Lenengo agerraldia
ALPALAURREAN

        Aizurdi-mendi-sorbalda-ganean luze luze etzunda, artadi itzaltsu edo gerizpetsu baten adarpean, txori baketsu askon txiokaz pozkor pozkortxu, aldauri bat dago, oillo loka batek txitak euki daroazan antzera, lau etxe beren magalpean daukazana. Aldauriari Satika deritxo. Beren lau etxeak Satika Goseaskoa, Satika Beaskoa, Satika nagosia ta Satikatxu dabez izenak. Uda ta negu, zein euri zein aterri, nai eguzki galdatan nai lei-antziarra buruan dabela, bai soloak galgarau-eske dagozanean da bai soloetako galburuak etxera begira egotorduan, Satikak beren ]eio illunak, begi baltz eder batzun gizan itxasaldera begira euki daukaz; eta itxas-ertzean, Aizurdipeko Santa Kataliñak argi-nutilla eskuetan daukala, erri polit polit polit bat dakuse: elri garbia, arraintsua baiña arrain-sunda bagakoa; leku itua baiña arnasaz da adorez betea; erdaldunen begikoa, baiña bizkaitar utsa; erri ikusgarri, Elizarakoi, erri maitagarria: neu iaia nintzan erria.

        Lakandu beiez gizonak euren miiñak, iaioterria bururatuten iakenean; euki beiz bakotxak beren erriko mendietako karatxak urre mamintzat, erroiak usakumetzat, urretxindorren kanta zolitzat beren erriko asto zaarren arrantza gortugarriak. Bakotxak ordu onean beren opilari su egin beio. Ta nik neureari su egin dautsadala iñok esan-orduko, noan noan ur-ertzetik aldatzean zear, gora ta gora, Aizurdi-mendi-sorbalda-ganera.

        Sei edo zazpi umekondo egozan artapedian: batean txilioka, bestean soiñuren bat ioten, bestean orra edo ona... beti iolasean da zerbait egiten. Zaarrena zazpi-zortzi urte-inguruko neskatillatxu bat zan, eragiña ta bizkorra, edo, beren Amak esan eroana esateko, mutilla egiten asia. Onen urrengoa bost urte ta erdiko mutil bat zan, beronen nebea, Kose Kusto izentzat eukana au zan Aman kutuna. Aitak neskatilla zaarrentxuari egiten eutsan begi argiena. Esatea da, Aitan antzeko alabaak eta Aman antzeko semeak izaten direala seme-alabarik zintzo ta men da zoritsuenak. Au egia bada, Kose Kusto ta arrebea bene benetan zintzoak eta menak eta zoritsuak izan bear eben: alabea Aita bera zan; semea, Ama lakoxe arpegi-zabalkote, begi-urdin, buru-andi, arto-zale utsa. Neskatillea izaten zan beti nagosi: nai etxean Aitan aurrean, nai artadian aparika edo maiñaka euren kontura iarduenean. Mutillak ezeban gogoz eroaten bera nagosi ez izan bearra. Egun bi edo iru aurrerago negarrez Amagana ioan zan baten isilduta gero, Amari esan eutsan ea andi eginda nor izango zan zaarrago: bera ala Iñesatxu (au zan neskatillean izena) Amak barreka «Astokillo, esan eutsan, bera beti zaarrago».

        —Eskolara yuaten banaz be bai?

        —Eskolara yuanezkero, ez.

        Eztakigu aurrerantzean zer gerta edo iazoko zan. Ordurarte beñik bein Iñesatxu zan Satikako ume guztien nagosia: dendaka edo dendarika iolastu bear baeben, bera izango zan saltzaillea; oillo oilloka iñarduezkero, bera izaten zan oillo lokea edo Amalokea; idika, bera zan itzaiña ta itaurlaria; Eliz-inguruka, Abadea; aurreskuka, Piela. Berba baten: neskatillea izaten zan edozein iolasalditan guztien Buru; Kose Kusto urrengo; ta beste ume gaztetxuagoak batean burdi, bestean oillo, bestean erroskera... Iñesatxuk nai ebana.

        Kose Kustok Eliz-inguruka Txomin y Kolente kanta edo erezten buru-utsik ibilli baiño naiago izaten eban aurreskua egiten iardu. Dantzan ezeban iñoiz gogait egiten: gogoa aspertu baiño askozaz lenago gorputza eio edo nekatu ta ankaak soortuten iakazan. Ta bera zeinbat gogotsuago, beren arrebea ainbat nakarrago edo gogo bageago egoten zan. Aurreskua egitea zanean, Iñesatxu izaten zan Piela ta ganera Txistularia. Aurreskurako deia asiaz batera, nebea ain gogoz artasika ikusirik, isilduten zan, naikoa zala esan-da. Mutillak orduantxe, len baiño bere alegintsuago, berak soiñua io ta berak dantzan egiten eban. Arratsalde atan beste onenbeste iazo iaken. Aurreskulariaren ekiñaz asarratu zan neskatillea; ta arako ota-suskurrak sutan txinpartak ataraten dabezan baiño bere zarratuago, asi zirean biak alkarri esaten:

        —Arro putza.

        —Gangarra.

        —Mokoti.

        —Negarti.

        —Beeko zale.

        —Baitta i barrix Atorra zaar.»

        Au entzun ebanean, atorra zaardunak seiña beeganean itxi ta ederrak emon eutsazan neba dantzariari. Onek besteari atorrako dindirri batetik oratu ta tarratada andi bat egin eutsanean, «ene kaderaak ariñ egizu» esanda, arrapataka iges egin eban, arrebea atzetik iarraika ebala.

        Eldu zirean onetan soloetako langilleak; eta barre gogoz egin eben, ume biak alkarren leian arin aringa ikuseran. «Mariyena, atzetik dandarra dariyena» esan eutsan Amak Iñesari; ta onek kurrukaz da amurruz, atorrea erdi erditatik etenda, Aitari belarrira esan eutsan: «Aitta, Kose Kustok matxingarratza yan dau.»

        Aitak orduan «Txotxo» dei egin eutsan dantzariari «Kose Kusto, ator ona. Kose Kusto, gero biyar gero ezaix etorriko gero Ipestarrera, Santiyago-eguna da baiña.»

        Noiz edo noizko baten agertu zan Kose Kusto: atzekatxu, nakar, gozaga, gogo barik eta esku biak sakeletan sartuta. Aitak, urreratu zanean, irri-barrezka kaiskarreko txiki bat emonda, ukabilla surretara eroanaz «ik, txotxo, matxingarratzak yan dozak», esan eutsan.

        Au entzueran asi zan barriro Kose Kusto igesi, ta etzan gelditu, beren osaba Batxi, solotik gora etorrena, ikusiarte. Onen esanen esanaz sartu zan aparitara.