—pim pam pom—

Hain da triste la vie de l'artiste (II)

        POTT BANDAREN zuloko hiru beterano, hiru ermano, hortxe ari dira jo eta fuego bere lan literario edota musikalak para nahiean, eta hilabete hauetan barrena joango dira kaleratuz, jainkoa eta hirugarren gerra mundiala lagun. Ale hau ikusteko aukera duzuenerako, Bizkaino Aurrezki Kutxa-ren "Temas vizcaínos" delako sailean, argitaratua egongo Jon Juaristi.ren "La leyenda de Juan Zuria" eta tradizioa, Merlin-en mitoa bezala saga arturikoak, eta holako asuntoak, maite dituen edonork liburu hori lortu beharra dauka. Ez omen da izango aurrerapen bat baino, dagoeneko antolatzen eta aztertzen hasia duen beste lan luze eta sakonago baten ataria baino.

        Eta Joxemari Iturralde-k, bere aldetik, Jimu ezizenez iharduten duena bera, ipui laburrez osatutako liburua ia amaitua dauka. Bere lehen liburua izango da, baina ez, inola ere, bere lehen lan literarioa; esan nahi da, paper asko zirriborratu duela argitaratzea erabaki aurretik. Ale honetan bertan ikus dezakezue muestra bat, hor lago "Lau zaldun" deitu ipuia, oso osoan zuentzat. Eta Ruper Ordorika (a. ruperman), Parte Txarreko guztien kontra borrokatu ondoren, bere lehen elepea ateratzekotan dago. Grabatuta zeukan, egia esateko, eta kalean egon behar zuen mementu honetan, baina denetarik gertatu zaio eta azkenekoa zera izan da, etxe grabatzailearen gorabera batzugatik egindako lana errepetitu egin beharra daukala. Izenburua "Hautsi da anphora" izanen du diskak (edo plakak, ezen lehenago "plaka" esaten zitzaion diskoari) eta Angel Celada, J. Dufourg ("Fausto" taldekoak), Bixente Martínez ("Oskorri"-koa izan dena ia oraintxe arte), Joseba Erkiaga ("Itoiz"-ekoa) Xabier Olloki ("Oki") eta Xabier Egidazu izanen ditu laguntzaile.

        MUSIKA kontuekin segitzeko, Bilbaon Otsailean argitaratu den MUSKARIA (Kalean Musika) aldizkaria agurtzen dugu hemendixe. Haize freskue, ba zen garaie. "Biribilketekin dantzatzen dugu, eta ondoren rockez kutsatzen gara, eta bere indarrak mugitzen gaitu. Gure egunetako dinamika da, eta zaila da ez jarraitzea" diote irakurleari zuzendutako lehen lerroetan. Euskal Musika eta baina mundukoa era (propio bereizten dugu EH mundutik, EH infernua baita), bada hori, Txomin Artola edo Itziar, eta gero Hery Cow. Gure gusturako, oso gustagarria izan da "En el cielo también tuvieron rock en nochevieja", joan den urtean hildako rokeroei buruzko artikulua. Ba dute baitaere literaturazko atal ttiki bat, eta tres bien. Bere bizitokia (bueno, ez hainbeste) honoko hau da: MUSKARIA — Apartado 43 — Algorta (Bizkaia). Bi mila ale sakatu omen dutuzte. Erresto zaila daukatela uste dugu, baina, tira, guk daukaguna baino errazagoa halere, jakina baita txukali guztiak belarriaundiak direla eta musikero batzuk ere badaudela han hemenka barreiaturik.

        ERREBISTA BERRIAK kaleratzen doazen heinean ugalduz doa kritika literarioari eskaini orrialdeen kopurua, ugalduz batez ere euskarazko testuetaz taxututakoak, eta etorri ere, seriotasunez kutsaturik datoz.

        Orain arte egiten ziren kritiketan (bueno, oraintxe bertan ere segitzen dira egiten) "gustatzearen" arauaz ematen zitzaion balorea obra literarioari; amodioak zein adiskidantza edo gorrotoak hauspotzen zituen ahalegin gehienak, bai gauza xelebrea. Gustuaren metodoa erabiltzeak, ordea, eta berez zilegia izan arren, zenbait aurre-kondizio eskatzen ditu garantia pixka bat izan dezan; kritikalariaren definizioa eskatzen du, esate baterako, irakurleak jakin egin beharra dauka Patxi Martínez-en poemak izarren pareko bezals jartzen dituen horrek zenbat liburu irakurri dituen bere bizitza guztian, ze nolako literatur zalea den, bere lagun horretaz gain zein poeta diren bere gustoko, Campoamor ala Cummings, Montale ala Alberti le petardi. Oso diferentea baita, mailoves (txukadin bereziki, non gusto literarioa munduko orterena den).

        Errazena dirudien kritika, beraz, gatxena bihurtzen da. Gusto literarioa ez da egun batetik bestera lortzen (euskal editorialeko kontseilari literario batek duela gutxi aitortzen zigun "oso gutxi irakurri ziot baina Borges ez zaidak gustatzen", joder, kagatzen naiz a peladillo).

        Oraingo belaunaldiak, berriz, beste puntara joan dira, eta zientifikotasun baten bitartez ezinezko xede bat lortu (edo aditzera eman con moito disimulo) nahi dute: neutraltasuna. Baina neutraltasuna ez da tapaki bat baizik, hala literaturan nola beste arlo askotan, eta absurdoa da. Irakurri ditudan era honetako azken azterketak berdin balio zezaketen Musil edo Lezamarentzat nola bere lehen nobelaska argitaratu duen pelukeroarentzat. Eta hori mutxo da, mutxisimo da (edo gehiegiegi, txukali borono guztiak esango luketenez). Jakina denak erabiltzen dituzte adjetiboak, baina horrek ez du ezer esan nahi berenez. Eta ba dakigu kriston jende pilak "eguneroko bizitzaren frustrazioa lanabes harturik" ihaurduten dutela, baina den-guztiak ez dute irlandesak egin zuena egiten. Batzuetan (Lourdes Oñederrak Amaia Lasa-ri egin dionean bezala) kritika modu hau aberrazioaren solora ailegatzen da, eta mirakulua lortzeko talaian jartzen: itxuak, gorrak eta ankamotzak bagina honezgero sinistarazi liguketen Cardaveraz-en estiloaren erotikotasun nabaria ere.

        Eta beste gauza bat oraindik: kritikoak ez lukete itxadon behar liburu baten plazaratzea muturra sartzeko. Ba daude, literaturaren ingurumarian, luma zorrotzen beharrean arkitzen diren makina bat arazo. Eta noski, erderaz irakurtzen baldin badakite behinipin, beste hizkuntzetan idatzitako liburuak aztertzen ere saiatu behar lirateke.

        BONAPARTEK gure hizkuntzaren mapa linguistikoa egin zuenetik zerbeza asko edan da Euskal Herrian, eta Euskaltzaindiak (gure superakademia horrek, superman bezala baina erakunde mailan) beste bat egiten hasi beharko luke.

        Ordudanik hona, gure uste apalean, mingorria duen haurraren aurpegia bezalaxe gelditu da gure ama euskararen mapa (ez dakit gure poesiaren oinarrizko batasunaz ohartzen zareten —edozein kritikoren pareko horrela jarriz— begira nola lehen lerroan "haurra" eta "mingorria" sustantiboak erabili ditugun, gero bigarrenean "ama" orijinal eta berezi batez izendatzeko gure hizkuntzarekiko daukagun harreman filiala, garbi ikusten da hor, idazle latinoamerikanoak beste era batetan desarroilaturiko naturaren femeninotasunaren aipamena, eta apika, ez da segurua, sikiatria frantsesak edipo hizkuntza bortxatua, bikotearen arteko konfliktoa).

        Gure euskararen mapa, beraz, kristo bat eginda gelditu da. Bilbo aldean, adibidez, euzkera / bizkaiera / txukera / euskara bantua / gipuzkera / euskara batusia eta beste barietate pila bat ematen dira.

        Euzkera, batzokitan egiten da gehien, eta pertsona normal batek ikasi nahi badu nahikoa du hortzak kentzea eta txistu zipriztinak botatzea hitzegiterakoan. Barietate honetan idazten du, esate baterako, jesusen lagunak lantzatu nahi duten saiogile eta poeta estonagarri batek, O'Hara euzkeldunak edo, Aita Onaindiak. Bizkaiera, hain kottadue, galtzeko arriskuan arkitzen da. Hain azkar mintzaten da, gainera, non ia inork ez dieten ulertzen.

        Txukera, pott bandak erabiltzen du gehienbat. Beste euskera guztien entsalada bat (berataz "ez da ulertzen" uniertsal bat bota zigun andereño batek lehen numeroa bota genuenean).

        Euskara bantua; izufarri hedatua dago euskaldun berrien artean, eta baitaere euskaldun berri hoiei erakustera etorri ziren euskaldun zahar askoren artean. Euskara bantuaren exenplu bat: atzo ikusi nintzen asto bat rebuznoka. Ikastoletan ere indar asko dauka. Izufarria.

        Gipuzkera Bilbora etorritako gipuzkoanoak hitzegiten dute. Asteburuetan ez da entzuten, gipuzkoanoak Donostiara joaten baitira.

        Batusia, euskara anormala, monstruosoa, "etor zenkizkidakete" eta holakoak; euskaltzaindiaren adiktoak erabiltzen dute. Batua bezain itxusia.

        Ia nor animatzen den, eman diezaiotela beka bat.

        EUSKAL LITERATURAREN INGURUAN esaten eta egiten ari diren gauzak izenik ere ez dute, edo hobeto esanda, hain zaharrak dira esana eta ekintza hoik non arazoari —esan genezake teatralari euskaro bat parafraseatuz— kiratsa kirats agoantzeazina, darion.

        Ez da zeruko usainik sentitu ahal duela hogei une errepikatzen ziren txorrada berberak nekegabe entzutera kondenatuak gaudenean, dela irratiz ala prentsaz, berdin mintzaldi eta mahai ingurutan. Zenbat aldiz ez ote dugu entzun gure literaturaren problema irakurle eta idazle urritasunean bilatu beharra dagoela, zenbat aldiz ez ote diegu entzun abade ohiei gure kultura abadez basituta dagoela, zenbat bider ikastoletan ipini beharra dagoen esperantzaren erretolika (gure esperanza bakarra esan dezagun, kanta hartakoa da, esperanza, esperanza, solo sabes bailar el cha cha cha. Ezen gu tropikalak gara), pasa egin dira gure teorikoak. Ez dugu huts eqiten hitzaldi bakar batetara ere, zerbait berri (agggg, behar dugu haize pittin bat) ikasiko dugulakoan, eta ostia, lehen lezioa ematen digute berriro, abezedarioa, publikoa kiski kaska eta kas kamelon-renarekin konfunditu izan balute bezala. Baina berak (les teoriques) ba dakite ondo aurrean dituzten hamazazpiak betikoak direla, els abonats, eta honetaz konturatzeak aldaerazi beharko lieke. Baina ez, ba dirudi bere lema beste sadiko haren berbera dela, segi, segi ezazue orain bezala, ez etsi, etorri hitzaldietara, esperanzaren sua pizturik dago oraindik, ez dugu ezer ikasi, estudiatu, landu, aurreratu baina zuek segi atletiren zale baten seta berdinaz.

        Gure arazo hau (arre burru kondenao, aurrera joan behar eta oraindik hemen ha(g)o) mila exenpluren bitartez argitu liteke: ez dugu horrelakorik egingo. Alderantziz, begien bistan dagoen arazo bat izendatzearekin konformatuko gara: euskarazko mundu kulturalean pentsaera krisi izugarria dago, hori bai, luze xamarra, gutxinez bostehun bat urtekoa. Dotrinak eta apologiak, panfletoak eta pelukero disfrazatuak egindako nobelak dara hor emaitza ederra. Han hemenka eszepziño batzuk, eta akabo komedia.

        HORREGATIK (lehen deklarapen tropikala): euskal literatura zentzu geografikoan hartuko dugu hemendik aurrera. Arbitrarioa izanik ere (beste zentzu guztiak diren neurrian arbitrario; azken finean, literatura ez da liburu bat baizik, liburu unibertsala) beste asko baino klasifikaketa onuragarri eta kontsolagarriagoa da. Euskal literatura: Samaniego, Axular, Aresti, Unamuno, Mirande, Baroja. Biha pott banda naturala.

        Oharra: kriterio hau onar dezakezue ala ez. C'est la democracie.

        HERRI BATEK, gureak, ezin dezakeela bere burua engaina, hau da aurreko puntuaren gaia, oraingo honetan ere, eta beste ikuspundu batetik, berrikusi nahi genukeena.

        Pentsatzen jarrita, harrigarria da hainbat jenderen itsumena, eta ez du, adoleszentzian habiatzen diren fanatismotik at, jende askoren ipur-interesen arrazoia baizik ametitzen. Klarutxoak izateko, jende askok interes pertsonalak dauzka (bere tripa txuleteroa, edo bere megalomania, edo batek daki zer) egoera honen iraupenean.

        Euskal arazoa-la cuestion vasca oso konplikatua omen da. Izan bide da, baina noizbait hasi beharko da argibidea oinarritzen. Esate baterako, zein toki eman behar zaio erdarari, eta bere bitartez etorritako, egindako eta bizitutako kulturari, hara hor galdera bat lehenbailen definitu beharrekoa; definitu, diot, esan nahi da bizitzaren arlo guztiei begira erabaki behar dela, behar duela pertsona edo erakunde batek. Erabaki berbera hartu beharra dago euskarazkoari buruz, eta honen eta bien arteko harremanetaz. Talde politiko batek, bere joera ideologikoagatik edo, erderazkoaren ukazioa aldarrikatuko balu, behartua egongo litzateke erantzun-erabaki hori praktikan berehala erakustera ("el euskara es mi única lengua" proposizio logiko faltsua baita); eta ezinezkoa balitzaio, esan beharrik ez, ber-pentsatu beharko luke arazoa.

        Euskal literaturarena zentzu geografikoan hartuko genuela esaten nuen, herri honen literatura erdaraz egina izan delako, herriarena bai, zeren ez baita oraingoa, eta gutxigorik ere, euskararen baztertzea Euskal Herriko gizartean. Ez da historia asko jakin behar Gernikako Juntak, duela mende batzuk ere, telera nahitaezko hizkuntzatzat jotzen zutela. Euskarak utzi du bere seinalea toponimian baina ez kulturan, kultura idatzian behintzat ez. Euskal literaturaren klaseak ematen dituen irakasleak, politikoak egin beharko lukeen hau pen berdinaren aurrean arkitzen da. Nola esplikatu literatura ez erromantizismorik ez klasizismorik ez ezer egon ez den hizkuntzarekiko? Zein herriren izenean? Nola ihardun, lotsarik gabe, Tartas-etaz, eta ez Trueba bati buruz?

        Ezagutzen ditugun kasuak kontutan harturik etsipena sartzen zaigu hezurretaraino. Politikoak, talde politikoak, arazo koiunturalari (gehienak) edo dotrinazkoei buruz bakarrik iharduten dute bere izkribuetan. Pena ematen duen kalitatezko izkribuetan, esan dezagun bide baten. Ez dute beste errealitaterik aztertzen, eta exenplu argigarritzat jotzen dugu "euskal" edo "vasco" adjetiboekin gertatzen dena: artikulu edo mintzaldi bakoitzean bost esanahi desberdinez erabilia izaten da, poesiari zuzenago legokiokeen polisemia batez. Talde hauen jokaera demagogikoa izatearekin konformatzen da.

        Beste maila batean, euskal literaturaren irakasleak are eta ukazio haundiagoa egiten diote problemari; azken finean hauk ez daukate zer galtzeko haundirik, eta bere ausardia gogorragoa behar luke izan. Batzuk, serioenak, euskarazkora mugatu arren, dauden idazle klasiko bakanak nola idatzi zuten aztertzen eta erakusten dute (hor dago Villasante, eta Axular geureganatu ahal izatea berari eskertu beharra daukagu). Eskritoreak liburu bakar batekin ikas dezake izkribatzen, hala nola Emily Brontë-k Bible Saindua irakurriz ikasi zuen. Beste batzuk, nahiko serioak, literatura hitza zentzu hertsian hartu gabe, bertsolaritza eta beste zenbait espresabide tradizional argitzen saiatu dira, Lekuonak bezala, eta lehengoen pareko izan da hoien laguntza ere.

        Baina hoietatik kanpo (eta guztira ez dira bost baino gehio euskal literaturaren azterlari guztien artean) beste gehienak aberrazioara jo dute zuzen zuzenean. Hasi dira, no te jode, azken urte hauetan ernetzen eta bere lehen (lehen, lehen, lehen, nobato, nobato) lanak argitaratzen ari diren autoreak klasetarako gai hartzen. Hoietako egile asko ez dira berrogei foliotara ailegatu bere bizitza guztian, ezin da jakin segituko duten ala ez, normalki penagarriak dira (gauza normala, bestalde, hasieretan)... jaunak, hau mostruosoa da, ez dago deretxorik. Eskritoregaiak, eta ikasleak, beste errespeto bat merezi dute. Egoera anormal honek hilobira darama euskarazko literatura ere.

        Pott banda naturalak —literaturaz lan egiten duen talde euskalduna, euskaraz ateratzen den errebista literario bakarraren erantzulea— joera guzti hauen irresponsabilitatea salatzen du jendearen aurrean. Eta bere nazka, bere nazka infinitoa (bueno, hemen pasa egin naiz pixkat).

        JOSU LANDAK atera berri duen liburuak literaturaren marjinaltasunaz mintzatzeko bidea egiten digu. Azken aldi honetan nahiko normala den bezala haren poemak inongo babesik gabe irten dute kalera, inprimatze kaskar batekin, kasik esperantzarik gabe. Ez dugu bere lanaz kritikarik, aipamenik bedaio, inon irakurri edo entzun. Liburuak, irudi grafiko eta izenburu ("Ni eta nitarrak") fortunagabeko batzuekin, hala gaietan nola formetan finkatze haundirik gabe, pasarte hoberenak "IHINTZ TANTOAK" deitu atalean erakusten ditu, gure ustez. Honekin hasten poema sail hau:

        "Zure argia eta zure gaztetasuna gorde ditzan, kutxa ttipi bat nere bihotzean egiten ari naiz. Han gordetzen ditut zure gauza guztiak.

        Zeruan zehar dabiltzan izarrak ikusteko botatzen dituzun begiradak, nere kutxako izkin batean sartu ditut. Jendeari eskaintzen dizkiozun irriak nere kutxa maitean sartuko ditut. Zure gauzarik ttipienak biltzen jarraituko naiz, kutxa lehertu arte.

        Zure eskeintzen ordez, fruituz eta lorez betetako saski bat zure eskuetan ipiniko dizut. Hor duzu nere oparia nitaz gogoratu zaitezen."

        Ez dakit inon aurkitu ahal izango duzuen, bilbon behintzat ez dugu inon ikusi. Dena den, hor ipini dizuegu muestra bat. Ba dirudi Landa eta bere inguruko taldea Donostiako ikastetxe unibertsitarietan ibiltzen dela, EUTG-n edo.

        Gertaera honek (argitaratze moeta eta beste zenbait xehetasun literariok) Euskal Herrian marjinaltasuna / normaltasuna gauza bera direla pentsatzen dugunori arrazoiak gehierazi baizik ez digu egin. Sabin Etxea, Don Paustinoren fundazioa, Kutxak eta Putzak, ondo etorriko dira batzuentzat, eta zenbait aktibitatetan sartzeko, zinean edo, halabeharrezkoak dira behar bada (hau ba diogu guk geuk geure gidoi zinematografikoak eta teatralak kajoietik ezin atereaz gabiltzalako da, eta hori ere ez da soluzioa, konprenitzen dugu ez dela inori kontzeilatzeko moduko jokaera), bueno, bada esaten ari ginanarekin segituz, literatura ez zaio etorriko etxe hoietatik irtenbidea.

        Eskritoreak editorialeak behar ditu, baina gozotasun batekin, ez odolkiak bailiren, inongo kriteriorik gabe, lanak kanporatzen dituen editorialeak. Eta holakorik ez dago eta bihen bitartean eskritore izateko anbizioarekin dabiltzanak Landa-ren bidea hartuko dute. Eta horrek, mailoves, ez dauka bueltarik.

        HORRA: hemengo editorialen ofentsibotasuna, nola ez, euskal prentsak bakarrik gainditzen du. Egunkari batetara bidalitako liburua korreo-bueltan itzultzen dizutenean, zuk zeuk egiteko aipamena eta kritika eta berak argitaratuko dutela esanez, joera bakarra egunkariari boikota egiten hastea da, hori da joera literario bakarra. Literatura orguiloz eraman behar den ofizioa baita.

        BESTE OHAR BAT: azken orduan, Donostiako talde honek errebista berri bat atera dutela jakin dugu: SUSA. Letra ttikiegian (bueno, hau txorrada bat da) artikuluak, poemak, itzulpenari buruzko erreflesioak (tres bien), tira, nahiko gauza. Baina (barkatu) buruz ari gara, galdu egin baitzaigu genuen ale bakarra.

        POTT TROPIKALA honetan, ikusten duzuenez, materiale pilo bat sartu dugu, apika gehiegi. Baina horrek arrazoi bat du: inork ez daki hemen bihar edo etzi bizirik segituko duen, eta jakina, testamendua utzi nahi dugu. Daukagun guztia ahalik eta lasterren bota, zizareak jan gaitzaten baino lehenago. Baina ez gara, noski, literatura errealista egiten hasiko. Gu pantasia zale baikara.