MURTUTS ETA BERTZE

        Itsasu ez omen da beti danik izan oraiko herri erne bezain baliosa. Ezpeletar batek salatu daut hori beharrixilorat, eta orok badakigu auzoek ontsa badakitela elgarren berri, alde ala... bertzalde!

        Bertzenaz ere herriak, jendeak bezala dira; behin sortzen dira, herbail eta ttipi; gero handitzen, ttarrotzen, zerbait eta norbait bilakatu arte.

        Haatik biziki aspaldikoa du Itsasuk eskualde pollit eta fruitutsu baten fama. Itsasuko gereziak, hasteko, nun ez dira mundu huntan ezagutuak, aipatuak, goretsiak, eta (ahal delarik) iretsiak, zonbaitek artetan karioxko atxemanik ere? Bai fama horrek erro azkarrak ditu, urrun eta barna eginak. Ez baitugu ezagutzen fama zuzenagorik, liburu xaharretan xerkatu gira, zoin zitazkeen gereziketa eta fruitu-aberastasun horren iturburuak.

        Huna laburzki zer irakurri dugun. Erran gabe doa ez dugula on egiten azken ponduetarainoko xehetasun guziez.

        Beraz, erdaraz Nive eta eskuaraz Errobia erraiten diogun ur-handia, zaharrek deitzen zuten «itsasoa». Uste dut Milafrangan ere izen hori emaiten ziotela. Aise asma ditake zergatik. Zeren-eta itsasoa marearekin ibaiari goiti herriraino igaiten baitzen. Ur-hegitar gehienak arraintzatik bizi ziren, itsas-arraina esku-menerat heldu zitzaiotenaz geroz. Bertzalde, zer nahi mariñel bazen bazterretan garraioanari zirenak. Herriko portutik (Errobisala-ri hurbil omen baitzen) eta Baionako barraraino xalant azkar batzu joan-jin bazabiltzan egun guziez, zer nahi puska bazeramatela; haratekoan: harri, egur edo zur, ile, azienda, ilar, ikatz, burdingei; hunatekoan: oihal, baxera, tresna, xokolet, tindu, itze, olio, arno, eta holako! Legez ala kontrabandan ari zirenetz, ez da errana; bainan, itxura guzien arabera, portu hori! Baxe-Nabarreko portua bezala zen, hots! Baiona ttipi bat, junta-leku eder bat. Ez da harritzeko Itsaso edo Itsasu deitu baitzuten herri balios hori.

        Bainan mundu huntan betiereko zorionik ez da. Egun batez destorbu izigarria gertatu zen; bai, izigarria: lurikara batek bazterrak oro iharrosi baitzituen, han-hemenka ibai-zola ere kraskatu zen, leize eta tulunbio batzu eginez, ur-joaira desberdinduz; eta holaxet, egunetik biharrerat, ur-jauztiri edo barradera batzuek hautsi zioten untzieri Baionarako bidea. Makur handia, makur beltza Itsasuarrentzat. Bat-batean mariñelgoa galdua zuten, eta arraintza bera erdikalatua, itsas-arraina ez zenaz geroz ja-goitirik Milafrangaraino baizik igaiten ahalko.

        Zonbait egunez baldituak egon ziren, ezin sinetsiz hortaratuak zirela! Bainan, ez baita beharra bezalakorik, herriko gizonak elgarretaratu ziren igande goiz batez, eta ekar-arazi zuten mendian bizi zen ermita saindu bat. Deliberatu nahi zuten nola iharduk ezinbertzeari. Ermitak erran zioten: «Jaunak, barda-arratsean amets bat egin dut: hamabi dotzena arbola agertu zaizkit larrain eder batean lerro-lerro landatuak; ipuruan horra hor xutik, apezpiku bezalako jende bat, kurutzea eskuan; beha nagokio, zer ari den hor apezpiku distirant hori bere eliza arropetan; besoa hedaturik airea hiru aldiz benedikatzen du kurutzearekin; lehen aldian arbola guziak hostailatzen zaizkit; bigarrenean loratzen; hirugarrenean fruitu ederrez mukurru betetzen; bet-betan haizea heldu da mendizokotik, fruituak adarretarik aurdikitzen dituela; arbola-azpietarat behatzen dut; lurrean ez sagar bat, ez gerezi bat, ez udare bat; bainan zer ikusten dut? Urre eta zilar, ibai bat diru pirrikitan eta harramantzan! Arbolen erdian bazen eliza bat: Itsasuko eliza! Horra nere ametsa. Amets horrek erran nahi du fruituez kanpo ez dela guretzat salbamendurik. Arbola fruitudunek herria aberastuko dute, araberako patroin saindu bat hautatzen eta ohoratzen badugu!».

        Herriko gizonek jaun erretorarekin batean bilatu omen zuten kalandier eta liburuetan «araberako patroin saindu» hura. Tarragoneko eskualdean izan baitzen noizbait San Frututsu delako bat, hura hartu zuten begiraletzat; eta berehala hasi ziren gerezi-ondo, gazten-ondo, eta bertze zer nahi ondo landatzen. Itsasu salbu zen. Geroztik ez zaiote egundaino urrikitu. Bakarrik luzara, erabiliaren erabiliaz, San Frututsu-ren izena guti edo aski andeatu eta markestu dute. Frututsu Furtuts bilakatu da, eta azken hau Murtuts. Horra bada zertako egungo egunean ere Jondoni Murtuts erraiten dioten komunzki Itsasuko patroin sainduari. Mundu hau mundu deno diraukola!

* * *

        Mendeak joan, mendeak jin, Jondoni Murtutsen alderako debozionea ez omen zen batere ttipitu Itsasuarren artean. Izaitekotz, emendatu!

        Bertzeak bertze, elizan bazuten eraikia harrizko saindu bat, aspaldiko bultu bat, ez dakit nundik ekarria. Itxuratzen zuen, holetan, abade edo apezpiku toldo buru alimale bat, bi zango handi hetrepeleen gainean. Xutik, kapa gorrast'eta urdin bat soinean, kurutze arrunt bat esku-pata batez atxikitzen zuela... Ez zen eder-ederra, nahi baduzu; bainan halere munstra poxi bat bazukeen, argien eta lilien artean distiratzen zuelarik.

        Harrizko saindu horren karietarat zonbat ixtorio ez da kondatzen? Zonbaitño doatzila liburu huntan, Ezpeletan bildu ditugun bezala; ez batere Itsasuarren, eta are gutiago Jondoni Murtutsen trufatzeko (Jainko maiteak begira gitzala bietarik!); bainan bitzi baino bitziagoak baitzaizkigu... ixtorio kakola horiek oro!

        Beraz, bertze orduz, ba omen zen Itsasun erretor xahar bat: Musde Zanpagaray. Apez ona segurki bere maneran: otoitz egilea, predikari bipila, beharduneri emailea; bainan den lekutik baizik ez baititake eman, gauza biltzale gaitza egin zen: har eta har, eriak aztar bilakatu zitzaizkon, diotenaz, eta sudurra ere kakotu. Guk ez baitugu ikusi, ez dugu hala zelakorik finkatuko. Bertzen erranetik ari gira.

        Dena den, igande batez ez zituen guti harritu bere Itsasuar gaixoak, prediku hau atera ziotelarik.

        —Girixtino maiteak, herenegun eliza huntan gertatu den mirakulua nahiago nuke nehori ez salatu; bainan Ebanjelioak diona, gaizki lizateke argiaren gaitzurupean gordetzea. Hortxet nintzan bada, hirugarren kadira hortan, otoitzean ari ene populuarentzat, noiz eta ere norbait beharritik lotu baitzaitan. Ai! Itzultzen niz. Nor uste duzue nuela hor?... Murtuts, bai Murtuts ber-bera, bere kokots handiarekin. Amets tzar bat nuenetz nindagon lehenik; banan, futxo! girixtino maiteak, holako ametsik ez da: beharria gero-ta-gehiago luzatzen ari zautan gure patroin sainduak, —ez bainuen beharragorik! Hortan oihuka hasten nitzaio: «Ai, ei, barkatu, Jauna, barkatu!». Eta harek niri: «Ene haurra, ez duk hobenik eta ez ditek hobenik nire Itsasuiar on eta kartsuek ere! Jende gisakoak dituk oro, eta aski zaiotek jakitea zer eginbide duten, hari berehala jartzeko.

        »Ez nuk bada hola, urteak eta urteak jan gabe egoiten ahal! Beihalako girixtinoek, ortzirale guziez, zerbait emaitza ekartzen zautateian. Errotek otoi arbasoen urratseri jarraikitzeko lehen-bai-lehen!». — «Bai, saindu handia!» Eta hup! berriz jauzian bere tokirat joan da, bertze fitsik erran gabe. Orai, nik bezain ontsa badakizue, denek, zer diren gure sainduaren errangurak. Egizue bada behar dena, amoreagatik eta dohatsu izan gaitezen, zuek eta ni, mundu triste huntan behin, eta gero bertzean Murtutsekin. Halabiz!».

        Apez xaharra prediku-alkitik jautsi zen gorri-gorria, Moises menditik bezala. Jendek uste zuten kar saindu batek emaiten ziola begitarte hori; bainan nork daki ez zionetz ahalgeak emaiten? Lehenbiziko bekatuek, nahi eta ez, nahasten dute bekatorea.

        Zer-nahi den, igande hortarik landa, Murtutsen bultuaren oinetan mahain bat ezarri baitzuten, herriko etxeko-andere guziek zerbaixka ekartzen zuten aste guziez present, nork ogi, nork arto, nork oilasko, denetarik, hots.

        Norbaitek egiten ahal zuen irri, Murtutsen izenean eta Itsasuarren gostuz! Itsusia.

* * *

        Sartu ere bai ziren egun batez irri horiek oro.

        Ez dakit Zanpagarai jaunak larderia sobera egin zion, ala mahainean ez aski maina, ala egiaren amodioak mintzarazi zuenetz, dena den kaputxin Nafartar maingu bat ororen salatzerat ausartatu zen, aldare-aitzinetik Salbatore egun batez:

        —«Kristauak, esan biar dizutet egi aundi bat: ekarri dezute ta ekartzen ere dezute beti zer nai emaitza, mai orren gañera. Baño sinismen okerra dezute; San Furtuts zeuen geriza-zalle santua ez dago gosetuta zeruan, Jaun Goikoa ongi guztiez inguratuta berekin duenazkero. Apaiz ori dago, lotsagabea, ebasgotik asetutzen!».

        Apez xaharrak, bere zazpi botereak bildurik, han berean eskumikatu omen zuen kaputxin gezurti alaena! Eskua dardarikatuz, kurutzearen seinalea petik goiti eta eskuinetik ezkerrerat eginez madarikatu zuen, Itsasuarrak ziren baino astoagotzat egiten zituenetz, eta hein hortako eskandala baten emaiterat jina zenetz Itsasuko eliza ederrerat! «Zoazi, zoazi, kaputxin arnegatu, gezurti alaena!». Hitz dorpe horiek Zanpagaraiek erran baitzituen, beude haren gain! Bainan aitortu behar degu Itsasuar guziak errabiaz piztu zituela.

        Horra berehala jaun mera bere xarparekin, eta horra kontseiluko gizonak! Galerietarik jausten dira patxada ederrenean eta bonet-ukaldika kentzen dute predikari maingua elizatik, sorgin gaitxo bati bezala «puies, puies!» erraiten diotelarik.

        Atea iragaitean, Mari-Antoni gelariak kadira aurdiki zion airez-aire, beharrik huts egin baitzuen.

        Joan zen, joan kaputxin gaixoa: bainan, diotenaz, Itsasuko zedarrietan gelditu zen ixtant bat: bere abarkazolak atera zituen eta elgarri jo, herri basa hortako errautsik ere ez eremaiteko!

        Kontseiluko gizonek beren balentriaz bazuten aski espantu.

        Haatik gogorki harritu ziren, bonetak buruan ezarri nahi izan zituztenean: ezen boneta eman orduko, burtzora izigarri batek hartu zituen oro, eta hortarik beretik ezagutu zuten kaputxinak ez zukeela kaskoa zangoak bezain maingu, eta Jainko maitea ere haren alde zela.

        Geroztik buru-has ibili behartu zitzaioten, eta etxeko-andereak gelditu ziren edozeren ekartzetik Jondoni Murtutsen oinetarat: kaputxinaren mendekioa!

* * *

        Zanpagarai gaixoa bihotza ilunik zagon elizako mahain hutsari beha...

        Ez, ez, zitakeen hola egon! Lehen-bai-lehen gauzak haxean eman behar zituen, ala herria utzi: herri goxo horren uzteak ere holako bat egiten-eta, deliberatu zuen prekidu berri bat aterako zuela, sekulan ez bezalakoa frogak eta denak emanez, bere buruaren xuritzeko.

        Huna delako predikua:

        —«Girixtino maiteak, berrikitan nik bezala aditu duzue kaputxin kixkil sorgin bat zer nahi erranka: baizik-eta guzieri, eta ez zuela heien beharrik ere. Zuek sinetsi! A! eskerrik ez? Beharrik ez? Beha orai, beha! Nun dugu orai gure saindu handia?... Joana!».

        Eri puntaz erakusten zioten Murtutsen jar-lekua... hutsa! Jendearen harritzea!

        —«Bai, joana! Adio beraz gure gereziak, adio gure fruitu-mota guziak, nun ez dugun berriz hunat biltzen eta gain-gainetik artatzen!... Zuriz-uriak eginak zirezte, girixtonoak; eta bada zeren! BIzkitartean, Itsasuar maiteak, ene gostuko ez duzue oraino etsitzekorik. Eta huna zerk emaiten dautan esperantza poxi bat. Barda atea hestean, elizan zen oraino gozo-gozoa. Goizean eman bide da ihesari, atea idekiz geroztik. Ahularekin ez dut uste lekoarik egin duen. Beraz mezatik lekora, goazen oro haren ondotik! Aise atxemanen dugu eta herriko ohorea salbu izanen da!».

        Bihotzak erdiratu ziren prediku hori aditzean; nehun ez da holako nigarrik egin egundaino! Pentsa! Azken Ebanjeliora gabe eliza-zola dena ixtila zen, eta zonbaitek, espartin xuriak zikin beldurrez, untutsik atera behar izan omen zuten elizatik. Zoin minbera den haatik jendea, herriko ohorea aipatzen dioten ber!

        Anjelus kantatu orduko, Itsasuarrak oro, erretor xaharra buru, bide guzietan barreatzen dira kartsu kartsuak.

        Etxe baten aintzinean iragaiten direa bada, oihuz hasten dira:

        —Errazu, hu! Mariaño? Ikusi ote duzu norbait hemendik pasatzen?

        —Nor?

        —Ez dakizu Murtuts goseturik ihesi dugula?

        —Emazu hortik?

        —Hala baita ordean! Denak haren ondotik gabiltza.

        —Ni ere heldu niz bada.

        Emeki-emeki horra herri guzia airean.

        Giltzaina edo sankristaua, eliza-dorretik beha eta beha alde guzietarat, begiek ikus ahala urrun.

        Herriko mutila, atabala gerritik, berri izigarriaren oihu egiten ari etxez-etxe.

        Pettiri arraintzale xaharra ur-handian haga luze batekin iker-mikerka, sainduak etsiturik bere burua ito bazuen ere...

        Apeza berriz oihuka:

        —Norat zoazte? Zer uste duzue, ala itsurat abiatu den? Ez, ez, zagozte deskantsu! Ni sinets! Jateko zerbait den tokian atxemanen dugu, atxemaitekotz.

        Bilatzen dute oraino, ezker eta eskuin.

        Bilatzen dute borda batzuetan, oihan-azpietan, sasi handien gibelean.

        Nehun ez fitsik ageri.

        Azkenean huna berriz ere jaun erretoraren boza:

        —Ori, ori! Zer da hantxeko mamu beltxa ogi alor horren erdian?

        Badoatzi ikusterat... Murtuts! Bai Murtutsen bultua bera zuten begien aitzinean! Hor zagon zut-zuta, bizpahiru ogi-bihi ezpainen artean, zoitz eta mutu!

        Mintzatu balitz, ederrik ikasiko zuten Itsasuarrek: nola jaun erretorak goizean goiz horrat ekarri zuen, gordeka eta errestaka; eta nola ohi bihiak bikez lotarazi zituen ezpainen artean!

        Beharrik ixilik zagon, apeza ez bezala. hau belauniko hasten zaio gora-gora:

        —Saindu ona, horra zertaratu zituen bada gure esker gaitzak! Ihesi joan behartu zaitzu, goseak ez hiltzeko!

        Ohoin bat bezala bertzen alorrean sartu zira ogi-bihi gordin batzuen jateko, bertzerik ez izanez! Otoi, barka, Mututs, gaixoa!

        Itsasuarrak nigar-hipaka ari ziren, bularra joz, denek betan oihu eginez:

        —Otoi, barka, Murtuts gaixoa.

        Eta apezak aitzina:

        Saindu ona, hitzemaiten dautzugu ez zitugula gehiago goserik utziko: beti aseko zitugu gure onkeriez...

        Populuak berriz:

        —Bai, beti, beti, saindu handia.

        Apezak segidan:

        —Zuk ordainez, Murtuts maite-maitea, fruituz aberastuko gitutzu: sagarrez, udarez, mertxikaz, gaztenez, mahatsez, gereziz, mizpiraz, intzaurrez...

        Ez dakit zer aterako zuen oraino Zanpagarai gaizoak baldin-eta boz samin eta azkar batek ez balu bet-betan ixil-arazi, eta nola.

        —Aberastuko? Debruien urdeak! Aberastuko? Aise ari zirezte, zuek! Anartean horra nola funditu dautaten ogi guzia, orotan zangopilaturik! Are, fuera hemendik, basurdeak ez bertzeak! Eta zuk, jaun mera, zure xarpa madarikatu horrekin, ez badautatzu emaiten —herriko dirutik ala bertze nunbaitik—, hemengo desmasien ordaina, jakizu, nik erranik, hauziño bat eginen dauzutala, ez baitu Itsasuko herria hanbat aberastuko... Zirtzil hastio zikinak! Tripa ustel beltzak!...

        Bai, ikusteko zen, egiazki, Borda-ttipiko nausia, atorra-mahunga-has, buru-has, sarde luze bat eskuan, begiak sutan hasarre gorria, haguna zariola...

        Itxura guzien arabera, norbaiten hiltzera zagon.

        Pentsa ea bazterrak ez zirenetz laster ixildu, eta lekuak usu-usua hustu?

        Lau gizonek hartu zuten Murtutsen harrizko iduria. Keetarat orduko, apezak Magnificat hasi zuen errepikan, eta proesione ederra egin zen elizaraino. Ez dakigu Borda-ttipiko Pattinek here gisako litania batzu eman ote ziozkan bertze otoitzen artetik.

        Dena dela, hameka ehun libera ukan zituen, ondoko egunetan, herriak emanik, eta Murtutsek ere aste guzietako bere present-andana.

        Zanparagai gaizoaren irriñoa.

* * *

        Iduri luke gezurtiak nehor baino sinetsgaitzago behar lukeela! Bizkitartean (Jainkoaren nahia!) gezurtia bezalako gezur-iresle guti da. Noiz nola mintzatzearen bortxaz, batean ones-on, bertzean alegia, gogoa nahasten zaio, eta azkenean hala dena eta hala ez dena ez ditu beretzat ere nehundik berexten ahal. Holako zerbait gertatu bide zitzaion Zanpagarai gaizoari.

        Goiz batez, meza ondoan, betterrari erran zion:

        —Manex, habil berehala mari-Antoniren ganat. Errok hemen berean askaldu gogo dutala, eta ene xokolet-presa hunat igortzeko.

        Baietz, eta horra gure muttikoa lasterka, jauzika, jaun erretoraren etxerat.

        —Hela!

        —Aintzina!

        —Jaun erretoraren partez elizan askalduko dela eta askaria harat igortzeko!

        Gelaria lur-sagar xuritzen ari zen zarra-zarra. Ganibeta mahain-hegian pausa, eskuak dabantalean xuka, horra nun den orai, supazter xokoan. Dupin mehar mainguño bat ateratzen du hautsen artetik, eta gatilu xuhail batetarat husten, Enearekin usain gozo bat dariola. Berehala burdinezko estalgi arin bat emaiten dio gatiluari, eta estalgiaren gainean hiru xerra ogi xigortu.

        —To, Manex, har-zak hau holaxe, pollikiño! Atxik xuxen, eta begirauk bidean ixur...

        Manex jalgi zen zut-zuta, ezker eskuin deuseri behatu gabe, Sakramendu Saindua ekarri balu bezala. Mari-Antoni bi begiak landatuak beha zagokon zorrozki leihotik.

        Huna orai muttikoa sankristian.

        Gatilua mahain ttipi baten gainean pausatu-eta, badoa ikusterat nun zer ari den jaun erretora. Otoitz-alkian da, belaunikatua, xanoa kaskoan, sudurra alimaleko liburu bati burua bi eskuen artean. Lo denetz ala oremus-etan ari, Jainkoak berak daki.

        Debruak aldiz bazakien bazela Itsasun better aho-xuri bat. Izigarrizko xokolet-nahia piztu omen zion zintzurrean barna.

        Gaixo Manex! Xokol-etminez nehun ez zagoken!

        Berriz sankristiarat orduko, behar duela bederen usain-bafada on bat hartu, horra erri batez estalgia erdi-altxatua!

        «Hain xuxen, uste gabetarik xokolet-ttintta bat hunkitu baitu eriak, nola orai ez milika eri-mutur hori, ez balitz ere haren garbitzeko baizik?

        —Jesus! hain itsusia izanagatik, hau duk gauza ona! Berriz ere doi-doiako bat jastatzen banu? Ez duk berdin jaun erretora ohartuko!...

        Sabeleko debruak itsuturik, gure muttikoa hasten da beraz eria untzian sar, ahorat ekar; justa eta musta, eta berriz busti, eta berriz milika, halako moldez non oxkoleta azkenean erdizkalatu baitzuen.

        Ohartu deneko, harritua, izitua gelditzen da, ea zer erranen dion bada jaun erretorak:

        —Ez duk dudarik, Manex, ehoko hu! Iduri zaio hitz horiek entzuten dituela bihotz xoko batean, bertze munduko boz idor batek erranik.

        —Ai, ei, ama! Gezur eder bat nola pentsa? Behar nikek bada ateka huntarik erdi-bizirik bederen ateratu.

        Bet-betan, inguru guzietarat behatu-eta, hor berean ikusten du kadira baten gainean Murtutsen bultua. Garbitzeko jautsia zuketen bere ohiko egontokitik. Haurrak berehala xokolet-ondarrean eria sar, eta izil-izila saindu gaizoari hartaz ezpainak pereka.

        Orain huna haur debrua jaun erretorari oihuz eta helka:

        —Jaun erretora, fite, fite! dena jaten ari dautzu Murtutsek!

        Apeza xutitzen da, heldu da haia-haia begi logale batzuekin, sainduari behatzen dio goihen-barren, hasarrereak gorritzen diola arpegi guzia.

        —Hi, hoa hemendik!

        Betterra lasterka emaiten da ihesari, manatu zaion bezela, eta kontent!

        Orduan apez xaharrak, burua guti edo aski nahasirik, argi-hiltzeko makil luze hura hartzen du bi eskuz, eta kask, gain-behera Murtutsi:

        —To, atxikak hori, mutur beltza!

        Pin, pan! Krik, krak! patapun! hogoi-ta-bortz zati egin omen zen harrizko bultu hobengabea.

        Harrizkoa zela baitiote, nik ez dakit. Goazen beti!

        Ixtant baten orduko, Musde Zanpagarai ontsa urrikitua zen bere lanaz, eta ondoko igandean Itsasuarrek prediku hau behar izan zuten entzun:

        —«Girixtino maiteak, zorigaitz, zorigaitz eta zorigatiz! Engoitik badakizue zer gertatu zaion gure Murtuts sainduari! Gaizki aditu luketenentzat, huna bi hitzez: aro itsusi hauiek errefriaturik seguraz ere, arras begi trixtea kausitu nion ortzegun goizean; bainan nik ez nakien harrizko sainduak hain hotzbera izaiten ahal zirela eta hain feirosak. Jakiterat, soinean emanen nion gure xaparik ederrena: hura bizkarrean ederki berotuko zen; ni segurik izerdi-lapetan emaiten nu xapa horrek, besta-buru bezperetan! Zer nahi den —adina ere hor baitzen bada—, gaitza edo sukarra nausiturik, zanpez aldi-txartu da gaixoa, izigarriko erorikoa egin du, eta puskaturik errausturik atxeman dut, plantarik nigargarrienean! Ai, ei, gurea, girixtinoak! Bai, dolu handia da, eta uharka nigarrez artzeko egunak ditugu, zuek eta nik. Bizkitartean ez izi! Jainkoa lekuko ez duzue den gutieneko hobenik eroriko hortan! Beraz altxa dezagun denek burua, altxa bihotzak, eta har elgarrekin xede handi bat, xede saindu bat, xede miresgarri bat, Itsasuar fededun kartsueri doakoten xede bat: hots, Murtuts gure patroin onari harrizko iduri eder berri baten eraikitzeko xedea. Lehengoa baino ederragoa erosiko dugu. Pesta super bat eginen dugu, oroitagarri horren agertzeko egunean: auzo-herri eta herrixka guziak harrituko dira, non ez duten bekaizgoz eta jelosiaz leher egiten! Eta Jainko Jaunaren aingeruek lagunduko gaituzte beren kantu xaramelez, ez bakarrik nigarrezko desterru deitoragarri huntan, bainan bai zeruan ere Murtutsekin. Hala biz!».

        Ez dugu erraitearen beharrik Zanpagaraiek arrunt beretuak zauzkala bere Itsasuar guziak: bihotzak bezala begiak ere, nahi bezala, bazeramatzan, prediku hastean xotin eta nigar; gero aldiz, zer behako argituak, herriaren omenaz mintzatu zenean, eta bereziki auzoen bekaizgoaz. Bai, orduan, halako urgulu-firfira bat hedatu zen eliza xoko-xokoetaraino, ile edo mantalinak oro perekatzen zituelarik, ekain-ondarrean haizeño batek ogi-buruak perekatzen dituen bezala, gure alor aberatsetan barna...

        Mezatik lekora auzapeza bere xarparekin eta kontseiluko gizonak bildu ziren elgarretara. Deliberatu zuten behar zela herriko dirutik bultu berri bat Pau-en erosi, eliza eta eliza-bazterrak gain-gainetik garbitu eta antolatu, jaun erretor xaharrak aipatu besta ederrari buruz.

* * *

        Ororekilakoa egin duenik ez baita sortu, oixtion erran duguna, baizik-eta Zanpagarai-ek denak beretu zituela, ez da arras-arras egia. Itsasun bazen gizon bat, sortzez Xuberotarra, eta Kixkil erraiten ziotena. Bazuen usu jaun erretoraren kontra hitz bitxi edo bizi bat. Koblan baitzakien guti edo aski, bertsu zonbait ere baziozkan eginak. Ez ditut denak gogoan; ez behar ere; bainan hautaz oroit niz oraino:

                Musde Zanpagarai,

                Ai, ei, ai, ai, ei, ai,

                Lehen eta orai

                Egiaren etsai...

                musde Zanpagarai,

                zu beti zanpa-gai!

        Elizan ibiltzalea zen horien guzien gatik. «Solamente, berak zion bezala, alabadereko prediku hoien entzutez pastetx bat bezala lotzen nuzu». Erran nahi baita, erretoraren predikuak ez zituela gostukoak, eta talo bat bezala lokartzen zela lekuaren gainean...

        Halako igande batez, Jaun erretora tar-tar-tar predikatzen ari, eta hantxet, galerietan, prediku-alkiari biseanbis, gure Kixkil... lo, zurrungan.

        Zanpagarai ohartu, eta gogoan hartu zuen ez zuela hola utziko; nolazpait iratzarri behar zuela, on bazaion eta ez bazaion.

        Boza gero-ta-gehiago altxatuz ari zen:

        —«Girixtinoak, Jainkoak zer ez du egiten gure arimen salbatzeko? Eliza ama sainduaren hitza beharrietarat turrutatzen daukute, eta gu lo! Bihotzetan konzientzia kitzi-kitzi, zur-minean harra bezala, eta gu lo! Zeruetan ihurtzuri karraskak ari ehun mila ximisten artean, eta gu lo! Itsasoan ditazken galerna edo ekaitz izigarrienak ziztuz altxatzen, eta gu lo! Ez girea bada noizbait atzarriko?».

        Hortan ukumilako handi bat emaiten du prediku alkiaren gainean.

        Kixkilo lo zagon aintzina...

        Zanpagaraiek hozka batez goititzen du berriz ere bere mintzoa, ustez-eta xuberotarra inarrosiko duen. —«Bai, lo gaude, dohakabeak; alta nork daki gure zangoen azpian nolako leize izigarriak ala diren, oro sufre eta su; doi-doia ikaratzen balitz gure lur gaixoa, bet-betan kraska laiteke lur-axal guzia eta buruz beheiti eror gintazke denak, hor idek laiteken zilobeltzean, oihuka, garrasiaka, ehun mila zango, lodi ala mehar, bilodun ala bilogabe, bai berrehun mila zango airean!...».

        Ateraldi luze horren ondotik, berriz ere ukumilako alimale bat, eta hatsa har... Kixkili so, bainan Kixkil beti lo, zinez edo alegia: rru, rru, rru...

        Erretora nehun ez dagoke. Ez du segur gogoa saldua, eta huna non, jukutria bat gaitza bururatzen zaion. Sakelatik ateratzen du pilota bat eta erraiten die bere fededuneri. — «Girixtiño maiteak, bai, zonbat jende gal-bidean dabiltzanak, deusen axolarik gabe! Bainan gaitza ez da hein berean sartua bihotz guzietan: eskuin barna, ezker barnago... Bihotzak ez dira ageri, eta Jainkoak daki bakarrik nolakoak diren, haren alde, ala haren etsai... Izpiritu saindua senditzendut ni baitan; harek baderabilka ene mihia, harek ene besoa. Ikusten duzue, denek, ahurrean dudan pilota? Nik bi begiak hetsirik, itsurat aurdikiko dut zuen arterat... Nor ere hunkituko baitu eliza huntan, harek kasu egin beza; jakin beza debruaren gerrenerako bipildua dela, bai eta Satan gorriaren selaururako zohi!».

        Begi-bazterrez behatzen dio Kixkili, begiak hesten, pilota eman ahala botatzen zurrungariari buruz...

        Jesus! Zer da hau?... Pilotak galerietako zureria hunkitu-eta, huna non itzultzen den xuxen-xena predikariari buruz; hunek airetik biltzen du erranez:

        —Falta pilota!

        Jendea harritua zagon, ez jakin zer pentsa; eta memento batez, apez eta fededun, oro ixil-ixila baitzauden, hantxet, begitartea bi eskuen artean, adi omen zitakeen Kixkil debru hori, usteldua irriz... kur-kur-kur!

        Zer nahi izanik, jaun merak manatu zuen Murtutsen iduri eder bat; eta ihardetsi zioten baietz, maiatzeko hogoia gabe egina zatekeela.

        Ernatu behar ziren beraz Itsasun, eliza eta bertze bazter guzien gain-gainetik apaintzeko. Bainan zertarik has?

        Hainbertzenerakin giltzain gaixoa ezkila dorre puntarat igan baitzen arratsalde batez, handik harritua jautsi zen, ikusirik han kardo ondoxka bat! Nola jina zen halako tokian landare txar hori? Ez zena hor, — ontsa pentsatu-ta, sorginkeria edo debrukeria zerbait?

        Kontseilua bildurik, herriko gizonek ezagutu zuten, denek, Satanen lana zela; eta deliberatu, behar zirela ederki mendekatu herriari egin laido itsusi baino itsusiago hortaz.

        —Lekuaren gainean asto bati jan-araz baginezo?

        Atxuantak erran orduko, denek onartu zuten mendekio handi hori.

        Bainan astoa, nola hel-araz ezkila-dorre punta hartarat? Nola hupa hain gora?

        Jende saldo ederra bildu zen, horren ikusteko.

        Jaun meraren astoak zuen laidoaren mendekatzeko ohorea.

        Abere gaixoari soka-lasterra eman zioten lepotik eta bortz gizon ari zitzaizkon tira eta tira lehen galerietako leiho batetik, indarka, hatsantuak.

        Astoa, mihia kanpoan, begiak kasik beren ziloetarik ateraiak, ahal zuen bezala ihardokiz, hor zagon muturraz zeruari, besoz paretari...

        Aldetik Itsasuarrak miretsiak, elgarri erranka:

        —Zer den haatik aberearen usma? Beha nola beheretik ezagutu duen kardoa; eta zer irri pollita duen, mihia hain lehiatuki luzatuz bere kardoaren ondotik!!!

        Kixkil hor iragan baitzen fortunaz, jauzi egin zuen astoaren salbatzerat.

        —Astoa baino astoagoak zirezte; ez zirezte ohartzen astoa itotzen ari duziela?

        Ganibet-ukaldi batez soka pikatu zuen, eta arta zonbaiti esker, aberea ez zen hortarik hil; hiltzer ba haatik!

        Jaun merak zonbait egun ereman zituen animale eriaren beilatzen: sendatuxea iduritu zitzaionean, berriz ere griñatu omen zen (eta ez guti) kardo madarikatu hartaz.

        Xarpa soinean bilkura ttipi bat egin zuen bere betiko lagunekin (usu elgarretara biltzea zuten!). Bilkura hortan, beraz, erabakitu zuten axuantaren astoak beharko zuela oraikoan kardoa errotik egin! Zoinek bere aldi, alabainan!

        —Herriko dupak bilduz eta bata bertzearen gainean polliki emanez, mailka-mailka, ez ote duzue uste, punta hartarainoko patar edo bederen eskalerño bat molda ginezakeela? Haindik aise hel-araziko dugu gure beharri luzea...

        Eherazainak sortu zuen xede eder hori. Ez dugu erraitearen beharrik denek onartu zutela.

        Bizkitartean hitz-hartu zuten herrikoz-herriko behar zirela ari-izan; ez zutela auzo-herrietako laguntzarik sekulan galdeginen; asi zirela berak, berenaz egiteko...

        Pentsu duzuen bezala, dupa-keta herri guzia kurritu zuten; eta zer ez zuten ekarri eliza ondorat; hil-herrietan ez zen kasik dupaz bertzerik ageri: iduri zukeen dupagin handi baten etxe-aintzindeia, edo bertzenaz arno saltzala batena; arno-mintu eta sufre usain hura bafadan heldu... alde guzietarik!

        Dupak bildu-eta, molde onean antolatu behar. Berehala lotu ziren lanari, ez baitzen entrabaleko lana!

        Noizbait nolazpait dupa guziak metatu ondoan, uste gabeko makurra gertatu zitzaioten. Gain-gaineko leku hartarat heltzeko hiru dupa eskas.

        Berriz ere etxez-etxe egin zuten itzulia dupa-eske; bainan ez zuten baño baizik kausitu ahal izan, dena ere txarrez, txarregiz, aintzin hartan utzia...

        Hau lastima! Kontseiluak ez zuen bada etsitu nahi, eta jakizue atsegin hartu zutela azkenean guarda-ondo batek hitz hau erran ziotelarik:

        —Jaunak, nik ez dakit gauza handirik, bainan zor dautzuetedan errespetuarekin huna ene proposamendua: orok badakizuen musean; mus joaitearen bortxaz, azkenean gerta ditake, lehen musean aurdiki batteko edo xango baten berriz atxemaitea: hola-hola hogoi-ta-hameka ere egin ditake bai eta partida irabaz, karta bera bi aldiz baliaturik. Oixtion ene etzan-aldia egiten ari nintzelarik karkulatu dut, elizako partida hortan berdintsu dela; beherean ezarri ditugun dupek beren aldia egina dute; hiru kentzen ahal ditugu lur-arrasetik, gain-gainean ezartzeko! Horra umilki ene sendimendua...

        Begi handi batzu egin zituzten ba herriko gizonek, ezin ontsa xilatuz guarda ondoaren matrikula. Bainan ez zen haratik ez hunatik: norapait higitu behar, eta haren erranetik ari izan ziren, itsutuki.

        Biharamun goizean joan ziren deplauki hil-herrietara, burua gora, nor-gira-gu aire furfuriatsu batekin: hasten dira guarda-ondo delakoa, mera eta axuanta, hiruak betan, behereko dupak ateratu beharrez. Sail dorpea! Hoinbertze dupa gainean, ez da harritzeko doi-doia baizik ez baitira higitzen. Halere gure gizonak ari eta ari, izerdi-lapetan desohorez ere baitezpada bururaino egin nahiz hasi duten lan hori!

        Axuantaren astoa hil-hobien artean belar ondo bat edo bertze marruskatuz han-hemenka dabila...

        Bet-betan, hirrimili-harramala, pin, patapun! Mendi bat dupa erortzen zaiote zerutik bezala, harrabots baldigarri batekin! Oihu, orro, kalapita!

        Ixtant baten buruan ikusi zuten Itsasuarrek (alde guzietarik harat bildu baitziren, alabainan, harramantza hori entzun-eta), ikusi zuten gauza pollitik: zer nahi dupa lurrean, batzu lehertuak, bertzeak erditik eginak, hauk ustaigabetuak, horiek bira-bira amilka joaki kurutze eta harri-gizonen artean; astoa kolpatua; guarda ere eta axuanta guti edo aski kolpatuak, azken hau zango ezkerrean, hura eskuineko besoan, eta... jaun mera harri lauza baten gainean, zuri-zuria egina, izialdurak harritua, bere zetazko xarpa beti bezala ederki emana, — beldurraz bertze makur den ttipienik gabe... nigarrez!

        Destorbu handiagorik ez baitzuten izan!...

        Azkenean kardoa zer egin zuten jakin-nahi bide duzue. Huna bi hitzez. Sankristauak berak ateratu zuen dorre tuturrutik, eta aipatu ditugun lau zangotako bi astoeri partitu, erraiten ziotelarik: «Bozkaria zaitezte, abere gaixoak, debrua garaitu duzue!».

* * *

        Bainan debruaren aipatzeak berak erakartzen omen du debrukeria zerbait.

        Handik zortzian elizatik ateratzen zelarik, xantreak zer ikusten du hor, atetik zortzi urratsetan. Aitortuko dautzuet, ez dakitala sobera nola erran, ez bainuke irakurlea den gutiena okaztatu edo nakaiztu nahi. Bainan egiak ez du bide bat baizik; eta, bertzenaz ere, izenak ez baitu usainik, salbu-eta zuen errespetua, xantre horrek, hor, ikusi zuen, keño bat zariola, eta urrin bat gaitza, sudurra joan nahi zuena, zakur... mokordo bat, kuriosa.

        Berehala itzuli zen jaun erretoraren ganat, otoi jin zadin mirakulu berri horren ikusterat, nehun ere ez bezalako gertakari bat gertatu zatekela, inposiblez!

        Jaun erretora etorri zen, luzaz egon ere ehaka eta pentsaketa, eta azkenean jaun mera bere kontseiluarekin ekar-araztea hobe zukeela eginik, xantrea igorri zuen heien bila.

        Delako hura hor zuten begien aintzinean, seguraz ere debruaren presenta, kardoaren ordaina. Bainan nola ken delako hura elizaren aldetik? Oroit ziren zer gosta zitzaioten kardoaren ateratzea, ba eta zer gostatzer! Debruarekin borrokan berriz hasteko den mendreneko gogorikez zuten gehiago. Nork jakin, hautsi-mautsi bat ez ote zuten hobeko?

        Jaun erretora samurtu zitzaioten: ez zuen harek debruarekilakorik nahi, ez hautsi-mautsi, ez bertzerik deus; eta hor utzi zituen bakarrik elgarren artean, eta delako haren aintzinean.

        Guarda-ondoak erran zioten: «Jaunak, nik ez dakit gauza handirik, bainan zor dautzuetedan errespetuarekin, huna ene proposamendua; orok badakizue jendeak hobeki biltzen direla ile alde perekatuz bertzela baino; debrua ere ba; Jainkoaren beharretan girelarik edo haren beldur, Jainkoaren gizonez baliatzen gira; debruaren beharretan girenaz geroz edo haren beldur, zertako ez hel egin sorgin bati, debruaren apez bati? Hoeik ere bizi behar dute, ez da hala? Horra umilki ene sendimendua».

        Baietz eta baietz, guarda-ondoa bera bidali zuten Maria Pipa, Oirtzaitzeko sorgin famatuaren ganat.

        Jauregibehere guarda-ondoa Oirtzaitzerat-eta, galdegin zion itzain bati...

        —Errazu-eta, barkamendurekin, bazinakike nun egoiten den Maria Pipa?

        —Zer? haren ondotik baitzabiltza?

        —Zer bada!

        —Alo, alo!... Ez da ene afera, bainan badakizu bezperetan kantatzen baitugu: «Egypto populo barbaro»? Hetarik da...

        —Jitoa? Buhamisa?

        —Ba, Jauna, ba...

        Guarda-ondoa buruari hazka hasi zen.

        —Halere mintzatu behar dut.

        —Bon! Bon! Hor nunbait kausituko duzu ba, larre hoitan... Bee! Behia, bee!...

        Itzaina aitzina joan zen bere bideari, eta Jauregibehere gaizoa, saltsa bezain apaindua, larre hoitan ibili zen, bati galda, bertzeari galda...; eta azkenean borda txar batean aurkitu zuen delako sorgintsa: emazte handi, sekail, petrail bat, bekatu mortala bezain itsusia, zaia gorrasta bat soinean, buru-has eta urtutsik.

        Erran zion Itsasuarrak zer karialat heldu zen, eta Maria Pipak ihardetsi zion berehala: —Jaun gaixoa, mokordo horren kestionea ez da zuk beharbada uste duzun bezain kestione ttipia. Kestione horrek badu hainitz koropilo, hainitz gora-behera eta goiti-beheiti. Kestione horrek merezi ditu hameka pentsamendu eta hogoi-ta-bortz gogoeta. Nik erranik jakizu, Jaun gaixoa —eta ez niz bakarrik ene izenean mintzo—, jakizu beraz mokordo hori nehork ez duela hunkitu behar, ez eskuz, ez zangoz, ez bertzela, non ez duen sekulako zerbait bildu nahi, sukar kafardil, sukar malin, sukar ustel, sukar laurden eta holako...

        —Sukar horiek guziak betan?

        —Bai, betan, eta oraino ez dauzkizut, ene jaun gaixoa, erdiak ez eta laurdenak ere erran.

        —Oisus!... Eta bizkitartean, etxekanderea, ez gitazkie Itsasun mokordo trixte horrekin hola egon? Murtutsen besta hurbiltzen ari zaiku. Zer pentsatuko dute auzo-herrietakoek, Luhuso, Kanbo, Bidarrai, Ezpeletarrek?

        —Jaun gaixoa, ene kontseilua segitu nahi baduzue, huna gaitz horri komeni zaion erremedio soberanoa. Herriko artzainek ilea motz dezotela ortziralekari urte-ardi guzieri, eta ile hortaz eginen dautzuet soka handi bat. Soka estekatuko dugu eliza dorrean, eta Itsasuar guziek tiratuz aise bezain errexki urrunduko duzue eliza, zakurkaka debru horren ganik. Bakarrik ene pena berrehun liberako bat izanen da...

        Erreposta horrekin utzilu zen guarda-ondoa, eta Itsasuarrek jarraiki nahi izan zuten tiletez-tilet Maria Piparen aholku guzieri: berrehun liberako haren emaiteak dolu egiten zien; bainan hori ere onartu. Behar dena behar da.

        Astezken iluntze batez urrundu beharra zuten bada, Itsasuko eliza, dakizuen zikinkeria hartarik. Buhamisak ilez moldaturikako soka alimale bat dorrean loturik, herritar guziak haren bi aldetarik eman ziren, eta indarka hasi ziren oro betan zoinek gehiago tira.

        Ilekia ez da kalamukia; kalamuzko soka bere tinko hartarik ez da kantitzen; azkar eta zail, badiharduka indar guzieri, non ez den hausten; ilezko soka aldiz harro hutsa da, eta tiratzen duten ber, amor emaiten du, hertsitzen eta luzatzen da...

        Itsasuarrak ohartu ziren beraz gibelerat ari zirela urrats batez, beso-ukaldi arau. Pentsa alegera zirentz! Denak oihuka:

        —Eliza heldu da! Heldu da! Heldu da!

        Anartean elizaz-bertzalderat joan zen, gordeka bezala, emazte xaharño bat, eta pala-jatsekin urrundu zuen zakur-morkodoa, berrogoi metra haratago.

        Nehork ez omen zuen ikusi Kixkil debru haren baizik eta haren arabera emazteño hura Maria Pipa ber-bera zitakeen.

        Nik ez dakit, ez bainintzen han. Bainan Itsasuar guziek uste izan zuten lekuz aldatu zutela beren eliza. Ez zuten aski espantu:

        —Berrogoi metra! Brintxoa! Egin bezate behin bertze hainbertze Ezpeletarrek beren elizarekin.

* * *

        Engoitik apailuak egintxeak zituzten. Maiatzeko hogoia hurbildua. Pauerat Murtutsen bila igorri zituzten bortz gizon gazte. Hantxet eman zioten bultu bat gaitza handia, ederki pagatu ere baitzuten: hiru mila libera uste dut erran zutela.

        Ahal bezala ekarri zuten, ahal zuten bidetik: alabainan mende hetan burdin-biderik ez zen nehun, eta gainerateko bideak ere ez omen ziren hanbatekoak.

        Itsasun Murtutsen goait zauden. Arratsalde hartan mundua han zen zubiaren hunaindian, jaun erretora buru, herriko jaun mera eta kontseilukoekin.

        Hainditik etorri beharrak ziren bultu-ekarleak. Hitzartuak ere ziren, urrundik keinu eginen zutela mokanes xuriz, kantikak askigoiz hasteko gisan.

        —Hara! Hara! hantxet dira!

        Haur batek oihu hori egin orduko, horra jendea oro begi urrez-bertzaldera...

        Hala da! Izaitez, han, urrun, zerbait xuri agertu da arbolen artean.

        Jaun erretorak hitz-erdi bat xantreari, eta hau hasten da bere orrorik ederrenean:

                Zubi hunen buruan, zoin eder Itsasu,

                Dena osto da lore, argi ta intsentsu:

                Gure Patroin handia, zato usu-usu,

                Izan gaiten guziak zu bezalakotsu!

        Eta jendek errepika a-puñatik:

                Gure Patroin handia, zato usu-usu,

                Izan gaiten guziak zu bezalakotsu...

        Hainbertzenarekin triki-triki nor heldu zaiote zubitik zazpi astorekilan? Aspaldian asmatua duzue: gure ezagun xaharra, Pauloeneko Kixkil...

        Iragan zen, alegia deus-ez, bere kabalekin, zeinatu ere kurutzearen parrean, eta nehork ez daki xuxen beharrez ala trufaz pasatu zenetz, ez-eta haren mokanesa zutenetz han urrun ikusi, haurrak «hara, hara» oihu egin zuenean. Berak beti ukatu du, baizik-eta besta-buru egunez kanpo ez zuela sekulan mokanesik higatzen...

        Iluntzen hasia baitzen eta bultu-ekarleak ez oraino ageri, emeki-emeki, Itsasuarrak etsiturik, gaitziturik edo goseturik etxeratu ziren nor bere alde, salbu herriko buruzagiak.

* * *

        Jarri izren, eta denbora pasa, ixtorio-kondan hasi ziren, Murtutsen aiduru zaudelarik.

        Eta Sankristauak erran zien:

        —Badakizueia Okle eta Sikle-en ixtorioa?

        Bertzek ezetz.

        —«Bazen bertzorduz apez bat (otoi, barka zadazu, Jaun erretora), bikario bat (alabainan adin batetaraz geroz ez da holakorik gertatzen ahal); bazen beraz bikario bat kofesatzen ari zena larunbat-arratsalde batez. Hor sartzen zaio andereño bat, oi bainan nola apaindua, usain ona ere pollikixko bazariola. Otoitzak egin eta aitortzen dio boz apal-apal batez: «Aita, okle egin dut. —Nola erran duzu? —Okle, jauna! —Okle? —Ba, jauna! —Jesus! zer erran nahi duzu? Ez dut sekulan holakorik aditu! Zer duzu okle hori, sakre bat aments? —Ez, aita! —Ohointza mota berezi bat? —Ez, jauna! —Gogoeta itsusi zonbait? —Ez arras, aita! —Ez duzu, ba garbiki erran nahi? —Ez dezaket, aita! —Hanbat gaixto! Eta ez duzu bertze bekaturik? —Ez, aita! —Ederki. Huna zure penitentzia: eginen duzu sikle. —Nola erran duzu? —Sikle! Sikle! —Eta zer da hori, aita? —Ez dautzut nik erraiten ahal. —Eta zertako, jauna? —Hartako! Zuk ez badautazu garbiki erraiten zer den okle, nik ere ez dautzut erranen garbiki zer den sikle. —Aita, ahalge nuzu! —Ez da ahalgerik ez bertzerik, har-azu kuraie eta mintza zaite garbiki! —Ba, horra, aita, elizan otoitz-egiten nindagolarik joan den igandean, bezperak ondoan, sankristauak liburu handia erortzerat utzi du, halako izialdura handi batek hartu nu, eta, han —nola erranen ote dut?— arrabots ttipi-ttipi bat eskapatu zait, batere nahi gabetarik, aski beldur bainintzen nehork ez ote zuenetz deusik aditu!... —Bon, ederki da, haurra. Orai badakit zer den okle. —Bainan, aita, zuk ez dautazu erran zer den sikle! —Okle guzien tapatzeko tapoin bat, haurra: errazu kontrizionezko akta!».

        Gizon hoien irriak sankristauaren ixtorioari!

        Eta nola Murtuts-en berririk ez baitzuten, galdegin zioten bertze apez-kondaira ttipi bat. —«Behin, erretor bat; ez ote zenetz Makean, predikatzen ari zen bar-bar Jainkoak berak daki zertaz: Girixtiño maiteak, eman ditzagun mundu zabaleko itsaso, ibai, ur-handi, latsa, uri eta iturri guziak batean, zer putzua!!!... Eman ditzagun mundu huntako arbola guziak, gaztain, gerezi, pago, lizar, haitz eta bertze, denak batean urturik: handi, lodi, abartsu, zer arbola!!!... Eman ditzagun mundu huntako aizkora guziak, burdin ala altzeiru, aihotz, belagoi ala puda, denak batean urturik: zer aizkora!!!... Eman ditzagun munduko gizon guziak, beltz, xuri ala gorri, frantses, angles ala japones, eta hoitarik guzietarik egin dezagun gizon bakar bat: zer gizona!!! Orai, gizon horrek aizkora horrekin botatzen du arbola hori putzu hortan: ...zer ziliporta!!!».

* * *

        Karkailaz xutitu ziren gure Itsasuarrak. Urrats batzu entzun zituzten eta usmatu zuten oraikotik hek zirela, Murtutsen karreatzaileak, zubi hainditik heldu...

        Artetik erraiteko, ez zaitzue bitxi gure Itsasuar guziak zubiaz hunaindian baitzauden, bertzalderat joan gabe, beren gizonen biderat? Huna mixterio handi horren gakoa.

        Mende hortan, hainitz mendez bezala, Itsasuko zubian iragaiteko, sos bat pagatu behar zen: zubisaria. Eta zubizain bat omen zuten, izigarri zekena, ez baitzioten ardit bat ere barkatuko.

        Itsasuarrak ez ziren orduan, orai diren bezain aberatsak: gereziek ez zituzten oraino ontsatuak, ez-eta kontrabandak. Kasu egiteko zuten, eta ksu eginez ere lanik aski bizitzeko!!

        Horra bada nola, ez nahiz beren fortuna zubi hortan erain beharrik gabe, hain prestu zauden tokiaren gainean aiduru...

        Beraz, hunen erraiteko hasia bainintzen, ez zen gehiago dudarik: hek ziren, Murtutsen ekarleak. Gure gizonen loria! Esku zartaka hasi ziren eta oihuka, oihartzunak eta oro iratzarri baitzituzten, hamekak irian.

        Ba bainan Mattin zubizainarekin hizka-mizka zerbait altxatu zen:

        —Ez dautazue erreal bat baizik eman.

        —Erreala ez dea bortz sos?

        —Ba, bainan ez dakizueia sos bedera dela zubisaria?

        —Zer zira, mattin, ala arrunt logale? Ez gira bortz gizon baizik.

        —Eta Murtuts?

        —Zer? Murtuts?

        —Murtutsen zubisaria ere behar dutala...

        —Ja, ja, ez duzu harenik izanen. Ez duzu gure pellokeriaz irri eginen... Pasatzeko, Murtutsek ez du batere zure zubiaren beharrik.

        Eta hor, soka azkar batez estekatzen dute bultu handia; emeki-emeki ur-andirat jauts-arazten dute, eta gero, berak zubitik iragaiten direlarik, Murtuts urez-ur baderamate erreposkiño, zirgatuz.

        Ez zen gaizki pentsatua: Mattin bi zehe sudurrekin ba omen zagon heieri so...

        Bertzalderat-eta, kondatu zituzten bideko gora beherak, eta nola beti begiratu zituzten ehin-ahala herriko intresak zubisaria barne.

        —Biba zuek!

        Eta denak ttapalakoka ari zitzaizkoten bizkarrean, alegeraren alegeraz.

        —Ea ikus nolako bultua ekarri daukuzuen, dio azkenean jaun erretorak.

        —Zer da hau? Soka bera heldu zaiote; ez du iduri deus-ere baden soka horren puntan, hain da arin eta aise erabiltzen...

        —Berroia! Xahu gira!

        —Zer duzu, gizona?

        —Karako! arrunt ahantzia nuen Murtutsen bultua gatzez egin zaukutela...

        —Gatzez ala altzeiruz, zer da gero?

        —Zer den,... brien bisaia! Ez duzu ikusten gure Murtuts urean urtu zaikula!

        Ezin sinetsiz ixtant bat egon ziren, nola zitaken holakorik, ez ote ziren ametsetarik ari, eta hau, eta hura...

        Gero berriz elgarri gaizkika.

        —Haurrak baino haurrago zirezte! Zoroak!

        —Sos baten gatik, horra zertan giren! Zikoitz hutsak!

        —Bai orai pollitak gira: biharko besta orotan oihu egina; auzo-herri guzietarik zer nahi bestaliar etortzekoa, eta orotan beharrena apur bat; saindua falta; Murtutsik ez!

        Jaun erretora apur bat tapatua egonik, ixil-ixila, bere baitaratu zen beharrik, eta bere laguneri erran zioten sano-sanoa:

        —Adixkideak, ez dugu biharko besta egin gabe uzten ahal, Eskualdun guzien irri-egingarri gintazke, ez baitugu beharragorik. Ez zazuela nehori sala gaurko ixtoriorik. Nik ordain bat atxemanen diot Murtutsi, eta ikusiko duzue deus makurrik gabe iraganen dugula biharko egun eder hori...

        —Biharkoa ba, jauna, bainan gero?

        —Gerokoak gero, jaun mera! Aldian aldikoa aski dugu. Ebanjelio sainduak ere holako zerbait erraiten du nunbait!

        Hortan elgarri «Jainkoak dizula gau on» erranik, joan ziren oro etzaterat: ordu zitakeen, goizeko bi orenetan.

        Jaun erretora haatik ez zen logale. Harat-hunaka bazabilan tanpa-tanpa bere kanbaran, bere xedeak finkatu eta gogortu beharrez.

        Argi-albarekin joan zen elizarat eta Anjelus joiteko jin baitzen, beti bezala, Xanxuneneko Karlos, Zanpagariek sankristiara erakarri zuen, mezu handi bat egin behar ziola.

        Hola eta hola erran zion, Murtutsik ez zela, eta ordain bat behar zela, eta behar dena pagatuz ez ote zuenetz onartuko, meza-bezperetan bultu baten pare xut-xuta egoitea, argi eta lilien artean; ase on bat ere sari hitz emaiten zion eguerdiko...

        Karlos buruari hazka egonik bizpahiru minuta, ez jakinez zer pentsa, ausartatu zitzaion halere erraiterat:

        —Jaun erretora, ez nituzke nehorren xedeak deboilatu nahi; bainan denek ezagutzen nute bazter hautan guzietan; eta zonbat nahi lili eta argi emanik ere inguruan, aise ohartuko dira Karlos dutela hor eta ez Jondoni Murtuts. Bertzenaz ere, ni naizenarekin, oker, konkor eta kefa, zer bixta duket edergailu horien guzien erdian?

        —Adixkidea, jakizu hasteko, ez zirela diozun bezain itsusia...

        —Jaun erretora, ez dut nik erran itsusia nizela...

        —Bon! Jakizu beraz uste duzun baino pollitago zirela; konkor izaitea eta horiek oro biziki estakuru ttipiak dira, aise baino aiseago antoltzen ahal direnak.

        —Ba ote?

        —Ba eta huna zer eginen dugun: arrunt buluziko zira...

        —Buluziko?

        —Zaude! utz nezazu mintzatzerat: buluzi-eta, gorputz guzia eztiz untatuko duzu...

        —Ez dut nik eztirik ez erlerik...

        —Nik emanen dautzut, eta gero ezti horri lotuko diozkagu, pollikiño, ere burukitako edo buhurdiko antzara-lumatxak... Urrundik zetaz bezti iduriko duzu eta hitz dauzut nehork ez duela Karlosik ezagutuko...

        —Hola denaz geroz, jaun erretora, ez dezakezut errefusa.

        Eta denborarik galdu gabe Karlos gaizoa bertze bat bilakatu zen: nehun egundaino ikusi ez den Jondoni Murtuts harrigarri bat, oro ezti eta luma.

        Aitortu ere behar dugu, urrundik luma horiek zetaire bat bazutela, eta ezti horrek urre-leinuru, ezti bat! Usaina bertzalde: arrunt zeruetarikakoa...

* * *

        Meza nausia ederki joan zen.

        Musde Zanpagaraiek prediku bat gaitza egin zuen, ez baitzuen espanturik aski, Itsasuarren fedeaz eta gostuaz: ah! Zer bultu ederra erosi zuten! Holako guti bazterretan! Zer jauntzia, zer aldartea! Eta nolako begia? Ez ote zuen bizia iduri?

        Mezatik ateratzean bazen ele jandetartean. Jaun mera bere xarparekin, bere kontseilukoekin, joan zen arno xuriaren edaterat, eta ahantzia bezala zuen bezperako ezinbertzea.

        Jaun erretorak elizako ateak zerratu zituen, Karlos gaizoa pausa ahal zadien.

        Aitor zuen hunek biziki akitua zela:

        —Hala iduri ez duelarik, lanak dira gero, jaun erretora, hor tente-potente egoitea, mogitu gabe. Argi horiek izertarazten, eta izerdia ez behar xukatu; ezti horrek uliak bilarazten, eta ez kasatu behar; denak, bero eta hatz, erle eta xinaurri-kilika, begi, sudur-zilo edo ezpain-bezterretan, bai dena jasan behar, deusik erran gabe, zain bat ere higitzerat utzi gabe! Jakiterat ez nuen segur onartuko... Eta ez duzu asmatzen ahal zoin luze kausitu dudan zure predikua! Denboraz bertzalde, beti eni buruz itzulia zinen, jendeen behakoak oro ene ganat harmatzen zinituela! Ai, ez dakizu zer sofri-arazi dautazun meza hortan. Orai badut aski, jaun erretora; bezperetako bertze norbait har-azu...

        —Otoi, Karlos adixkidea, ez zazula zozokeriarik erran. Ontsa baino hobeki egon zira meza-artean, eta nehork ez dakike zuk bezala bere burua atxikitzen edo gobernatzen.

        —Ba, zu aise ari zira! Bizpahiru aldiz arrasak egin du ez bainiz urtzinzka hasi...

        —Ez araiz?

        —Zer nauzu, ez niz gero ni usatua hola galtzarik gabe eta atorrik gabe!

        Bezperetako aldia eginen dautazu ba halere: bazkari onxko bat ekarriko dautzut berehala; hemen berean janen duzu. Sankristian; eta hitz dautzut hozdura guziak joanen zaizkizula debruetan barna!

        Bai, beste egin zuen egiazki gure Murtuts berriak, eta zer besta: salda, oilaki eta tomate, aza eta xauxixa, kosteleta eta lur-sagar atzarki eta ilar-xehe; hiru arno mota, hauts-ahala; ardi-gasna, kafe eta kafe-ondoko orduan gauza arradoa baitzen... segur Karlosek ez zukeen xilkoan hotzik.

        Bezperak-aintzintxean jaun erretorak igan-arazi zuen Murtutsen tokirat, eta elizako ateak berriz ere ideki zituen.

        Mundua hor zen bezperetako: auzo herri guzietarik jinak ziren multzoka: sekulan ez omen baitzen halako jendeketa ikusi Itsasuko elizan...

        Eta zer kantuak! Goratik eta basatik ari ziren, oro bozkarioeta xaramela.

        Karlos haatik ez zen batere trenpuan: alabainan bazkariak ere munduko bertze gauzek bezala bere bidea behar. Garbiki erraiteko, sabeletik minez zagon. Ez, nahi baduzu, min saminez, ez, jasan zitakeen; bainan halere, behin hasiz geroz, nork jakin ez ote zen saminduko... Beldur horrek berak ez ahal zion katel gehiago eginen.

        Murtuts berriak Murtuts xaharrari otoitz: «Otoi, saindu handia, begiranezazu, hemen egon nadin erdi-plantan bederen, bezperek dirauteno!».

        Ba, debru bat! Tripan izigarriko guduak ari zaizkon: arnoek ezin elgar-adi, ilar-xehea lur-sagarrari aintzindu nahi, oilakia atzarkiari, gasna eta kafea azari...

        —Ai, ei, ai, zer ikusi behar duk, Karlos!

        Magnificat hastearekin, jaun erretora jin zitzaion aintzinera, insentsu-untzia eskuan.

        Hainbertzenarekin, ganibet-ukaldi bat bezala senditu zuen Karlosek sabelean, eta... «ile» zela, gero! Nehun ez zagoken. Ezin gehiago atxik. Ez bazuen hor berean egin nahi, norapait eskapatu behar!

        Zanpagaraiek ez bide zuen holakorik uste. Handi-handia isentsatzerat bazoan: agurra egina zion Murtutsi, eta isentsuaren emaiterat ari zen, noiz eta ere... bet-betan ezin erranezko harridura batek hartu baitzuen eliza guzia...

        Horra bet-betan Murtuts intzirika: «Ez, ez, gehiago ez nauke!». Jauzi egiten du bere lekutik, iragaitean, pin patapun, lore eta argi, denak lurrera botatzen dituelarik...

        Eliza-erditik joan-ahala eskapatzerat egiten du, bainan huna non emazte atzuek gelditzen duten.

        —Utz, nezazue, kakile niz; utz nezazue, kakile niz...

        Jendea gero eta harrituago: holako mirakulurik bazitakela ere, nehork ez entzuna...

        Bai bainan emaztekiek ez utzi nahi; besoetarik lotzen zaizko oihuka, otoizka:

        —Jainkoaz otoi, ez gaitzazula abandona!

        —Futro, emadazue bakea azkenean, leku, leku!

        Pusako bat hunat, bertze bat harat, emazte oihu edo hasperen bat gora behera, ahal bezala ateratu zen, luma eta ezti hainitz galdurik bide nabar!

        Jendea, belauniko, luma hoien biltzen ari-izan zen lehiakara; diote ahorat ere erakartzen zituztela, debozionez ala nik dakita... Kondatzaile ozar batzuen arabera, gibeletik galdu luma batzuetan, ba omen zen segurki eztiaz bertzerik... Bainan, paper zeharrek ez baitute holakorik salatzen, bego hortan... Hortarainokoen sinestea ere ez zaitzueia zerbait?

* * *

        Ixtorio horrek sekulakoa eman zion apez maltzur xaharrari. Elizan nolazpait bururatu zituen bezperak. Bainan etxerat orduko, ohatu zen giza-gaizoa, sukar handi bat nausiturik.

        Zonbait ilabete egon zen eri-gaizki, zer nahi pairaten zuela.

        Egun batez herriko buruzagiak ekar-arazi zituen, barkamendu galdegiten ziotela Itsasun eman zituzken elepide guzien gatik; sofrikarioak oro onartzen zituen bere hutsen ordain eta Itsasuar guzien arimentzat. Bere ontasun poxia ere herriko beharrentzat uzten zien.

        Azkenean benedikatu zituen, hor, ohe-inguruan, eta ixtant baten buruan, xoriño bat bezala, pollikiño... pausatu zen. (Jainkoak duela bere lorian!).

        Herrian pena handia izan zuten, eta Kixkilek berak aitor zuen bere gisako ziberotar hizkuntzan: «Arrestan pürü apez net galanta züzün eta huna, zumait bitxikeria gora-behera. Ez dit düdarik, Paradüsü erdi-erdian dela hura, Jondone Mürtütsek berak harat bildürik: ezi mündü huntan nurk dü saintü hori Zanpagaraiek bezan-beste ezagüt-erazi?».

        Ontsa bizi izan baziren, ontsa hil ziren. Hortan fini da ixtorioa.