdatu, desegin eta berregiten du mugarik; Akilesen lantza bezalakoa da, zauritu eta sendatu egiten du. Literatura, beraz, muga bat da, bai eta espedizio bat ere muga berrien bila, haien lekualdaketaren eta definizioaren bila. Literatur adierazpen guztiak, forma guztiak ate bat dira, muga semantikoen eta egitura sintaktikoen lekualdaketa bat, munduaren eta haren ertzen eta haren irudien desmuntaketa eta bermuntaketa bat, zine-estudio batean eszenak eta errealitatearen ikuspegia etengabe moldatzen direnean bezala. Idazle oro, jakinean edo ez, nahita edo ez, muga-gizaki bat da, mugaren ondoan mugitzen da; baloreak eta esanahiak desegiten, ukatzen eta proposatzen ditu, munduaren zentzua artikulatzen eta desartikulatzen du etengabeko muga-lerraketa den mugimendu amaigabe batez. Idazketak mugetan eta haien lerraketan lan egiten du, desagertzen eta zeharkatzen diren unean. Literaturan ere nagusi den betekizun moralak, eguneroko lehia onak, etengabe behartzen du mugak ipini eta defenditzera; faltsu-itxurakoak bota eta gaizkiari hesia jarriko dioten beste batzuk altxatzera. Mugarik eta bereizketarik gabeko mundua Dostoievskik ikaraz imajinatu zuen «dena zilegi»-ko mundu beldurgarria izango litzateke, edozein bortizkeria eta edozein gehiegikeria onartuko lukeen mundu bat. Zentzu honetan, mugen kontrako borroka egiten da, baina beste muga batzuk ipintzeko. Bestalde, liluragarria da gauza bat bestean barnatzen den momentua, munduaren itxuraldaketa amaigabea, bizitzaren funtsa bera dena, bizitza mugak etengabe gainditzean baitatza. Beti liluratu naute koloreen arteko mugek eta koloreak batzean muga horiek nola ezabatzen diren; askotan, kolore-nahasketa, bereziki urari dagokionean, bizitzaren zentzuaren gakoa eta zentzu hori harrapatu nahi duen poesiarena da. Bidaia ere, hainbesteko indarrez erakartzen nauen egitura narratibo hori, mugen etengabeko nahasketa, zeharkatze eta uztartze baten erritmuan burutzen da. Ez da kasualitatea bidaia hain sarri uretan gertatzea: ibaietan, lakuetan, ibaia eta itsasoa elkartzen diren lekuetan, mugarik gabeko absolutu bateko liluraldi eta suntsipen inmanentea sinbolizatzen duen itsasondoko eguerdi baten distiran. Ibai-ura itsasokoarekin elkartzen den lerroaren irudi errepikakor hori kolore-nahasketaren liluragarritasunaren seinale izan daiteke. Dena dela, kontakizun guztiek ematen diote forma bana bizitzari eta, beraz, muga bana ezartzen dute; kolore-nahasketaren liluragarritasunak zentzua dauka baldin eta, itxuraldaketa zurrunbilotsua izanda ere, une batez behintzat ahalegina egiten bada oro-berdintasunetik aterarazten duen irudi bat finkatzen. Literatura analisi bat ere bada: aztertzen du sentimendu eta grinen ibilbidea, halako sentimendu bat beste hurbileko batean difuminatu eta ia kontrako sentimendua izatera iristen den prozesu etengabe eta baliobiduna —kasu honetan ere muga bat gainditzen da, muga aldi berean beharrezkoa eta galkorra dela aurkitzen da. Literaturak mugak gainditzen irakasten du, baina mugak ezartzean datza, haiek gabe ezin baita egon haiek gaindituz zerbait goragokoa eta gizatiarragoa erdiesteko behar den tentsioa. Gure orainaldi historikoaren mugek, tamalez, ez dute zerikusirik literaturarekin bakarrik, baina baita ere dimentsio askoz gogor eta berehalakoago batekin. Orain Jugoslavian gertatzen ari denak iraganaren eta historiaren pisu ikaragarria erakusten du, mende askotako mugen, gorrotozko eta banaketazko mugen botere hilgarria. 1989an, harresiak lurrera botatzeko eta Europaren batasun berri bat eraikitzeko aukera eman zuten gertakizun askatzaileen ondoren, muga berriak eta harresi berriak eraikitzen ari direla ikusten dugu —harresi etnikoak, txobinistak, txokokeriazkoak—. Bestalde, gure etorkizunean mamu baten itzala ageri da: hainbat eta hainbat gizon-emakumek, oinazeak eta goseak akuilatuta, beren sustraiak, beren mugak bertan utzi eta beste herrietara aldegingo dute, gorrotoa eta beldurra sortaraziz, eta ondorioz hesi gehiago altxaraziko dira. Eta orduan herri-aldaketa horiei emango zaien erantzuna nolakoa —erantzun horrek gorrotorik eta demagogia sentimentalik gabekoa izan beharko du—, halakoa izango da, etorkizun hurbilean, Europaren existentzia edo haren duintasuna behintzat. Biagio Marin olerkari gradotarra, 1915ean, italiar abertzale porrokatua zen eta Vienako Unibertsitateko Errektoreari su eta gar adierazi zion Italia gerran sartzea nahi zuela Habsburgotarren inperioa suntsitzeko, baina gero, Italiako armadara bildu bezain azkar, kapitain ahobero baten kontra protestatu zuen esanez «bera bezalako austriarrak» ez zeudela ohituta estilo hartara; bada, bera bezala —edo Friburgoko nire ezagun bat bezala—, beharrezkoa litzateke norbera bestaldean sentitzeko eta bestaldera joateko gauza izatea. Beharrezkoa litzateke norbere herrialdeko abertzaletasunaz lotsatzea, norberak beti horren erru-zati bat baduelako. Jugoslavia nonahi ezkutatzen den gaixotasun hilgarri baten adibide garbia baino ez da. Sintomatologia horretan sartu behar dira, orobat, Italian batasun politiko-estatala zatitzeko joerak. Orain dela bi urte Eslobenia eta Kroazia arteko muga-hesiak halako harrotasun beroaz tentetzen ikusi nituenean, adiskide letoniar eta estoniar batzuek kontatu zidaten istorio bat etorri zitzaidan burura. 1929 edo 30ean, ikasle letoniar batzuk Estoniara sartu, Suur-Munamaki, Baltiko aldeko mendirik altuenera igo —317 metro zituen, Letoniako tontorrik altuena baino lau gehiago— eta lau metro horiek bota egin zizkioten estoniarrei gehiagotasun hori kentzeko; estoniarrek, geroago, berehala itzuli zizkioten, tontorrean lau metro lur pilatuz eta gainean dorre bat eraikiz. Badago altuera-mugarik ere. Beharrezkoa litzateke hondakin pila bat balira bezala ikustea, baita Berlingo harresiaren antzera, duela gutxira arte, harro altxatzen direnean ere, edozein muga bezala ikustea, eta jakitea gure egitekoa dela hondakin horiek enbarazu gutxien egiten duten lekura baztertzea, 1945ean Berlingo Trümmeifiauen ospetsuek egiten zuten bezala. Zakarrak eta behea jotako hormak erratzaz eskobatzen zituzten emakume haien irudia izan liteke mugako aingeruaren irudi ideial eta sinbolikoa. Baina irudi ezinezkoa da —gure horizontean gehiago agertzen dira eskuan fusila duten tiratzaileak, gero eta muga altuagoetan kokatuak, Babelgo dorre batzuk bezala—. Munduaren irrealtasun gero eta handiagoan, gero eta zailagoa da Nietzscheren galderari erantzutea: «Non senti naiteke etxean?» Mugak
|
