MAITEAREN APURÑOAK
 

MAITEA

Poema-aria

I

        Gaua (osaba) — Gazte'ren esnatzea — Liorko — Amona — Muno-txiki'n — Mollan (N'ren txalupa) — Getari'ra yoatea — Gora-dei.

II

        Onuzki'ren billa — Sta. Barbara: Ondaurtz-abestia — Izkain'eruntz: Gazte ta Onuzki — Pelota partidua — Ondaurtiera itxasoz: ereserkia.

III

        Busti-aldiak mollan — Onuzki ta Gazte igarian — Paulino larrugorrian — Neskatxak gutaz errukitu — Osabak auzia: zearo aienatu ta nik iges — Gazte Maitea'ri aurkeztu: «iguzki iguzki maite»...

IV

        Gazte ta Maitea elizan — Liorko'k V.ez maite — Odolki'ren igiungarrikeriak (?) — Maitea'ri agur: malkoak — Itxasoan lagunak: Onuzki erotu — Ama Birjiña.

V

        Irizar — Abertzaletasuna — Ondaurtz ikustera mendiz: lurrari atxiki yausiko ez banintzan — Euskera: dei — Ama: Mta. ta Liorko'ren artako azpikeriak — Ondaurtz'eko Ama Birjiñari otoi — Konpondu — Ezkondu goizean goiz, pake santuan.

VI

        Gazte'k M. mindu iñoiz, Odolki ta Mta.'k ixuri-edena bide — Maitea gaixotu — Yaioberria il — (Ames: Maitea il — Gauilla — Illargi — Illeta bazkari — Praille).

VII

        Ori amesa zan — Maitea osatu egin zan — Aur geiago izan zituzten — Etxebarneko biziera: mendira, olerki egitera; bakarrik — Gero maian etxekoen lagunarte atsegiña — Neguko gaua: zirriborroak — Maitea'ri irakurri — Lau aurtxoena — Bizitza-bidea ez da zearo garratz, — ez du beti eguzki, besteetan bezela (delak yartzen baitira bitarte. Ondaurtz, antziñako andregai artu-ez baten antzeko zait orain. Irizar'ekin egin ditut pakeak, an sortu baitira nere aur ta oIerkiak. Gaztetako oroipen zarrok berritzen ditudan artean onaa gizon eldu. Neguak elurrez zurituko gaitu, baiño nere naia, aur ok beti olaxe txiki irautea litzake.

LEENENGO YALKIA: OPORRALDI ASIKIÑAK
 

 
Ama Gau Beltxeran

Mertxika guria

yaterakoan,

ez duk leenen-ozka

bezelakorik:

ark gozo-sabela

leerrarazten dik;

ark bustitzen agoa,

gaiñezkakoan.

Berdin duk oporra:

leenean, onen;

agortzenago ta

mikatzagotzen.

Gazte dugu gaurko

mertxika-yabe.

Bil ezak eskuan,

egiok usai;

ozka ta milixka,

dukeiño garai:

gaur asegin, badukek

biar oiñaze...

Ama Gau beltxeran

geroz ernari,

ekartzen al-ditun

anitz aur argi!

Sapailloan zuti

—gaurko gaugiro!—

Gogo-soiñetan duk

atsegin guri!

Kezkok yaregiña,

gaur Ondaurtz-aldi

duk asia; gaur buka

Irizar-aro.

Yoan duk Negu beltz

ikastaro zail;

dei'zagun nagusi,

Uda yaun orail!

        * * *

Ozkarbi zen gaua,

bitxiz yoria:

zillarpil larria

ta diru xeea.

Ots-ixillek, laztan

batak bestea;

illunak, emaztegai

aukera argia;

gau-oialak, zuta

beltzez, zearra

dirdariz: Yaungoikoak

eio-bearra.

Apoen txirulak

yoka diardu,

maitemin apalak

eragiña antzo.

Lur-axalez gora

yauzten da mintzo;

ikusgarri da biur,

mamia ar baitu:

otsa maiztu-ala,

gezi urdiñek

ziztatua dakus

illuna Gaztek.

Gaupean etziña,

baratza, beean;

aurrean, urruntsu,

mendi-izkutua,

illargiak ozta

gain-argitua;

etxerik, begi-erne,

zenbait, tartean;

baratzaren mugan

torre bat, serail,

oro beltz, zillarrez

ertzak zurikail.

Gibeletik zer den,

belarrieri

galdetu. Itsaso-otsak

ezaugarri du,

beti-bat, ordea

sarri-berritu.

Iduriz dakusagun

ez dena ageri:

ondardi luzean ugiñek ari:

gau-oiala astin,

ta dirdaiaraziz.

        * * *

Gazte'ren oporra

zearoko opor;

iru illabeteko

zer ta nora-nai!

Aize baduk yare,

baduk ere elai:

eguzki-azpian ez

Gazte-beste, iñor;

naiz osaba Garto'k

lan-lagun ustez

udakide deitu,

urtero oi-zunez.

Legegizon baitzen

bera; ta Gazte

artarako ari...

Oker larria,

bion gaia izanik

olerkaria!

Gazte'ren gurasoek

poza artzen dute,

yakinik oporra

dukela yantzi

buruan xeeatuz

zenbat-nai auzi.

Etzion Gazte'ri

galbide orrek

beldurrik ematen,

bai-baitzekian

zerk, udan, osaba

zeramakian:

legegoaz besteko

zenbait yolasek:

txirripio-eizak,

txibi-arraintzak,

yaun karramarroen

atxitze gaitzak...

        * * *

Txirripio-eiza...

Mendilauetan

ondar-munoz muno

makurka, geldi,

eskuan su-izkillu,

lepoa izerdi:

danba, alako batean,

danbaaa... birritan;

keepean iguzki;

ta ura soiltzean,

an doaz txoriok

onik, aidean!...

Txalupa geldian

txibi-arraintza:

urpean, deigarri,

bitxizko korain...

Ez al duk atxitu

afaltzeko lain,

ta, ai, ura goralarri

ta barne dantza!...

Baiña, itsaso bada

zearo bare,

osatzen al diat

bazkaria ere.

Karramarroena...

Au ere ez bigun!

Ondarrean auspez,

luze-luze sar

arkaizpe doi-doian

beso ta atzapar.

An zegok karramarro;

atzi dezagun;

ez agiñez aurrez,

sabeletik bai,

beatzik ondatu

ez badugu nai.

Orrelatsu Gazte'k,

aboan irri,

du Ieena berritzen

egunik-egun.

Noizik-bein, osaba

baduke lagun

aurtengoan; ez, baiña,

len bezain sarri.

Surpean illauna

dan-ezkeroztik,

gizonak burua

yare bear dik!

        * * *

Mendian, oillarrek

elkarri «gabon».

Loak ar-baratzan

badoa, geldi,

yaun katu eldekoi,

ozta nabari.

Gazte'k galde (artean

goxo baitzegon):

—Oera beartu

nai, dagoneko?

Itzez ez, egitez

erantzupena:

bizpairu etxeek

betazala «klixka»

eratxi ditek

Asistar-yoaleak,

gaberdi-leena:

anka aidean dula

katua geldi:

tan... tan... ots ozenak:

gero... ixil aundi.

Etsi zun mutillak...

Barnera doa.

Ez pizten argirik...

(Eltxoen lotsa).

Susmo dut ote den

usu billosa,

ta usuago dukela

nagusi loa.

Or Ieio zabala...

Sar bedi lapur:

osturen ez dio

zorion-apur!

        * * *

Ama Gau beltxeran,

geroz ernari:

etorkizun-aurrak,

illun ala argi?...

Gazte'ren esnatzea

Zoridunen etxeak

Iguzkik bai-baitakizki,

Gazte'ren leioz barne

besoa sartuki,

begiak uki...

Gordeka, ala datortzu

adiskide yostalari.

Etxetik urbillean,

bizpairu akazi luze

zeuden. Bertan, txoriek,

goizero, batzarre.

Naiz yai naiz aste,

auzoko belarriak

alperrean ez daudeke.

Batak begiak uki,

bestetzuek entzukia,

esnarazpide oro

du Gazte'k ukia.

Ez da yaikia.

Ametsik gozoena,

erdi-lotan yardukia.

Begiek, urre gar-uts;

entzumenak, ezti gorri;

amesmenak sor dizu

zelai zoragarri.

Or duzu yarri

mutilla: babesgai du

sagarrondo lore berri.

Baiñan, izana itxaro

ametsik ez bezelako!

Nagiak bota ditu;

esna duzu oro.

Zuti da aguro.

Goien, parrez igesi

ziyoan Iguzki zoro.

Goizaldeak irira

oi-duan ots gozo ñabar

aizeñoak Gazte'ren

belarrira dakar:

izketa-marmar,

zaunka ta asto-arrantza,

sardin-saltzaille deadar...

Esne-marmitek, tinka;

basagurdia, kirri-ka!

leio batetik, parre;

kaletik, zirika;

ordu-erdika,

yoaleak, laburki,

Yaunaren opa aldarrika...

Kalerik ez ageri,

baratza dago tarteka;

beso giarrez, yotzen

al duzu, arrikay

Gazte'z aurreka

arako torre zarra,

zuti, baratza non buka.

Ugarte deritzanez

itxas-erdiko legorra,

etxarte zeritzaken

ikusgai-alorra. Lur emankorra;

baratza-sail itxia;

pake-barruti yatorra.

Gizalur-ezaugarri,

Kea dugun mutil alai!

Etxetik-etxe dabil,

gain gorriez garai.

Beti goranai,

Kide goitar bearrez

duzu biurtzen ortzigai.

Liorko

Bat-batean, txistu-

ots ezaguna,

naiz igaz urrenik

Gazte'k entzuna.

—Kaixo, laguna!

Bizkor, beraz?... —Yaufiii

au duk eguna!

Liorko zun Gazte'k

izketakide,

karraxi gaziak

adiraz-bide:

eskuz biltzeke,

mintzoak urruna

nekez dabilke.

An ageri duzu

leiardi baten,

okotz-masailletan

belar-ebaten...

(Aparra yaten,

obeto dirudit

ari ote den...)

Adiñak berekin

dakar legea:

bizarra labur, ta

gizon-ustea

luze-luzea

Muño oiek ebaten

baduk nekea.

Gazte'ren koIkoko

adiskidea.

Elkar-gabe dute

negu: udatea,

elkar-artea.

maiz gogora dute

batak bestea.

Eguntsu beretan

ikastaldiak

buka-ta, ditugu

Ondaurtz atziak.

Yaioterriak

asetzen dizkie

biotz-begiak.

Izketa luzerik,

nabarmenean,

euskaldunak ez du

oi, maizenean.

Oiek, maiean

elkarri begira:

bizpairu, urtean.

Argatik, arira

usu yo dute,

alkarri galdetu

«non» ta «noiz arte»

—Berealaxe!

—Muno-Txiki´n nai duk?

—Nai? Nik ala ustel

Bekaitzez Iguzkik

begira die:

—Zuen yolas-lagun

pozik nentorke...

Pozik, alare,

zeregin estu au

ez banu lege!...

Amona

—Iguzki, Iguzki maite,

lillura zoragarria,

gaurko goizalde diat,

barteko gauaz naaste,

oporraldi leenenkia!

Argi zak, gaur bezala,

argi zak nire bizia;

barne-egarri bat diat,

argi zadak iturria.

          * * *

Otoi au egin arte

gezur-yainko goriari,

norbait dizu sumatu,

xee ta bixkorrik, beean,

urrats usuz ibiltari.

Amona du. Gaixoak

eskuan dakar yanari,

artirin-orea ta

artale gaiñez-lxuri.

Andre agurgarriak

amets etxekoia du min:

azak eta tipulak,

udare, marrubiak,

arrautz-oillo ta urde... «zikin».

Yatorriz izan arren

kaletar andre-pinpirin,

eusko larre-zumoa

zaiñetan dizu berekin.

Mezetatik etorri-

berri. Yantzi beltz txukuna

soinean: manteliña

doi ken... Ala baitzien

oilloeri maitasuna!

Billoba zaarrenaren

leiora begirakuna

yasoaz, itz eztiez

onetsi zion eguna.

Baiña, mutil, atorra

duk, utsik, gerri-gaiñetik?

Goizaldeko oxkirria

xital dala! Bear duk

beldurra, neurriz bederik.

Ta, gosaltzeke?... Yanak

osasuna gordetzen dik,

motel! Ator: etzegok

gosearekin yolasik.

Gazte'k —egi dasagun—

ez du birimiña beldur;

urdail-zorroa ere,

gosariak uts-arren,

artean etzaio ximur.

Ezpal berezkoz baiña,

mutilla dugu naiko zuur:

iñork laztandu nai-ta,

ez akiok egin uzkur.

Murgildu duzu uretan,

gabe baitzegon, artean.

Amonak orea-ta

bakar gorrian laga,

ta atzera dator bidean.

Oilloak tinko, baiña

billoba are, biotzean:

aien goseak, itxoin;

onenak etzezakean.

Badator beera Gazte,

goiko sukalderi muzin.

Ezpaiñak ximurtuki

amona dabil: ez duk

aren ondoan atsegin!

—Neskame bargazta, non?

Ta alabak, non?... Oro berdin!

Erdi-itzalia sua,

ezin esneak irakin!

An dabiltzu gaixoa

zerbaiten billa su ta gar,

sutatik ezin baitu

esnerik katillura

atzapar uts gorriez ar!

Apalak irauli ta

zoko guzietan aztar:

eskuan burruntzali...

ta aren eske... zora bear!

Muno-Txiki

Non-elkarra, ta noiza, are,

tiñel daduzkate:

Muno-Txiki'n bil ditugu

Liorko ta Gazte;

ondarraz aurre,

yardun gozoari bekiote.

Ikus-berrikoak labur,

bizkarrekoz naste;

bai-baita an zerk begimindu

naiz bata naiz beste...

Ixil da Gazte;

laguna, ixil; ixil-ederreste!...

Ederberak xerbeldurik,

ardoa bailuten,

luze-itotako Ondaurtz-miñak

eztanda zegien...

Nork-bere barnen

nabaria, mintzoz dute yazten.

Itsasoa zabal dager

lerro zuriz ertza;

zenbait bustizale goiztar

gogara dabiltza.

Gazte da mintza,

aboa ainbat zabaliz biotza.

—Gogoa azten zaidak emen

yan-asez azia:

begi-zuloek ar-ala

naro duk argia:

au dik ogia

idurimenak; au, edaria!

Begi-baxterretik irri

lagunak dagio;

osatzaillegaia izaki,

saillai dakio

yakin-yario;

olertiaz axolik ez dio.

—Gezak eiozko bisutsa

emen duk berezi;

beste iñon ez ainbatean

odol-bixigarri!

Ttantta bat, gazi,

azal-txulo banatan dik yarri.

Elkarren leian dituzu

korapillatuak,

nor baiño nor piztenago

ametsaren suak;

aien aipuak

mordoka darite elkar-lotuak.

Gora-Dei

Orra, uste gabe, yaunak,

ipui bat asia:

antzea bezain, naski,

gaia dut urria...

Mutilletako poza

ta axolakabea;

amets eztia dela

leenen-maitatzea.

Nola baitan astuntzen

gerora bizia;

ta zein dugun bearra

noiznai goi-argia.

Edozein lan asteko,

Yaunari biotza,

areago, txit bainaiz

artarako motza.

Yaungoiko on,

euskaldunon betiko yabea,

indazu nere ipuia

taiuz yalkitzea.

Ez bezakida abotik

itz gaiztorik eror;

ez bedi nere esanik

iñorentzat galkor.

Ta zuk, euskera eder,

mintzo zaar yoria,

barkako aal didazu

nire ausardia...

Oroitzapen maiteenen

ontzia, zere urrez

landu nai baitut... Landu,

nire esku baldarrez!

BIGARREN YALKIA

 
Onki'ren billa

Onki'ren zoria

bestelako zan.

Uztail naiz Azaro,

ark beti du lan.

Sartu gaitean,

oin laburrez,

aren aItaren olan.

Matazak arildu,

txirrikak bete...

Moxorkak aiñezka

ernal bezate.

Ai zenbat neke,

alperrok atorra

yazteren truke.

An dabil aiñezka

ezker-eskubi.

Zuta ta zearra

lotuz elkarri,

eunduko sarri

eundegi-ardatzak

bil duan ari.

Olaren buruzko

eragillea

bazter-gelan dago.

Aren nekea!

Esku betea

kaskoan: sudurra

leuntzen, bestea.

        * * *

Aurreko leioko

goi-bazterrean,

armiarma ari da

egiñalean.

Noizik beiñean,

ari so-dagio

argi eskean,

ura balta eule

zar-zarrenik an.

Ondaurtz-abestia

Ondaurtz! Beean dut agiri,

neskatx polit bat iduri...

neskatx polit bat iduri...

Erdi-etziñik txairo baitago,

begi zabaletan argi,

ezpain gorrietan irri.

Ondaurtz! Itsasoa ataurre,

ondardia atari-lege...

ondardia atari-lege...

Damasko-oialki urdin yoriak

ertzeko litsean urre.

Ondaurtz! Erdi-arrantzale.

Erdi-nekazari ere...

Erdi-nekazari ere...

Ta alaz guziaz ere kaletar,

kaletar apaindu-zale:

baserri, itsaso ta kale.

Busti, Ondaurtz, oin eta zango.

Kulixkak ez gogarago...

Kulixkak ez gogarago...

Lirain-askiak agiri ditun,

Ondar gorri ezea antzo,

gari elduaren margo.

Argatikan azala dun

erreaz batera legun...

erreaz batera legun...

Euskal-irukoitz ziñen yatorra!

Kaletar, lugin, arrandun...

LAUGARREN YALKIA
 

 
Maitale Berriak

Eguzkiak orailen adatsa dunean,

ikus bide-dituzu, eguras-bidean,

inguma bi xurizta, lur apaindu-gaiñez

lorez-loreko ibilli gozoak egiñez.

Ezin oar txoroak zerk elkarrengana

darakartzien. Baiña, nerez dakidana:

zorion uts geroak letsiken unerik

aien aldi laburrak eztizu besterik.

Nork lesaieke poza laister dutenik il?

Oiñaze-eriotzak nork ain ditutela urbil?

                  * * *

Alatsu baizebiltzen Maitea ta Gazte,

etzioten elkarri aitor «ene maite»

ta, alaz guziaz ere, maitezko mintzoak

betidanik zerizten biñoen aboak.

                  * * *

Beiñola, bazkalondo sargori zelarik,

urre egoki baitziren Asistarra'netik:

—Maitea, Yainko onari otoi bagengio

eskariak elkartuz... —Gazte'k galde dio.

(Biotzak ala agintzen baitzion, elkarren

arteko lokarriak zaillago zitezen).

Pozik —erantzun zion Maitea'k— Goazen.

Ta, masaillak gorrituz (zerek al-zekien!):

—Baiñan eska-bearrik zer dugu, biona?

Ta mutillak, zalantzez: —Elkar-zoriona...

«Elkar-zorion» ori etzan soindun ume,

lur kiskali lurruna bezain mamitzeke.

Zorionago zer nai anartea baiño?

iraun aal-balezaie biziak arteiño!

Maitetasuna dator azi iAutu batez,

guziok baitaukagu barnean yaiotzez:

ez edozein eguzkik ernerazgarria,

autuaren begiek bear dute ukia;

ta oartzen ez gera danik ernetua

arik eta biotz dan arte lorenua.

                  * * *

Ur onetsia Gazte'k eskeiñi: Maitea'k

beatz zurigorriak dardarez beteak

Mutillaren begiak noiz itsatsi zaizka

ordun ainbat sakonki, ordun bezain tinka!

Maitari biak, beren urratsak neurturik,

sartu ta yarri dira belaunbikoturik.

Yainkoaren etxea erdi-illunik dago,

aur-loa bera baiño pakez beteago.

Ateko sargoriak sarbiderik ez du:

oxkiro biguin batek batzarre dagizu.

                  * * *

Yauna'enean dagoan ixiltasuna,

otoitzai ego meeak ematen dizkana!...

Ixiltasun bizia, biotz-taupa duna;

ez alegia illerrian egoten dana.

Gazte otoi luzeetan asi baiño leen,

xerbelduxe baitzegon maite-ardoarren,

iraulka zebiltzian bazter orotara

begi yakinbearrak, oroien gogara.

Etxeko sutondotik alde ibilli-ondo,

oroigarriz betea dakusazu oro:

Gabon-afariarena bezain gozoa

leenaren lurruna zaizu gogoan eda.

Atoz baratz-leiora ta ikus goi-zokoak...

Iñara-kabion erakarki gozoak!

Leenkari miñagorik ezpaitu geroak:

Iñara-kabi zaarrok, urtero beteak,

iñoiz udaberrien lekuko maiteak.