Mendien bestaldeko ahotsa

Bego Montorio

        Argitalpen xume, sotil, apal baten bidez ezagutu nuen nik Miguel Torga eta, egia esateko, harritu egin ninduen; liburuak mila kolorez, azal gogorrez eta diseinu landuaz kaleratzen diren mende bukaera honetan ez baita ohikoa halako publikaziorik aurkitzea. Harridura, segituan, txundidura bilakatu zitzaidan, esku artean nuen liburukia 19. edizioa zela, 50.000 aleetako tiradan kaleratua, konturatu nintzenean. Bitxia benetan, Nobel sarirako behin baino gehiagotan aipatutako idazleak halako egile-edizio xumeekin segitzea. Edo hobe esanda, gertaera bakana, Miguel Torga bera bezain apartekoa.

        Adolfo Correia da Rochak (Miguel Torga, literatura ezinezez) haurtzaro gogorra izan zuen, Tras-os-Montesko nekazari pobre guztiek bezala, eta osaba bati esker medikuntza ikasketak burutu ahal izan bazituen ere, lan ziztrin asko eta emigrazioaren bide latza ezagu behar izan zituen aurretik. Brasiletik itzulita, Presença aldizkariko taldera bildu zen eta, handik gutxira, ia mende osoa hartuko zuen literatur-produkzioari eman zion hasiera Ansiedade poesia liburuarekin (1928).

        O outro libro de Job, A criaçao do Mundo, Contos da Montanha, Rua, Egunkariak... luzeegia litzateke Torgaren lan guztiak aipatzea; poesiaz eta elaberriaz, antzerkiaz eta ipuinaz hitz egin beharko genuke idazle honen obra osoa agertzeko. Baina, funtsezko zerbait aipatzekotan, bada guztietan garbi nabarmentzen den elementu bat, testu anitz horiei guztiei nolabaiteko batasuna ematen diena: Torgaren ahots berezia, bakana. Salazarren diktadurapean zentsura eta kartzela, eta geroagoko zenbait garaitan kritikaren gaitzespena ekarri zizkion ahots propioa. Portugaleko nahiz kanpoko sari garrantzitsuak lortu ondoren ere «irakurleentzako merkeagoak diren» argitalpenekin segitu eta elkarrizketak eta argazkiak sahiesten zituen idazle handiaren mintzamolde-ikusmoldea. Esku artean duzun Piztiak honetan euskarara ekarri nahi izan dugun bera.

        Piztiak ipuin bilduma 1940. urtean argitaratu zen lehen aldiz eta, askoren ustez, mugarria ezarri zuen Portugaleko ipuingintzan. Ez da, beraz, harritzekoa hainbat hizkuntzatara itzulia egotea edo Portugalen etengabe berrargitaratua izana. Harritzekotan, gure inguruan hain ezezaguna izateaz harritu beharko ginateke. Gazteleraz, esaterako, aurkiezina da 1946ko itzulpen bakarra; Frantzian 80an kaleratu zuten, frantseseratzen zen Torgaren lehen prosa-lana izaki. Aje zaharra, zoritxarrez, portugesezko literatura urrunekotzat jotzearena.

        Kontuak kontu, hona hemen hamalau ipuin eder txilarrari torga esaten dioten herrialdetik ekarriak. Hamalau ipuin zuzen edo zeharka animaliekin lotuak -bildumaren izenak berak iradokitzen duen bezala. Baina adi! ez dira alegiak, ez eta Disney faktoriako pizti melengen abenturen parekoak. Nero, Mago, Madalena eta gainerakoak ez dira «haurrentzako kontakizunak» eta, barne mezurik baldin badute, ez da bi lerrotan labur daitekeen moralina agerikoa. Piztiak, besterik gabe, ipuin bilduma zoragarria da. Bai eta batzuetan gordina, goxoa, ankerra, hunkigarria...

        Eta egileari berari txanda pasa aurretik, ezin aipatu gabe utzi liburu hau euskaraz argitaratzearen garrantzia. Ezer baino lehen, jakina, euskaraz irakurri ahal izango den Torgaren lehen lana delako. Baina bada zerbait gehiago, ipuingintzan obra paregabeak eman dituen literatura galaiko-portugesaren maisu handienetakoaren ipuinak baitira jarraian datozenak. Kontatzeko modu berezi bat, xume eta sotila, zehatza, adierazgarria.

        Bukatzeko, Miguel Torgak berak Piztiak liburuaren berrargitalpen baterako idatzitako hitzak: «...liburu honen sarreran agur egiten badizut, ez dizut gomendatu nahi imajinazioaren argia pizturik irakur dezazun, ez eta zure begirada erakarri gura duen sinbologiaren ilunpetara. Ez da hori nire modua, inolako zuhaitzik ez baitu bere fruiturik azaltzen, nahiz eta besteek jatea gustokoa izan». Gustokoa izango duzulako esperantzan.

        Biografia:

        1907ko uztailaren 12an jaio S. Martinho de Anta-n (Tras os Montes)

        Hamahiru urtekin Brasila joan zen Minas Geraiseko landetxe batean lan egitera eta bost urte eman zituen bertan.

        1933an medikuntza ikasketak bukatu zituen Coimbran. Mediku izan zen Tras-os Montes eta Leirian eta 1941ean Coimbran finkatu zen. Hil arte izan zuen bertan kontsulta.

        Azken idazkia 1994.ean kaleratu zuen «Egunkariaren» 16. eta azken alea (poesia, prosa eta testu autobiografikoak). Bertan agur esaten zien irakurleei «Requiem nire alde» («Requiem por mi») poemarekin.

        Hirutan proposatu zuten Nobel sarirako, azkenekoz 1994an. Lortutako sari nagusienak «Camoens» 1989an eta Portugalgo Idazleen Elkarteak sorturiko «Premio Vida Literaria» saria 1991n.

Nero

Miguel Torga

euskaratzailea: Bego Montorio

        Gero eta okerrago zegoen. Ezin zion ez eta buruari tente eutsi. Horregatik etzan zen lurrean, astiro. Eta horrela gelditu zen, luze-zabal, ahul, zain. Denei esanak zizkien agur hitzak. Eta lur gainean geratzen zitzaion zeregin bakarra lasai eta duintasunez hiltzea zen, beste batzuek haren ondoan egina zuten bezala. Argi dago ez zuela hileta ederrik amesten, ikusiak zituen haien parekorik, xingola horiekiko hilkutxa baten barruan, herri osoak lagunduta... Hori jendearentzat bakarrik zen, aberats nahiz pobre. Hark hilobi triste bat baino ez zuen izango ortuan, pikuondo goiztiarraren azpian, etxeko katu eta txakurren hilerrian. Jainkoari esker, sukaldetik pausu gutxitara ustelduko zen! Astemeak hori ere ez zuen izan. Han zeutzan haren hezurrak, dir-dir, Pedreirako basoan. Gainean euria, izotza eta leikandelak. Erbi lotsagabe batek aterbea eta guzti egin zuen haren sahietsetako arku azpian, hura txantxa! Bai horixe, gaitz bien artean... Hoberik ezean, gutxienik han gelditu. Piku sasoian, freskatutakoan, etxekoandrea joango zen tripa poztera. Atsoak pikuak maite zituen. Eta, beti ere, lagunduta egongo zen noizean behin. Ez zion baina, arreta handirik ematen adiskidantza hari. Ez horixe. Premua zen, etxeko alaba, haren begietako ninia, ume bat bailitzan laztantzen zuena. Andreak urrun nahi izaten zuen beti. Arto puska ematen zion (eskerrak hari), baina horretan bukatzen zen dena. —Alde! Eta zeremonia handiz aldentzen zen Nero bere txokora. Neskatilak bakarrik hartzen zuen magalean txikitan eta, geroago, urteak aurrera, sutondoan onartzen zuen haren oinetan biribildua, elur hotz zuriak teilatua estaltzen zuelarik. Gizonak ere ferekatzen zuen lantzean behin. Gauzak ondo bazihoazkion eta larretik aurpegi alaiaz bazetorren, eskutzarra jartzen zion buru gainean, amultsuki, eta ugazaba gaztea etorriko zela agintzen zion. Izan ere, benetako jabea etxeko semea baitzuen, oso urrun bizi zen doktore bat. Eguberritako jaietan baino ez zen azaltzen landetxetik. Baina garai horretan harena zen oso-osorik. Gainerakoek ez zioten kasu handirik egiten, mantendu egiten zuten mutilak, heltzen zenean, txakurra izan zezan. Hala ere, bere baitan, hiru zituen jabeak: alaba, gizona eta andrea. Horiekin batera pasa zituen bere bizitzako zortzi urte luzeak. Horiekin eman zituen neguak, udazkenak eta udaberriak, familia bilduen bake giroan. Bestea ere, kaleko jauna, estimatzen zuen, nola ez, baina adiskidetasun zeremoniotsuak ez zegozkion haren izakerari. Benetan maite zuena etxekoandre gaztearen ahots garbia zen, ugazabandre zaharraren eskuzabaltasuna, agurearen esku zaildua.

        — Berehala duzu hor jabea, Nero...

        Izena, heldu zenean jarri zioten. Horren aurretik, jaio zen tokian, ez zuen deiturarik. Garai hartan abizenik gabeko trauskil bat baino ez zen, oso lodia, oso bihurria eta beti amaren bularrari lotua, zeinak ilea miazkatu eta, hortz bigunen artean, habiaren berora biltzen baitzuen urruntzen ikusi orduko. Ezer gutxi gehiago. Bi hilabete eskas zuela egin zuen bidaia luze, artegatsu hura, ekarle baten beso gogorretan. Baina, heldutakoan, etxekoandre gaztearen harrera adeikorra izan zuen. Ferekak bizkarrean, esnea, kafe-zopak. Halako moduz ezen, kasik, ahaztu baitzituen ordurarte zoriona eman zion titi goxoa eta neba-arreba oldarkor eta tematiak.

        —Nero! Nero! Zatoz hona, zozo hori!

        Hasieran ez zen konturatu. Baina gero jabetuz joan zen soinu hura artoaz, saldaz edo urdai zati batez lagundurik etortzen zela beti. Eta azkenean ulertu zuen. Nero zen. Eta izen horren jabe, bere izenaren jabe bilakatu zen, idunekoaren jabea zen bezalaxe. Batez ere, ugazaba gaztea etorri zenetik: serioa, kriseiluen moduko begiak. Arratsaldez heldu zen, egun hotz batean. Etxekoandre gaztearekin joan zitzaion bila. Argi dago burutik pasa ere ez zitzaiola egin halako gizon lerdenik irits zitekeenik. Oharkabean abiatu zen neskaren atzetik, atea zeharkatzen ikusten zuenero egiten zuen bezalaxe. Lehen egunetatik hartu zuen ohitura hura. Agurearekin ez zen horren sarritan joaten. Eta atsoarekin ordea, Barrosa aldera zihoala seguru zekienetan bakarrik. Etxaldeko bordan Fadista, bere lagun handia, bizi zen. Baldintza horietan beraz, txangoak merezi zuen. Andreak garia jorratu, batatak zaindu edo mahatsa sufreztatzen zuen bitartean, hark larrainean ematen zuen denbora, lagunarekin jolasean. Baina atsoak beste bide bat hartzen bazuen, agur eta ondo ibili. Neskarekin ostera, bai. Haren aztarnaren usnan ezagutu zuen lurraldea burutik buru. Baita meza ere entzuten zuen igandetan, inongo txakurrik ez bezala. Neskaren aldamenean uzkurtu eta han egoten zen geldi, apaizari begira, gona luzez, keinuka eta inoiz ulertu ez zituen hitzak esaten. Horietako zeremonia baten ondoren heldu zen doktorea landetxera. Goitik behera ondo apainduta, lord baten gisara. Gizon hark neska musukatzen zuela ikusita, zaunka egin zion, kontzientzia lasaitze aldera. Eta arrotzak, orduan, arretaz begiratu, eskuaz belarrondokoa eman, izarrak kentzeko, eta esan zuen:

        —Polita da gero, txakurtxoa!

        Guztiz harrotu zen. Baina, segituan, arrebari galdezka hasi zitzaion gizona, pasatzen zirenei agur egiten, Nerori kasu gehiagorik egin gabe. Eta haiei urrunean segitzea beste erremediorik ez zuen izan, momentuko arrenkuraz. Etxera helduta, kortara jo zuen zuzenean. Eta hantxe eman zuen ordubete luzea, ezinegonak janda. Azkenik, heldu berriak deitu zion egongelaren zokotik:

        —Nero! Etorri hona!

        Jarrera zen. Bazuen ahots hark ikararazi zuen halako tonu berezia. Lehendabiziko aldiz, benetan jabea bazuela sentitu zuen. Hala ere, indarrak bildu zituen lasto artean kiribilduta segitzeko, mutu, lotako itxurak egiten.

        Baina berehala errepikatu zen agindua, indar handiagoaz, derrigorrezkoagoa:

        —Nero!

        Zutitu zen. Ataurreko maila biak igo eta, apal eta mesfidatsu, bertaratu zen.

        Morroiak bukatu berria zuen afaria. Jandako platerean, zalegarri, etxekoandreak goizean goiz lepoa bihurritako oilasko zuri-beltzaren hondakinak zeuden. Gizagaixoa laguna zuen arren (bizkar gainera ere igotzen zitzaion), uretan igertzen zuen ahoa, haragigabeturiko hezur haien ikustean. Mixeriak... Bazkaltiarra, alabaina, sabelkoikeria erruduna asetu ordez, fereka hasi zitzaion, burua laztandu, buztanaren loditasuna ederretsi, hankak aztertu, eta honela bukatu zuen ikustaldia:

        —Dudarik ez dago: animalia polita da gero!

        Marmar egin zuen, artega. Berriz ere lehenagoko berriketa bera! Hobe luke eleketa utzi eta lagun lumadunaren hezurdura emango balio!

        Eman egin zion eta, segidan, obeditua izan nahi zuenaren agindu zakarraz bidali zuen. Biharamunean, berriz ere ekin zion, eta nola gainera! Ordubetez eduki zuen bertan, utzi gabe! Hasia zen heziketaren gurutzebidea.

        Hastapenean zapi bildurantz joan zen korrika, jolasa zelakoan. Baina gero, seriotan ari zela ikusi zuen, morroiak bazuela zerbait kasketan sartua.

        —Zoaz bila, Nero, zoaz...

        Axolagabearena egin zuen. Eta petral hura, modu onean konbenzitzen ote zuen saiatu ondoren, nekatuta, zartada bortitza eman zion! Hartu zuen lehendabizikoa...

        Astebete tristea izan zen ondorengoa. Harik eta larunbat goizalde batez, artean lainoz eta leiaz estalitako menditara abiatu ziren arte bi-biak. Inoiz ez zuen habia horren goiz utzi. Goizak ohantzean pasatzea maite zuen, soraio, lo zorroan. Oilarrak beti esnatzen zuen eguzkia oraindik ametsetan zegoela, ondo ondoan, ia belarrian kantatuz lelo ergel karrankaria, beti berbera. Hasieran, marmar egin zuen. Gero, halabeharraren ohitura hartu eta eskertu eta dena egiten zuen iratzargilea, izaretan gelditzeko plazerra dastatzearren. Baina egun hartan doktorea joan zitzaion ate joka. Erdi haserreturik zeuden azken ikasgaiaz geroztik. Arraultze baten bila bidali zuen eta, nahi gabe, hortzartean apurtu zuen. Ondoren, belarri tenkada galanta etorri zen, ez kupida ez errukirik gabekoa! Injustizia horren kariaz minduta egon arren, zutitu egin zen. Artoa jan, eta atzean joan zitzaion. Bapatean, iada Pioledoko mendietan zeudela, hegan hasten zen zerbaiten zarata aditu zuen, eta ondoren izugarrizko zalaparta. Haiek sasoi ederrak! Hain zuen izuturik eta eroturik alde egin, ezen erratz-zuztar baten kontra jo baitzuen! Jabeak orduan, pazientzia handiz, bai eta nolabaiteko samurtasunez, deitu egin zion, laztandu, lasaitu:

        —Ez izan beldurrik, zozo hori! Egon lasai, inork ez dizu minik emango!

        Gero, lurrean zetzan txori hil bat erakutsi zion.

        —Hartu, Nero, hartu...

        Haren bila joateko omen zen... Mesfidati, hurbildu egin zen.

        —Ekarri hona!...

        Hilik baino hilago zegoen piztitxoa. Haginak sartu zizkion. Inonzentzia zer den! Kilimak zituen ahoan!... Bat batean usain gogor, sarkor eta goxoak hartu zizkion sudurrak, urdaila, gorputz osoa! Bere bizitzako lehen une nagusia izan zen... Haren ondoren hasi zitzaizkion mendiak ordurarte susmatu ere ezin zituen gauzak esaten. Orduan bakarrik jakin zuen mendi haiek, urtarrileko goiz lasai urreztatuetan, eperren paradisua zirela... Eta munduan hoberik ez zegoela mendi hotz eta sendoak hankapean sentitzea baino, odola zainetan irakiten eta senak haizeari hegoak eskatzen zizkiola. Gogortasun izoztu hari atxikiturik, usnan eta emozioz dardarez, zorionik handiena zitzaion bizitza. Batzutan, agian, beste modu batera ibili beharko zukeen ehizan. Azkarragoa izan. Baina gaiztagin haiek sudur aurrean sentitu ahala, lurrarekin bat egiten zuen, ezkutatzeko ala plazerra luzatzeko ote zen jakin gabe. Hasieran uste baitzuen modu horretan baten bat harrapatzea lortuko zuela. Gero jada ez. Jaiaren hoberenean alde egiten zuten, organoak bezain lirainak. Eta ilusioa galdu zuen. Hala ere, ez zion inoiz makurtzeari, gorputza maskaratzen saiatzeari utzi, gertu usnatzen zituen orotan eta, askotan, hain gelditzen zen nahastuta, jabeak bultzatu behar izaten zuela botatzarraren muturraz.

        —Sartu Nero, sartu barrura... Atera ezazu!

        Ez zuen aurrera egiten. Lurrari lotuta segitzen zuen, susmatutako irudia maitemintzen, begi gosetuez sorgitzen eta, batez ere, bihotza harrien kontra taupaka sentitzeko plazer hartaz gozatzen.

        Agindu berantetsiago batek garaia zela esaten zion arte. Kolpea ematen zuen. Eta begira geratzen zitzaion ondoren hegaztiari, nola altxatzen zen presaka, firrindan, handik gutxira erortzeko, hilik edo kiribilduta. Berriro ekiten zion orduan. Aitaren batean eskaintzen zion zorigaiztokoa jabeari, lurrean topatu bezala: bizirik nahiz hilda. Erruki keinurik sekula ere ez. Horren damua zuen orain. Hegoetatik lotuta bazeuden, irristatu egiten ziren gizagaixoak, intzirika, pertsona ahotsa izaten zuten kasik, erruki eske. Zirkinik ez arimaren barruan. Horri zegokionean, gorra eta itsua izan zen beti. Sarritan pentsatzen zuen agian horrexegatik gertatu zitzaiola Soitinhoko zoritxar hura! Egindako okerra larrutik ordaindu ohi da. Berehala hartu zion susmo txarra beste ehiztariari. Arma hartzeko joera hark ez zion batere konfidantzarik eman, ez horixe. Baina agindu dezakeenak agintzen du... Horrela bada, ia etxetik ateratzen ari zirela sartu zitzaion perdigoi usaina, labana bailitzan, sudurretan. Hantxe geratu zen, bide erdian, ibai aldera jiraturik. Ondo gogoan zuen oraindik nola gelditu zen, eskuineko hanka airean, mugitu ezinik. Gero, bafaka, aurrera egin zuen, zuhurki. Ezagun zaharrarengandik bi arrabetera egon arte. Patriarka maltzurra zen, ezproin sorta hanketan gora, urte luzetan neroni pazientzia jaten ibilia zen. Hirutan —hiru garai desberdinetan— jarri zion jabeari armaren pean, alferrik ordea. Malmutz halakoak hegoak zabaldu, beruna pasatzen utzi eta, gogaituko zuen beste inor gabe, egonean gelditzen zen, koipea gizentzen. Oraingoan ostera, beste modu batera izango zen. Bi ziren, eta garaiz ohartarazi zituen. Eta muturra oraindik madarikatu haren gainean zuela, tiroa bota zion burura sasi-ehiztari ergelak! Hantxe gelditu zen hil antzean, eta zoritxarra areagotzeko, hegaztiaren barre trufaria entzun zuen, muino gainetik onik alde egiten zuela! Hogeita hamar urte pasata ere, ez zuen momentu hura sekula ahaztuko. Bide osoa doktorearen besoetan, hark zera esan ondoren:

        —Halako ergelkeriak, erantzun bakarra zuen...

        Bi astebete eman zituen gaisorik eta, egia esateko, samurtasunez, arretaz eta janari gozoz inguratua ere bai. Azkenik, bere onera itzuli zen eta ikasgaia atera zuen jolasetik. Aurrerantzean ez zen hain erraz berotuko. Edonor zelarik ere, nahi beste dei eta txistu egin zezakeen. Mugitu ere ez zen egingo. Batzutan, horretarako gogoak janda. Baina ez zen joango. Jabearen zain geldituko zen, hark behar zenean tiratzen baitzuen, eta aurrera! Huts egin, zoritxarrez, denek huts egiten zuten. Jaiotzeke zegoen oraindik kontrakoaz harro zitekeena. Ez haren aurrean, behinik behin... Hasberriak bakarrik liluratzen dira pertsonekin! Baina, finean, jabea ez zen txarrenetakoa, eta tiroa altuera egokian botatzen zuen, zintzoki, txoriek airean kriskitinak jotzen zituztenean. Horregatik, hura etorri zain egoten zen.

        Fadistaren txantxek ere ez zuten hunkitzen, inguruotan elkarrekin egin zitzaketeen arrisku gutxiagoko ehizaldiak iradokitzen zizkionean... Errespetua zor zion txakurrak bere buruari, bazuen duintasuna. Horrelako parrandak artzain-txakurrentzat, kaleko eta munduko trauskilentzat ziren egokiak. Baina horrek ez du esan nahi maritxu bat zenik! Bizimodua (bere bizimodu propioa) nabarmendu gabe eta segiziorik gabe egokitzen saiatzen zen, txarto bukatzen baitzuten horiek. Ez zen halakoetan agertzen ohi diren petralen beldurragatik. Inoiz halako batean nahasturik egotea suertatzen bazitzaion, gizon baten modura borrokatzen zen, gauzak ondo argitu arte. Kolpe banaketa bazegoen, gogor emango zuen berak. Eta ez zen sekula garaituen aldean geratu! Kontrakoa. Hala ere, istilu eta borroketatik aldentzen saiatzen zen. Eta ezetz esaten zion beti lagunari, benetako animalia ederra bestetik, jatorri apalekoa izan arren. Duela urtebete hil zen gizagaixoa. Hura hondamena! Goardiek bolatxoak zabaldu zituzten, eta akabo. Egun hartan lotuta egoteak salbatu zuen. Bestela, bazen behin Nero bat. Oraingo mixeriara heltzeko hobe zukeela hilik, hori ere bai. Saudadeak behintzat utziko zituzkeen. Honela, zahartzaroak jota bukatzen zuen, barrutik usteldua, jende guztiarentzako nekagarri. Deabruak orduan eraman izan balu, ez zen malko ez aienik faltako etxe hartan. Orain, denen begietan irakurtzen zuen hark lehenbailehen alde egiteko gogoa, beste bati tokia uzteko... Eta nork, zein zorionekok hartuko zuen haren habiaren herentzia? Nor etorriko zen sutondoko solasaldi luzeak entzutera, neguan, euria beiretatik lerratzen eta haizeak iparretik jotzen zuenean? Zenbatetan ez ote zuen semearengan, Jau kutunarengan pentsatu, hara eramateko! Baina deabru hark amaren akatsak atera zituen: sudur txarra eta oldarkortasun puntu bat. Ahoan hartu eta eskura ekartzeko hartan, kanpoko geruza erori zitzaion: ez zuen ez eta hezkuntzako arraultzea apurtu. Belusazko hagintxoak. Bai poza hartu zuela haren ondoan lotuta ikusi zuen lehendabizikoan! Begi ertzetik begiratu zion eta estatua bat ematen zuen kumetxoak: tente, zurrun, buztana gezien antzera... Quedako mendietan zen, ondo gogoratzen zuen. Arrapaladan zihoazten arrasto baten atzetik, ia arnasik hartu gabe. Ibilaldiaren ondorioa aurrikusiz, suari ura bota nahian zebilen:

        —Astiroago, gazte, astiroago...

        Baina deabru hark amaren nerbioak zeuzkan. Herensuge baten modura egiten zuen aldapan gora. Eta berak atzetik zerraikion, ero hura ezkutatzeko saiotan.

        —Lasai! Lasai!

        Alferrik! Usain hark erakarri, erotu egiten zuen.

        —Horrek ez zaitu hilko, jainkoarren...

        Hegazti-aldraren ondora heldu arte. Keinua egin zion, geratu egin zen, kumea ere gelditu zen. Baina eperrek salto egin zuten eta, jabea heldu zenean, ahoa bete hortzekin gelditu zen. Gauean kaiolatuta egon zen, aspaldiko urteetan ez bezala. Eta beste hiruzpalau egunetan saiatu ondoren, Jurjaiseko bidazti bati eman zion doktoreak. Sanmigeletan ikusi zuen azken aldiz. Bedeinkazioa eskatu eta kontatu egin zion. Baita gosea ere! Eta gero joan egin zen, gizagaixoa. Hantxe egon zitekeen azken arnasa hartzeko eta goroldiozko habia oinordekotzan hartzeko. Bada zerbait familiako bat aldamenean edukitzea. Hara bada, bakarrik hilko zen, tristerik. Ez eta oilar zekena ere, hark hainbeste pazientziaz jasandakoa, hori ere ez zen azaltzen! Ortuan zebilen, babu alaena, harengandik bi pausutara halako zoritxar handia gertatuko ez bailitzan. Egia da berak ere, Nerok, ikusiak zituela hiltzen katua, oilasko eta oilo ugari, bai eta urteroko txerria, batere hunkitu gabe. Egia gauza guztien gainetik. Baina, oraingoan, ez zen kontu berdina: txakur bat zegoen hilzorian, ehiza txakur bat, benetako eper-txakur nafar bat! Esker txarrekoak... Zeren, eper-txakurra izan arren, nork egin zien zaunka otsoei, azeriari eta erbinudeari, oilotegiak aste santua ematen zuenean?! Berak. Berak, Nerok; orain Sortzaileari bizitza ematen ari zitzaiona hortzik gabe, gernua odoletan, begi batetik itsu... Gazte denboretan izan zen bada, nor! Zaulia, hegoduna, bai eta tontua ere... Munduko tronperiak!

        Barruan okela frijitzen ari ziren. Ederto entzuten zuen koipea zartaginean kiskaltzen. Lehenago, nahikoa izango zuen hori lerdea ahotik behera zeriola jartzeko. Orain, urdai errearen oroimenak berak urdaila nahasten zion. Hura hondamena! Usteldurik zegoen barrutik eta kanpotik... Bizitza demonioa! Eta oilar maltzurra oilo bat estaltzen! Bestela jokatu izan balu ergel hura gaztea zelarik, ordurako jada hantustez betea, ez zion orain horrelako imintziorik egingo. Baina itsusia zen eper-txakur batek oilasko bati halako estutua ematea. Bere buruaren begirunea behar du gizon batek. Hura burukomin handia!... Hura pisu animalekoa bularraren arkuan! Eta gorputza laxo, indarge...

        Han zetorren etxekoandre gaztea gauzak nola zihoazen ikustera...

        Begiak itxi zituen. Entzun nahi zuen zer zioen hil antzean ikusten zuenean...

        Heldu zen neska eta isilik gelditu zen.

        Aurpegiari so egin zion betileen zirrikitu batetik. Negarrez ari zen. Betazalak jaitsi zituen berriro, zoriontsu.

        Eta gauean, ilargiaren argiak etxeko teila lausoak bete betean hartzen zituenean eta S. Domingoseko mendiak, han urrunean, haren hanka sendo eta delikatuen saudadea zutela ematen zuenean, azken eperraren usaia bere baitan ezabatu zenean, oilarrak heltzear zegoen goiza iragartzeko kantatu zuenean, semearen irudiak burutik alde egin zionean, betirako itxi zituen begiak eta hil egin zen.

Vicente

Miguel Torga

euskaratzailea: Bego Montorio

        Arratsalde hartan, zerua gogorren eta beldurgarrien agertzen zen orduan, hego beltzak zabaldu eta alde egin zuen Vicentek. Berrogei egun paseak ziren, jadanik, aukeratutakoen taldera bildurik Untzian sartu zenetik. Baina, lehen momentutik ikusi zuten denek haren izpirituan ez zegoela bakerik. Isilik eta muker, handik hona ibiltzen zen artega bizian, Jainkoak bizitza gorde zueneko untzi handi hura izadiarentzako iraina bailitzan. Anabasa haren erdian —otsoak eta arkumeak patu berberak anaiturik—, Vicenteren irudi beltz eta iharrak baino ez zion eusten Jainkoaren jardunbidearekiko ezadostasunari. Sumindura isilez, galdetu egiten zuen: —zer zela eta animaliak Babelgo dorrearen kontu nahasi haren erdian? Zer lotura zuten animaliek Sortzaileak zigortu nahi zituen gizakien haragikeriekin? Bidezko nahiz bidegabe, uholde hura erabaki zuten xede gorenek gaitzezpen sentimentu sakon eta eustezinarekin egiten zuten topo. Eta, nagusikeria gupidagabeagoa zen neurrian handiagotzen zen Vicenteren asaldura.

        Berrogei egunez, alabaina, hantxe lotuta eduki zuen haragi ahulak. Berak ere ezingo luke esan nolatan jaitsi zen Libanotik untziratze-kairaino eta nolatan hartu zuen gero, Untzian, hain denbora luzez, eguneroko anoa Noeren esku zurietatik. Baina bere burua garaitu ahal izan zuen. Azkenik, biziraupen-sena gainditu eta hegoak itsasoaren zabaltasun izugarriaren aurrean irekitzea lortu zuen.

        Begirune isil neurtuaz segitu zuten handi nahiz txikiek aldegite banakako hura. Harridura eta liluraz ikusi zuten Vicente, ausart, bularra zabal, ihesa oztopatzeko Jainkoak jarri zion suzko lehen hesia zeharkatzen; gero, urrunean, espazioaren azken mugetan murgiltzen. Baina inork ez zuen txintik esan. Haren keinua askatze unibertsalaren ikur gertatu zen une hartan. Izakiak hautatuen eta kondenatuen sailetan bereizten zituen nahikeriaren kontrako kontzientzia, gaitzespen aktiboan.

        Baina liberazio gustu hura oraindik denen baitan zegoela, hara non, han goitik, trumoia bezain zabal, tximista bezain zorrotz, izugarri, Jainkoaren ahotsa:

        —Noe, non da Vicente nire zerbitzaria?

        Zur eta lur gelditu ziren bai hankabiko nola lauoinekoak. Ilusioek astinduriko untzigainera, isiltasunezko hiloihal halakoa erori zen, pisu.

        Jainkoak, berriz ere, kontzientziak eta sena gerarazi zituen, ekai biziaren hondar oro landare-pasibotasun hutsera murriztuz.

        Noe, haatik, gizona zen. Eta, gizonen modura, defentsarako armak prestatu zituen.

        —Hor nonbaiten ibiliko da... Vicente! Vicente! Non da, baina, Vicente?!...

        Ezer ere ez.

        —Vicente!... Ez al du inork ikusi? Bila dezagun!

        Erantzunik ez. Mutu ematen zuen izadi osoak.

        —Vicente! Vicente! Non sartu da hori, gero?

        Harik eta batek, jite haren txikitasun ziztrinaz errukiturik, bukaera jarri zion arte komediari.

        —Vicentek alde egin du...

        —Alde? Alde, nola?

        —Alde egin du... Hegan egin du...

        Izerdi hotzezko anpulu lodiek blaitu zituzten gizagaixoaren lokiak. Bat batean, hankak dardarez hasi eta lurrera erori zen, zerraldo.

        Zeruko argi arrean lipar bateko eklipsea gertatu zen. Oldarrak gidatzen zituenaren esku ikustezinetatik, izpi batean, zalantza zirrara bat pasa izan balitz bezala.

        Baina agintari zerutarrak ezin horrela segitu, dudakor, lehendabiziko matxinadaren menpe. Une batez doi-doian luzatu zen harridura unea. Zeren, berehala, Jainkoaren ahotsaren durunda zabaldu baitzen berriro zeru mugagabean, laztasun burrunbariaz.

        —Noe, non da Vicente nire zerbitzaria?

        Zorabio koldarretik esnatua, dardarez eta nahasirik, bere burua zuritzen saiatu zen Noe.

        —Jauna, Noe zure zerbitzariak ihes egin du. Nik ez dut hura iraintzearen edo zegokion anoa ez ematearen damurik. Hemen inork ez dio tratu txarrik eman. Haren intsumisioak berak eraman du... Baina barka ezazu, eta barka nazazu neu ere... Eta salba ezazu, zeuk agindu bezala, hura besterik ez bainuen gorde...

        —Noe!... Noe...!

        Eta Jainkoaren esanak, ikaragarriak, ortziko basamortu mugagabean hots egin zuen berriz ere. Gero, isilune are izugarriagoa egon zen. Eta, itxuraz dena barnebiltzen zuen hutsaren erdian, ordurako seiehun urte beteak zituen Patriarkaren haur-negar etsia aditzen zen.

        Bitartean Untzia, leunki, beste norabide bat ari zen hartzen. Eta ezkutuko pilotu batek gidatuko bailuen, indar misteriotsuak mugitua nola, presaturik eta tinko aurrera eginez —ordurarte zalantzakor eta geldo ibilia zena olatuen menpe—, berrogei egun lehenago Armeniako mendiak zeuden tokirantz bideratu zen.

        Larritasun eta galde bera zegoen denen buruan. Zein mendeku erabiliko ote zuen oraingoan Jainkoak? Zein izango matxinada haren bukaera?

        Ordu luzez ibili zen horrela Untzia, zalantzaz eta izuaz kargaturik. Belea itsasuntzira itzularaziko ote zuen Jainkoak? Sakrifikatuko ote zuen, besterik gabe, besteentzako eredu? Zer egingo zuen? Gaindituak ote zituen Vicentek zirimolaren indarra, gauaren iluntasuna eta bukaerarik gabeko euritea? Eta, dena garaitu bazuen, nora ote zen iritsi? Unibertsoko zein tokitan zegoen oraindik esperantza izpi bat?

        Inork ez zien erantzunik ematen galderoi. Urruntasunean finkatuak zeuden begiak, bihotzak uzkurturik, ezintasuntasunezko errebolta-sentimentuz, eta denborak aurrera egiten zuen.

        Tupustean, ikusmen zoliagoko basa-katu batek lurra ikusi zuen. Hitzak, beldurrez oihukatua miraria edo blasfemia ematen baitzuen, puntatik puntara korritu zuen Untzia, lurrinak nola. Eta piztieria ilusiogabetu eta lotsarazi hura guztia gora igo zen, untzigainera, unibertso ziztrin honetan oraindik lur tinkoa bazegoelako bozkario gustagarri eta pizgarriaz.

        Lurra! Ez lautadarik, ez ibarrik, ez basamorturik. Ez eta mendi baten gotortasun lasaigarririk. Mendixka baten gailurra doi-doian, uhinetatik ateratzen. Nahikoa zen, alabaina. Ikusten zuten guztientzat, harkaitz txikiak munduaren handia laburbiltzen zuen. Haien, ordurarte mamu kulunkari huts itxuraldatutakoen errealitatea bera gorpuzten zuen. Lurra! Sendotasun uharte txiki bat amildegi mugikor baten erdian; eta beste ezerk ez zuen ez garrantzirik ez zentzurik.

        Lurra! Izenaren goxotasunak, ondikotz, mingostasuna ere bazuen bere baitan. Lurra... Bai, bazegoen oraindik amaren sabel beroa. Eta semea? Eta Vicente, sabel hartako fruitua?

        Vicente, haatik, bizirik zegoen. Untzia hurbiltzen zen neurrian, argituz joan zen urrunean haren presentzia lausoa ortzimugan, aldi berean gorputz baten muga zorrotza eta borondate baten soslaia zen lerro zuzen hartan koskatua.

        Ailegatu zen! Garaipena lortu zuen! Eta mendekaturiko irainaren bakea sentitu zuten denek ariman.

        Urek, hala ere, gora egiten zuten beti, eta tontor txikia, segunduz segundu, urritzen ari zen.

        Lurra! Baina, hain zati murritza, ezen sinisberek ere larritasunez begiratzen baitzioten, zirimolatik babestu nahian edo. Bai lurra bai Vicente babesteko, horren patua erabat loturik baitzegoen lurraren asturuarekin.

        Oi baina, «apurturik zeuden amildegi handiaren iturriak eta zabalik zeruko urjauziak»! Eta, gizaki nahiz animaliak, etsitzen hasi ziren, izate aktiboaren azken gotorlekuaren ezinbesteko murgiltze haren aurrean. Ez, inork ezin zion kontra egin Jainkoaren kemenari. Ezinezkoa zen haren tirania zorrotzak gidatzen zituen elementuen oldarrari aurre egitea.

        Federik gabeko jendetzak, akiturik, gailur murriztuari eta gainean pausatutako beleari so egiten zien. Ezari-ezarian, tontorra urpean desagertu zen. Apenas gailurra gelditzen zen, zeinaren gainean, beltz, nare, erdi erdian landatutako sustraia zenaren ordezkari bakar, izukaitz, Vicente baitzegoen. Ikusle inpertsonala bailitzan, marearekin gora zetorren Untziari begiratzen zion. Askatasunaren hautua egin zuen eta, une hartatik, aukeraren ondorio guztiak onartu zituen. Untziari begiratzen zion, bai, baina gaitzetsitako doilorketari zuzen aurre egiteko.

        Noek eta ontziko animaliek mututurik begiesten zuten Vicente eta Jainkoaren arteko borroka. Eta denek, nork bere izpiritu argi nahiz lainotsuan, dilema hau doi-doian: edo Vicenteri eusten zion dendela salbatzen zen eta Jainkoak une sortzailearen —izakiaren erabateko autonomiarena egilearekiko— handitasuna gordetzen zuen edo, oinarria murgildurik, hil egingo zen Vicente, eta horren hondoraketak ordu goren hura ezeztatuko zuen. Bizitzaren esanahia loturik zegoen, askaezineko moduan, oldartze ekintzarekin. Untziaren barruan beste inor ez baitzen bizirik sentitzen. Odola, arnasa, bizi-izerdia, bele beltz hura zen, burutik oinetaraino bustirik, lasai eta tematsu, biziraupen naturalaren azken aukeran pausaturik, ahalguztitasunari erronka egiten ziona.

        Hirutan miazkatu zituen uhin garai batek belearen hatzaparrak, amaierarako erasoaldian, baina hirutan egin zuen atzera. Uhin bakoitzarekin, izu-zimikoa izan zuen Untziaren bihotz ahulak, Vicenteren bihotz kementsuaren mendeko. Heriotza heriotzaren beldur.

        Baina nabarmena izan zen laster, Jainkoak amore emango zuela. Ezin zuela ezer libre izateko borondate izukaitz haren kontra.