—Itz-Lauz—

Aiatz

(Sopokel'ena)

Sofokle

euskaratzailea:

Zaitegi ta Plazaola'tar Iokin

Zaitegi eta Plazaola'tar Iokin'ek eladeratik euskeratua.

Atarikoa

Akileu'ren iskilloak zirala-ta, norlenka egiña zuten, zer nork beretu iakiteko. Agamenon eta Menelau'ren urgaziz, Odiseu'k iaso zitun iruzurrez. Aiatz eskerga ao-bete ortzekin utzi zuten. Adiskide aiekin autsi zun arrezkero. Ori zala-ta, bi gudalburu ta Odiseu'ren txaboletara oldartu zan Aiatz, aserre ta sumiñez irakiten. Gaiñez egin eta irurok il nai izan zitun Aiatz'ek. Azene iainko-emearen esku-altsua tarteko iarrita beaztopo gerta zitzaion, damurik. Zorarazi egin zun, alegia, eta bere burua bere senean ez zula, artalde ta abelgorrietara io ta iñolako sarraskia burutu zun Aiatz erotuak. Oillaritean, goganbear eta aieru guztiak aren aurka egozten ditute ta Odiseu'k bere gain artu du auzi orren aztarrenak artzea.

        Ementxe asten da antzerkia. Sarreran bertan gertatuaren berri ikasten du Odiseu'k. Azene'k berak iakinerazita. Erokeriaren mendeko ageri da Aiatz bera, antzerkiaren asieran. Bere senera itzuli zaneko bere burua lotsaren lotsez urtuta ikusten du, bere ustea ustel irten zitzaiola-ta. Bere asmoan bertan tinkaturik dirau oraindik; bere etsaiak oro abarrakitu naiean, alegia. Etsaitzenago da: Tekmese'n eskabidez gogoetan iartzen da, ta emaztea ta Eurisake semetxoa etsaien atzaparretan uzteko beldurrak asmoz aldatzen du. Arerioen aurka io bearrean, bere burua iltzea erabakitzen du, arrezkero. Erabaki ta egin. Illotz hura eortzi ala ez eortzi, duzu gero auzia. Egundoko eztabaida dute Teuker, Agamenon eta Menelau'k. Beingoan zuritzen du liskarra Odiseu'k. Illaren aldeko iartzen du bere burua Odiseu'k, bear zanez eorzteko agindurik.

Antzerki-lagunak

AZENE iainko-emea.

ODISEU, kepalenetarren buruzagia.

AIATZ, Salamin'eko bakalduna.

TEKMESE, Aiatz'aren izter-anderea.

EURISAKE, aurra, bi-bion semetxoa.

TEUKER, Aiatz'aren ugaz-anaia.

MENELAU, Esparte'ko bakaldun.

AGAMENON, Eladetarren gudalburu nagusiena.

GEZNARI bat.

Eurisake'ren AURTZAIA.

Menelau, Agamenon eta Teuker'en laguntaldeak.

ABESLARI-TALDEA, amabost itsas-gizonek osotzen dute, ABESLARI-BURUA aintzindari dala.

        ANTZEZTOKIA.— Izpazterrean Eladetarren kapardia (1) ageri da, Troia'ri alaz egin ziotenean (2). Ezkerrera zelaia ta erdi-erdian Aiatz'en kaparra; eskubira beste zenbait kapar lerroz-lerro tinkaturik. Ara ta ona dabil Odiseu, ondartzako oñatzak arretaz azterka. Begiz ikusi ez arren, gaiñean dauka Azene, Iainko-mintzategi aldean zutik. Eguna zabaldu danekoxe, antzerkia esten da.

SARRERA

        Azene'k.— Laerti'ren (3) seme ori! beti noski ataizean (4) ikusi zaitut, arerioren bat eizean atzeman zur anteak egiten (5). Orain bertan ere, Aiatz'en izpazterreko kapar urren ikusten zaitut, kapardiko azkena arena bait da. Aspaldion, aren oiñatz egin berriak, zakur antzo, ausnatuz ta neurtuz ari zera, barruan ala lekorean dagonentz ikusteko. Ez zabiltz bidea galduta, Lakainezakur (6) sudur onekoa bezela ibilki. Begi-bete ezkero (7), barruan baitago gizona, ezpataz iltzen duten eskuek eta burua patsetan blei-blei izerdia tantaka daritela. Onezkero, atetik barnera begiak zorrozten ari bearrik eztuzu: noren ederrez eginbideok egiten ekiñalean ari zeran esatea, noraezeko (8) duzu irakatsiko dizut, iakiñen gaiñean bait-nago.

        Odiseu'k.— Oi, Iainkoetan laztanen zaitudan Azene'ren mintzoa! Ikusi-ezin zeran arren, ezagun erreza zaitut, zure otsa baitantzut eta nere baitan ozen zorarazten bait-nau Tirreni'ko (9) borontze-tuta dun turutak bezela (10). Oraingoan bai aotik atera didazu (11): gizon arerio baten ibileraz galdeka ari nauzu or-emen. Aiatz babeskidunarenak alegia. Aspaldidanik aren aztarrenen billa diardut, ez beste iñorenik. Bart egiteko ederra egin baitigu, oiek berak egin izan balin balitu, beintzat. Argi ta garbi deusik eztakigu iakin, ta batean batera ta bestean bestean keko-meko gabiltza, ordea. Ta nere baitarik bertan berako lanbide orri (12) uztarperatu natzaio ni. Abarrikaturik (13) eta eskuz lepo egiñik aurkitu baititugu artaldeak eta orobat artzaiak ere. Ari egozten dio nor-naik errua. Ordokiak barrena eskuetan ezpata odol-ixuri berritan uieldurik (14), bera iauzika (15) oldartu zala ikusi zun ikusle batek esan eta zearo ta mearo (16) azaldu zidan. Berealakoan, aren aztarnen billa oldartu naiz: batzu, noski, ezagunak ditut, bestetzu ikusiz balditu (17) egin naiz ta norenak ditezkenik eztakit. Garaiz etorri zatoz, ordea. Lengo ta geroko edozertan zure eskuak zuzentzen bait-nau, endaizlari antzo. (18)

        Azene'k.— Iakin banekin, Odiseu, ta aspaldion bideak zear zure eize-aldian gogatsu iagole billakatu natzaizu.

        Odiseu'k.— Nere alegiñetan abagunez al nabil, andragoi laztana? Ta zergatik orren burugabe oldartu da?

        Azene'k.— Akileu'ren iskilloak dirala-ta, aserrez sumin zegon.

        Odiseu'k.— Zergatik, ordea, artaldeei buruzki io du?

        Azene'k.— Zuen sarraski-odoletan(19) eskuak gorritzen zitula uste baitzun.

        Odiseu'k.— Aren asmoa, beraz, Argutarren (20) aurka ote zan?

        Azene'k.— Ta burutu ere egin zezaken, zabartuxe izan ba'nintz.

        Odiseu'k.— Zer-nola daiteke orren ausarkor eta beldurrik gabe?

        Azene'k.— Bart zuen aurka oldartu zan masti-aitzurlari (21).

        Odiseu'k.— Gureganaño etorri ta io-muga iritxi al du?

        Azene'k.— Bai, noski, bi gudalburuen ataurrean zegon, egon ere.

        Odiseu'k.— Ta nola eutsi diote esku sarraski-miñari?

        Azene'k.— Neronek eragotzi diot; begietan ustekizun aizunak ereinda, poz galgarria ken-erazi diot: ta banatu gabe ta nahas mahas itzaiek zaitzen zituten artaldetara eragin diot: ara oldartu zan, eta adar abereak sarraskitu egin zitun, baranoan bizkar-ezurra autsirik: bere eskuz bi Atereu'tarrak (22) il-iduri zitun, batean; bestean, berriz, beste gudalbururen bati iardoki iduri zion. Erokeriz bidea galdutako gizon ori neronek zirikatu egin nun, esi galgarrietara bultzatuz. Ta gero, bere arloa bukatu-ala, burua iaso, ta oraindik bizirik zirauten idiak, eta artalde osoak uztarturik etxeruntz eroan daroaz gizonak bailiran, ta ez adardan eizaki; eta orain, bere baitan oin-eskuak uzkaldurik (23) gorriak ikusi-erazten dizkie. Erokeri au argi ta garbi erakutsiko dizut, ikusi ta Eladetar guziei ialki dezaiezun. Ez beldurrik izan, itxoiozu, ta gaitzik ez duzu iasoko gizonagandik: aren begi iraulien argia okerreraziko diot, eta zure arpegia ez du ezagutuko (24). Ots! zu, atxilotuei eskuak atzekalderaturik goroitiz uzkaltzen ari zeran ori! ots! zatoz! Aiatz'i deika nauzu! zatoz tegi aurrera.

        Odiseu'k.— Zer dagizu Azene? Iñola ez iozu otsegin lekorera.

        Azene'k.— Ez al zera ixillik egongo? Ez ezazu bildurrik izan.

        Odiseu'k.— Ez, iainkoarren! Barnean gelditzea dauka.

        Azene'k.— Zeren estu ta larri zera? Ez al zan au lenago gizon, ala?

        Odiseu'k.— Ta nere etsaia, noski, oraindik ere.

        Azene'k.— Etsaiei buruz par egitea ez al da parrerik eztiena?

        Odiseu'k.— Neri, ordea, gizon ori barnean egotea aski zait.

        Azene'k.— Gizon zoro baten buruz buru ikusteak ikaratu egiten al zaitu?

        Odiseu'k.— Senean ba'lego (25) ikararik ez nuke egingo, aurki.

        Azene'k.— Oraingoan, ordea, naiz ta alboan euki, ez zaitu ikusiko.

        Odiseu'k.— Nola daiteke, ordea? ikusi begi beurez baitakus.

        Azene'k.— Ikusi badakuskete, begiak, ordea, latisoaraziko dizkiot.

        Odiseu'k.— Dana daiteke noski, iainkoen bat tarteko izaki.

        Azene'k.— Orain zaude ixilik, ta zaude zaudenez.

        Odiseu'k.— Geldituko naiz noski; emendik urrun egongo ba'nintz, ordea, naiago nuke.

        Azene'k.— Ots, Aiatz, bigarrenez otsegiten dizut. Zure gudukideari orren iaramon gutxi egiten al diozu? (Kaparretik ateratzen da Aiaiz, burtzoraturik, eskuetan idabiurra (26) odoletan blei-blei.)

        Aiatz'ek.— Agur, Azene, agur Tzeu'ren alaba! Garaiz bai-zatoz! Urrezko sarraskiz buruntzatuko zaitut, eizaki onen esker onez.

        Azene'k.— Ederki esana: esaidazu, ordea, auxe: Argu'tarren gudostean ongi gorritu al duzu ezpata?

        Aiatz'ek.— Illarraindu (27) naiteke, noski, ta egundaiño ez dut ukatuko.

        Azene'k.— Ta Atereu'tarren buruzki ere burrundarazi al duzu zure ukabilla?

        Aiatz'ek.— Aurrerantzean, beñik bein, Aiatz ez dute itsusierazi al izango noski.

        Azene'k.— Illak dira gizonok zure esanaren arauz.

        Aiatz'ek.— Illak onezkero; etorri betoz nere iskilloak bipiltzera.

        Azene'k.— Ala da: Laerti'ren semeaz, ordea, zer? zer gertatu ote zaio? Iges egin al dizu?

        Aiatz'ek.— Zakur maltzur hura nun dan galde egiten ote didazu?

        Azene'k.— Baiki. Odiseu zure aurka daukazuna diot (28).

        Aiatz'ek.— Ene Andregoia, barnean datza billurtuetan (29) eztiena: oraindik bera iltzerik ez dut nai.

        Azene'k.— Aurrenik zer egin gogo diozu? edo, zer beste irabazi atera nai diozu?

        Aiatz'ek.— Tegian sapaiko zutabeari lotuta...

        Azene'k.— Zer gaitz egingo diozu zoritxarreko orri?

        Aiatz'ek.— Lenik zaharoz bizkarrak odolustu ta gero il (30).

        Azene'k.— Ez ezazu gaitzitu (31) onela zoritxarreko ori.

        Aiatz'ek.— Zuk opa-ala beste edozer eskatu idazu, otoi ark, ordea, zigor au iasango ta ez besterik.

        Azene'k.— Erabilli ba, eskua, ta buruan iraultzen duzunik ez ezazu itzuri, ori egitea atsegin zaizun ezkero.

        Aiatz'ek.— Banoa arlo ontara: zu, berriz, alako gudu-lagun beti izango al zaitut, arren bai arren. (Kapar barnera badoa).

        Azene'k.— Badakutsu, Odiseu, iainkoen indar andia! Gizon ori baiño gurbillagorik (32) edo egitekoetan dagokan oro burutzeko andiagorik arki al izan duzu?

        Odiseu'k.— Iñor ez dazagut, nik beintzat. Alare, erabat errukien dut zoritxarreko ori, naiz ta etsai izan, alabearrez zoritxarrari loturik baitago: nereari bezin-bat arenari so egifen bai tiot. Bizi geranok iduri uts edo itzal arin besterik ezkerala baitakust.

        Azene'k.— Onelakoak, noski, ikusirik, iainkoen aurka bein ere ez ezazu itz arrorik esan; edota, beste edonor baiño esku-indartsuagoa edo aberats okituagoa ba'ziña ere, ez zaitez oillartu: gizonarekikoak oro egun batek eratxi ta berriz eraiki egiten baititu: gogoz neurritsuak laztan ditute yainkoek eta gaiztoak gorroto (33). (Ezabatu egiten da Azene, alde egiten du Odiseu'k eta abeslari-taldea agertzen da antzokian: itsasgizon salamindarrak osotzen dute:)

ABESLARI-TALDEAREN SARRERA

        Abeslari-taldea'k.— Erriaren oiñarria itsasora daukazun Salamin izpazterreko Telamon'en seme ori! (34). Zerau zorioneko zeranean, pozarren atsegiñetan egoten naiz. Tzeu'ren ukaldiak io, edo, Danau'tarren (35) itz gorriak beztu ta iardokitzen zaitutenean, ordea, beldurrez ta ikara lauorrian izuturik oi naiz, uso egalarien begiak bezela. Onelaxe, bart arratseko deadar aundiz belarriak eltzagorturik, (36) zurru-murri ardaillak zurturik gauzka: zaldialz ipurñauzka diarduten larrera oldartu ta Danau'tarren abereak, eta aiztamakil muturrez atzemandako gañontzeko abereak abarrakitu egin dituzula, burni goriz illik, alegia (37).

        Orra Odiseu'k aopean txutxumutxuka asmatu eta guziei belarrira dizkien itz ixillak, eta erabat zuritu ditu. Zutzaz orain, siñisgarriak esaten ditu eta esaten dituna baiño pozago dabiltz entzuten diotenak, zure ondikoak aokaldiz isekatuz (38). Utsik ezin dezakezu egin gogo aundien aurka erasorik. Nitzaz alakoak norbaitek esango ba'litu, ez lituke limurtuko iñola ere: daukanaren aurka zirrist egiten du bekaitzak. Arrezkero, aundiengandik alde, txikiak arresiaren babes aul dira: aundiekin, ordea, apalak onenik lirake eta aundia txikiagoak sendotuko luteke. Ergelei, ordea, itzurrok alde aurrez irakastea ezinkizun da. Alako gizonek asaldatzen zaitute abarrotsez: guk, berriz, guzioi buruz gure buruak babesteko, ezer ezin dezakegu zu bage, iauna (39). Zure begiak itzurtzen ditutenean, egazki-saillak bezela garraixika oiu egiten dute: ez-ustean agertuko ba'ziña, ordea, sai andiak izuturik, berealakoan ixilduko lirake mintzul.

        — Oi surmur aundia, nere lotsa gorriaren ama — zezenak iraultzen duten Tzeu'ren Artemi'k erri osoaren bigantxa-taldeetara saillean oldartu-erazi ote ziñun, naiz gurenda-sari agor batengatik, naiz ildako gurenak dirala-ta atzipeturik, edo, bezuza-bageko(40) orein-eiza utsala dala-ta? Ala, aiztaga elkartuaren aserrebidea izaki, gaueko maltzurkeriz iraiña ordain-erazi ote dizu Eniali (41) borontzezko bular-oskoldunak? Zure baitarik ezpaitziñan egundo okertu, Telemon'en seme ori, artaldeen gain oldartzeko alakoan: yainkoen gandiko eriak io bide zaitu: argutarren (42) mardailkizunetatik begiratuko al gaitute Tzeu'k eta Poib'ek (43). Gezur otsez ziri ederrak sartzen ari ba'lira iaun aundi-maundiek ta Sisipu'ren (44) etorki galduak, ez, ez, ez, errege surmur ezaiña eraiki ez dedin, izpazterreko kaparretan orrela ez ezazu zure burua euki (45).

        Iaiki'ta atera zaitez tegitik, ordea, bertan luzaroegi atseden eragiñean murgildurik baitzaude, ondikoaren (46) sumiña ortziraño sutaraziz. Aize-begiko aranetan barrena oldartzen da arerioen lotsagabekeria, ezeren beldurrik gabe: guziok iñakaz, parre zantzoka belarri-mingarriak ixuriz, ta atsekabeak atzemanik mukuru egiten dit nere baitan (47).

LENENGO GERTARIA

        Tekmese'k.— Aiatz'en ontzi laguntzalleok! Erekteidar (48) iatorren etorkiko oiek! Telamon'en urrutiko etxearen lleba artu dugunok (49), badugu erostarik aski. Aiatz izugarri, eskerga, bizkar-indartsua, orain, etzanda baitatza ekaitz zikiñak eroturik (50).

        Abeslari-talde-burua'k.— Atzoko dordoa zertan aldatu da bart? Pirigi'ko Teleuta'ren (51) alaba orrek, esaiguzu esan, aiztagaz irabazitako oaidea zu izaki, Aiatz oldarkoiak atsegiñetan laztandurik baitzaitu, ez-iakiñez eztiguzu mintzatuko-ta.

        Tekmese'k.— Itz esan-eziña nola esan, ordea? Erio besteko (52) dordoa (53) entzun bear baitidazu. Bart Aiatz ospatsua, erokeriak atzemanda, laidotu egin da. Kapar barnean zeuk ikusi ditzakezu, gizon ark bere eskuz lepo egindako opariak odoletan blei-blei.

        Abeslari-taldea'k.— Gizon kartsu orri buruz erakutsi didazun berria! Eroan eziña ta itzuri-eziña, noski! Danau'tar aundi maundiek (54) barreiatu susmurra bera bapikatuz daroa ele aundiak. Ene! datorrenak lauorritan nauka! Guzion ikusbegian il egingo da gizona, ezpata odoltsutan lepo-egin baititu esku zoroz nahasi-mahasian artaldeak, unaiak eta zaldi-zaiak (55).

        Tekmese'k.— Ene! Ondikotz! Andixetik, andixetik etorri zitzaigun giberriak lotuta ekarki (56): oietariko batzuei lurrean lepoa moztu, bestetzuei saietsak urraturik erdibitu egin zitun. Gero, bi ahari oin-zuriei oratu, ta batari burua ta mingaiñ erpiña itaiturik, iraitzi egin zitun; eta bestea, zutabeari zurrun loturik, zaldi-ugal aundia artu, ta zaharo bikoitz burrundatsuz io:-gin zun, iainkoren batek irakatsitako itz beltzak iaukiz (57), gizonetarik iñork irakatsiak ez, beintzat.

        Abeslari-taldea'k.— Burua estalkiz kukuturik (58) isil-ostuka oiñez igesari emateko, edota, arraunlari zaluen tostan (59) eserita itxasoan barna ontzian urrunera ioateko garaia da, noski baiño noskiago: alako dixidu (60) gorriak gure aurka egozten bailizkigute Atereu'tar iaun biek. Onekin iasanik arrika iota ilko nauten beldur-ikaraz, alabear ezin-urbilduzkoak atzemanik baitauka.

        Tekmese'k.— Ez, aurki; tximista dirdaitsu gabeko egoa xuria oldartu dadiñean, arin atertzen danez, narerik dago: ta dagoneko bere baitara itzulita, ark dordo berria dauka. Beste iñork utsik egin gabe, norberaren etxeko makurrak so-egiteak dordo andia areagotu egiten bait-du.

        Abeslari-talde-burua'k.— Bare baldin badago, ordea, erabat zorioneko gertarazi ditekela deritzat: makurra ioana danean, kezka gutxiago oi baita.

        Tekmese'k.— Norbaitek aukerarik egokitu ba'lizu, zer obetsiko zenuke: zerau atsegin-bitsetan izaki, adiskideak atsekaberazi, ala, ziper ikusten dunarekin eskuartu, aren atsekabean erkide izanik?

        Abeslari-talde-burua'k.— Makur bikoitza areago duzu, andrea, noski.

        Tekmese'k.— Gu, berriz, gaitza aterturik, sordeia baiño sordeiago gauntza orain (61).

        Abeslari-talde-burua'k.— Nola diokezu ori? diozunik ezer ez dulert, noski.

        Tekmese'k.— Gizon hura burutik eginda zegonean, bere gaitzetan atsegiñarren birloraturik (62) zebillen bera, noski: gu, ordea, burua onik izaki, negarrez ta deitorez (63) giñan. Orain, berriz, bere senera etorri ta goitzak arnasa artzen utzi dionean, bera erabateko atsekabe gorriak erabili darabil, eta gu ere, era berean, eta len baiño ezago (64) ez, beintzat. Makur baten orde ez al dira bi emen?

        Abeslari-talde-burua'k.— Zure gogaide (65) nauzu, ta iainkoren batek ukaldiren bat igorriko ote digun beldurretan nago. Bestela nola liteke, ba, beraren gaitza aterturik, burutik eginda zegonean baiño zoritsuago ez al izatea?

        Tekmese'k.— Zuk iakin egin bear zenitun gauzok, onela diran ezkero.

        Abeslari-talde-burua'k.— Asieran nola io zun gaitzak? Atsekabean lagun gauzkazunoi esaiguzu.

        Tekmese'k.— Gertari dana iakingo duzu, garbaikide (66) zeran ezkero. Gau beranduan, arratseko ler-suak erre-ala, sorbatz (67) biko ezpata artu, ta besterik gabe, irtetzera ziolazkoa egin zun. Nik iauki ta auxe esaten diot: «Zer dagizu, Aiatz? Iñork deirik egin gabe, geznari batek ere otsik egiteke, turuta-otsik entzuteke, zertara zoaz? onezkero gudaloste osoa lotan datza». Labur erantzun zidan, betikoa berrituz: «Andre, andren edergaillu duzu ixilla». Aditu-ala, ixildu nintzan, eta bera oldartu zan bakarrik. Ango ezer ezin nizuke esan. Barneratzekoan, berriz, saillean idiak, artzanorak, eta eize adar-ederrak loturik zekartzin. Batzuei lepazurra autsi, bestetzuei buruz gora uzkailita (68) lepo-egin eta bizkar ezurra austen zien: lotuak, berriz, gizakumeak bailiran, xehakatuz (69) sarraskitu egiten zitun artaldeen aurka bere burua amilleraziz. Azkenik, ateak zear iauzi egin eta mamu (70) ezein bati akar (71) gorriak burgoi egiten zizkion, batean Atereu'tarren iarkiz, bestean Odiseu'ren aurka, irri karkaillez zantzoka, aien aurka egin zitun apenak (72) ialkiz.

        Ta gero berriz, etxeratu iauzika, ta astiro astiro, engaraz (73), bere senera etorri zan. Ta etxea (kaparra) sarraskiz mukuru ikustekoan, bere burua ioka burrunbaz oiu min egin zun: ta kalikaz (74) ildako bildotsen ondakin artean sorgor eseri zan, esku-azazkalez ille-adats-txerloak idokiz (75). Ta luzaroan mintzul lotu zan. Geroenean, esatekoak esaten dizkit eskainka, gertatua osorik ezpanion agertzen: gertarazi zitzaizkioken gorabera oro galdez irrikitzen zegon. Nik, berriz, adiskideok, beldur lauorritan, ark egindako guzia ialki egin nion, yakin-arauz. Berealakoan, alde-aurkez iñoiz ari entzun ez nizkion gorriak deitoratu zitun. Gizon matxar eta aulari zegozkiola alako zinkuriñak egitea beti baitzeritzan, oiu txirriti zorrotzik atera gabe minduruka diardu, zezenak surraizez marruma egiten dun arauz. Orain, ordea, alako ondiko beltzean izaki, gizona iangar, edan gabe, lepo egindako abere artean ikararik egiteke datza. Ta ez egitekoren bat burutzeko asmotan dagola nabari da; alakoak esan eta auhendatzen (76) baititu: Ots! adiskideok! ortara igorria bait-naiz, barneratu ta soroskiz (77) lagun etorri zaitezte! ezer balin ba'dezakezute, beintzat (78). Alako gizakumeek adiskideen itzetara txil egiten dute-ta.

Abeslari-talde-burua'k.— Teleuta'ren alaba! Esatekoak esan dizkiguzu esan: gizona gaitzak zoratu egin omen du.

        Aiatz'ek (Kapar barnetik).— Ene bada! ondikotz!

        Tekmese'k.— Laister, antza, areago! Ez al diozute entzun Aiatz'i? Ark egin dun oiuaren andia!

        Aiatz'ek.— Ene bada! Ondikotz!

        Abeslari-talde-buru'ak.— Burutik eginda edo lengo zoroaldikoak aurkez izaki, betillun bide dago gizona.

        Aiatz'ek.— Ene seme! enetxo!

        Tekmese'k.— Ene zoritxarrekoa! Eurisake, oiuka zuri ari zaizu! Zer egin gogo ote du? Non ote zera? Zoritxarrekoa ni!

        Aiatz'ek.— Teuker'i otsegiten diot. Non da Teuker? Betikoz sarraskian aldia ematen al du? Nereak, berriz, egin du.

        Abeslari-talde-burua'k.— Senean bide dago gizona. Iriki, arrezkero. Agian ni ikusita itzal apurren bat izango du (79).

        Tekmese'k.— Orra begira! iriki dut! orrek egiña eta orain egon dagonez ikusterrean dukezu (80).

        Aiatz'ek.— Ene ontziko gizon laztanok! nere adiskide bakarrok! bide zuzenean kirmen iraun duzuten bakarrok! Arestian, odol-ekaitz zirimolaren uiñak baranoan ezker-eskuin, goibarren murgillerazi nau.

        Abeslari-talde-burua'k.— (Tekmese'ri) Ene bada! zuzenegi aitortu bide didazu; orra, burua galdu dunaren egiztabidea.

        Aiatz'ek.— Ontzi-iarduneko lagun-sailla! Odol-ekaitzaren uiñak ontziratu ta itxas-arraun-endaiari (81) eragiñez diarduzun ori, zerau bakarrik ikusia zaitut nere atsekabe lagun. Eup! beingoan urratu nazazu (82).

        Abeslari-talde-burua'k.— Itz gaiztorik ez esan! Gaitzari osabide makurra cratxikirik, dordoa areagotu egiten da.

        Aiatz'ek.— Banakutsu kementsu ta bioztoi, gudu gorrietan beldurrik gabea, abere otzanetan esku latza erabilki. Ene bada! Guzion parregarri ta elepide (83) billakaturik.

        Tekmese'k.— Arren bai arren, Aiatz iauna, ez ezazu orrelakorik esan.

        Aiatz'ek.— Alde ortik! Utikan txakurrari ipurdian mun egitera (84)! Ene! Ene!

        Tekmese'k.— Iainkoarren! Nere esanetara etorri zaite.

        Aiatz'ek.— Zoritxarrekoa ni! eskuetatik gorrotogarriok itzuri eta odol beltza ixuri eraziz, idi adar-makats (85) ta auntzalde aipatuetan arnildu naizen au!

        Abeslari-talde-burua'k.— Egiñak egin eta zergatik samindu? Oriek orrela ez izaterik ezin diteke eragotzi.

        Aiatz'ek.— Dana ikusi ta makur guzion egille ta gudalosteko birzairik (86) zikiñera zeran Leerti'ren seme orrek! pozarren parre aundiak egiten dituzu nonbait!

        Abeslari-talde-burua'k.— Iainkoak onez, parre ta deitore egiten du bat bederak (87).

        Aiatz'ek.— Naiz ta begi txarrak iota (88) nagonez egon, hura ikusiko banu ikusi... Ene bada, ondikotz!

        Abeslari-talde-burua'k.— Itz arrorik ez esan. Zain txarra daukazula (89) ez al dakutsu?

        Aiatz'ek.— Ene Tzeu, aitonen arbasoa! Nola birrindu al izango nituke maltzur alarena ez bestena, nere arerio giza-birzai ori, ta bi bakaldun gudalburuok la nere burua il gero? (90).

        Tekmese'k.— Ori eskatzen duzunean, neretzako berebat eskatu ezazu erioa: zu ilda zertako bizi bear dut?

        Aiatz'ek.— Oi illundi, nere argia, oi leze argitsuen orrek! ar nazazute ar bizi-lagun, ar nazazute! Iainkoen endagana ezta iraizeko (91) gizonengana begiak zorrozteko aintzat ezpainaiz, gizonen onik itxaroteko. Tzeu'ren iainko-alaba zaintsuak galdu nau, arri ta makilla erabilki (92). Nora iges egin? nora ioan eta oin geldian bizi? (93) nere baranokoak oro erabat ondatuz doaz ta eizaki zoro artzen etzanda nago. Ezker-eskubi gudaloste osoak dardaraziz ilko ninduke (94).

        Tekmese'k.— Zoritxarrekoa ni! Lenago iñola ere iasango ez zitun lotsagarriak esan bear gizon onek

        Aiatz'ek.— Itxasarteko erreten durunditsuok! eta izpazterreko arpeok eta itxasaldeko larra! Luzaro aundian euki nauzute Troia baranoan: gaurgoitik ordea, arnasa artzen ez nauzute eukiko! Aditzalle onari agur! Eskamander aldeko (95) ur lasterrak, Argu'tarrentzako ongi egilleok! gizon au berriz ez duzute ikusiko —itz arroa illarraindurik esango dut— Eladetar lurraldetik arako Troia'k beste antzekorik gudostean ikusi ezpaitu orain berriz, ona lurrean etzanda nago, itxusiturik.

        Abeslari-talde-burua'k.— Ixilerazi, ala, itz egiten utzi bear ote dizudan eztakit, alako gaitzetan lur iota baitzakust.

        Aiatz'ek.— Ai! ai! nork uste zezaken iñoiz nere izena nere gaitzei bat etorriko zitzaienik? bitan eta irutan deitora bearra dut, noski; alako gaitzetan murgilduta bainago. Nere aita, ordea, kemenaren irabazi-sari aurrenak gudostean irabaziala, Ide (9b) lurralde ortatik etxera zan erabateko ospea ekarki. Aren seme au, berriz, Troia alde bertan adore ez gutxiagoz legorreratu nintzan au, nere eskuek egitsari txikiagoak ez egin arren, Argu'tarrentzat itxusiturik onela oso eziñean nago (97). Alare, auxe iakin uste dut. Akileu bizitan bere iskilloak norbaiti indar-norlenka bidez emateko izan ba'litz, nik beste iñork ez zitukean beretuko, noski. Orain ordea, azpikeriz edozertarako buru dan gizonaren bizkar ezarri (98) ditute Atereu'tarrek, nere indarra bazterreraturik. Ta nere begi ta gogo galdu au, nere asmoetatik astanduak izan ez ba'lira, beste iñoren aurka alako erabakirik etzuten arribidez (99) gaitzetsiko. Orain ordea, aien aurka nere eskua zuzentzeko nintzanean, Tzeu'ren alaba begi-izu ezi-gabeak, gaitz gorria iaurtirik bidea galerazi zidan, abere oietan nere eskuak odol-gorritu alakoan. Aiek ordea, iñaka diardute, nere gogoaz bestera iges egin dutela-ta: iainkoren batek io oi dunean, ordea, koldarrak berak ere itzuri lezake hura baiño areago dana. Ta orain zer egin bear? argi ta garbi iainkoekiko karats (100) naiz, Elade'tar gudalosteak gorrotatzen nau. Troia osoak eta eskualde onek iguin naute. Ontzi-alkiak eta Atereu-tarrak bertan bera utzirik etxerat ioteko Aigai itxasoa (101) igaroko ote dut? Aita Telamon'i agertuz zer arpegi erakutsiko diot? Nola iñoiz iasango al nau kemen-saririk gabe agertzea, berak irabazi aintzazko allara (102) aundi bage ikustea? (103) Ez, ori ezin daiteke. Alderantziz, Troia'ko arresira (104) ioanik, bakarrei bakarrik elkarren gainka iazarri ta egiteko andiren bat buruturik, ilko ba'nintz gero azkenik? Au, ordea, Atereu'tarren gogarako litzake, nonbait. Ez ahal, iñola ere. Beste biderik arki bear noski, sortzez arengandikoa izanik, erraigabeko uzkurra ez naizela aita agureari erakusteko. Luze bizitzerik opa izatea ahalkekizun du gizonak, bere gaitzetan aldaketarik ez izaki. Egunez egun zer atsegingarri dauka gizonak, eriotzari urreratu ta urrundurik? Uste usteletan berotuko litzaken gizona ez-aintzat nuke. Beraz, edo, eder bizi izan, edo, eder il, dagokio aitor semeari. Itz dana entzuna duzu (105).

        Abeslari-talde-burua'k.— Sasi-itzik esan duzunik iñork ezin du esan, zure baitarikoa baizik. Arrezkero, baretu zaitez, ta gizon adiskideoi emaiezu zure asmoaren buru izatea, beste bulko oiek bazterreraziz.

        Tekmese'k — Aiatz iauna, alabearra baiño gaitz aundiagorik ez du gizakumeak. Ni, adibidez, bere buruaren iabe zan aitak sortu niñun; Pirigitarren (106) artean iñor izatekotan, hura zenun bere aberastasunez altsu; orain berriz, uztarpeko nauzu yainkoek ala etsi zuten nonbait, eta baitik bat, zure eskuek. Alare, zure oean zurekin batera sartu naizen ezkero, zurekikoak oro onik gogoan ditut: ta auxe eskatzen dizut arren bai arren supizguaren Tzeu begirale arren, nerekin bat elkartu zaitun zure oe-arren, zure etsaiengandik esamesa gorririk artzen ez nazazu utzi, norbaiten esku amor emanik. Zu il, ta ilda gero aldenduko zakidan egunean bertan, nerau ere Argu'tarrek ezinbestean eramango naute zure aurrakin, ogipeko nadin. Ta nagusiren batek itz beltzez iorratuz esatekoak esango dizkit: «Ikus or Aiatz'en izter-anderea, gudalosteko altsuena zanaren arakoarena, nolako ioputza iasaten dun, len eguzki epeletakoa zala» (107). Alakoak esango ditu urliak: ta ni iainkoak eroango nau, zuretzat eta zure etorkiarentzat, ordea, itzok itxusi ahalkegarri izango dira: Zartzaro itsean (108) uzten duzun zure aitaz oroi zaite: beredin urtez (109) zarrakiturik (110) dan amaz oroi zaite, bizitan etxeratzeko iainkoei arrenka maiz eskatzen bait-die berak. Zure aurraz erruki zaite, bakalduna; gaztaroko azibideak barna zu gabe, bakar, laztan bageko umezurtz-zaien mendeko izango ba'litz, ilda gero, ari ta neri ere bai, erakarriko diguzun makurraren aundia! Zuri beste iñori begiak zorroztu ditzaiokedanik ez dut, emendik ara. Nere aberria suntsitu egin baituzu aiztagaz: ta aita-amak beste alabearrez ilda Ade'ko bizi-lagun izertatu dira. Zure orde, zer aberri izan dezaket? Zer aberastasun? Zuregan dut nik erabateko osasun eta ogasun. Nitaz ere oroi zaite. Atsegiñen bat nonbait dastatu dun gizonak, oroipena izan bear du aurki. Eskerrak beti sortzen baitu eskerra. Eskuratu onaren oroia galtzen duna ez litzake izango gizon aitor-seme (111).

        Abeslari-talde-burua'k.— Aiatz, gogoz erruki izango al ziña, ni bezela; orixe nai nuke. Onen itzak onartuko al dituzu.

        Aiatz'ek.— Baiki, niketz bederen goretsia izango litzake, nere agindu bakarra betetzeko bekokia ba'lu, beintzat.

        Tekmese'k.— Aiatz laztana, edozertan zure esaneko nauzu.

        Aiatz'ek.— Oraintxe nere aurra erakarri idazu, ikusi dezadan.

        Tekmese'k.— Ain zuzen ere, beldurrarren eskuetarik ioana da.

        Aiatz'ek.— Gaitzotan? ala, zer diraustazu?

        Tekmese'k.— Zuri aurkezturik gaixoa ez zedin il, nonbait.

        Aiatz'ek.— Nere alabearraren kide izan ziteken ori.

        Tekmese'k.— Nik, beintzat, zaitu egin dut alakorik baztertzeko.

        Aiatz'ek.— Egiña goretsi egiten dut, iakiñen gaiñera egonik, eginbideak maratz egin clituzulako.

        Tekmese'k.— Zertan, ba, lagun egin dezaizuket, beingoan?

        Aiatz'ek.— Bera aurkez ikusi ta berari itz-egin al izatea idazu.

        Tekmese'k — Or dago orren baten, morroien zaipean, noski.

        Aiatz'ek.— Zergatik, ordea, luzatzen du agiri izateko?

        Tekmese'k.— Enetxo, aitak otsegiten dizu. Eskuetatik oratuta daroazun orrako otsein orrek onara ezazu.

        Aiatz'ek.— Datorrenari ots egiten al diozu? ala itzik ez al dizute entzuten?

        Tekmese'k.— Ain zuzen ere, otsein orrek bertan ekarri dakar. (Eurisake dakar otsein batek)

Aiatz'ek.— Iaso idazu, onaño iaso idazu! Odol-isuri berri au ikusita, ezpaita beldurtuko, zuzen eta bidez nerea izaki, aitaren urak badauzka orrek (112) beintzat. Bestalde, aitaren ekandu gordiñetan onezkero ezi bearra du, moxala bezala, izatez nere antzeratzeko. Ene aurra! aita baiño zori obekoa izango al zera ta gaiñerakoan elkarren beteko: ez zera gaizto izango iñola ere. Alare, egun, iñartsi bearra zaitut, noski, gaitz guziekiko soraio (113) baitzera. Bizirik eztiena ezer ez oldoztean baitago, poz ta atsekabe izaten ikasi arte. Ontara eldu ezkero, norengandik sortua zeran, aitaren arerioei erakutsi bear diezu, aita nolako, semea alako.

        Bitartean, arnasa ariñetan bazkatu zaite, gogo gaztea laztanduz, ama onen atsegingarri. Nigandik alde egonarren, Atereutar batek ere ez zaitu beztuko mardailkizun gorriz, badakit: zure baranoan alako iagole ernea utziko baitizut, Teuker, alegia, zure aurtzaroaren zai. Egun, lekutan dabil noski, arerioven eizean.

        Zuek ere, babeskiz iantzitako gudariok eta itsas-gizonok, zuengandik berebat adei (114) berau itxoiten dut: nere agindu au ari iragarri iozute: nere etxera aur au eroan eta Telamon'i eta nere amari agertuerazi zaiela, Eriboie'ri, arean, aien zartzaroan betiko lagun dedintzat [betiko iainkoengana ietxi ditezeño]. Nere iskilloei buruz Akeu'tarren aukeran ez ditzatela ezarri norgeiagoka-epailleek, ezta nere ondatzalle orrek ere. Zazpi idi-larruz zulatu eziñeko babeski au ar ezazu Eurisake orrek, izenari dagokizunez (115), ugal sendo ontatik oratuz: beste iskilloak oro nerekin batera eortziak bitez.

        (Tekmese'ri) Len-bai-len aur au iaso ta tegia ertsi; kapar aurrean negar eta deitorez ez ibilli; deitore-zale bait-da emakumea. Ariñago itxi: sendagille ikasiarena ezpaita eresiak deitoratzea, burniz ebaki-bearraren makur aurrean (116).

Abeslari-talde-burua'k.— Beldurrarren izuturik nago, orren gogoa entzunda.

        Tekmese'k.— Ene Aiatz iauna, zer egiteko darabiltzu gogoan?

        Aiatz'ek.— Ez galdetu, ez aztertu: eder da gurbil izatea (117).

        Tekmese'k — Ondikotz! Biotz bageturik nauzu. Zure semearren eta iainkoarren, arren bai arren eskatzen dizut, ez gaitzazu bertan bera utzi.

        Aiatz'ek.— Geiegi samintzen nauzu: iainkoak goresteko bearturik ez naizela ez ote dakizu?

        Tekmese'k — Aitzak dantzutela ori! (118)

        Aiatz'ek.— Dantzutenei esan.

        Tekmese'k.— Ta zu ez al zera esanotara etorriko?

        Aiatz'ek.— Engoitik geiegi mintza zera.

        Tekmese'k.— Beldur bait-naiz, ene bakaldun.

        Aiatz'ek.— (Morroiei) Ez al duzute len-bai-len ertsiko?

        Tekmese'k.— Iainkoarren, leguneraztea onar ezazu.

        Aiatz'ek.— Erokeriak asmatzen diarduzula, iduritzen zait, nere ekandua bestelakotu uste ba'zenu (119).

ABESLARI-TALDEAREN ERESIA

        Abeslari-taldeak.— Itsasoko uiñak iota zorioneko kokatzen zeran Salamin ospatsua ta guzion betiko aipatua; ni, ordea, aspaldidanik begi txarrek iota, Ide'ko eskualde barna tinkaturik, uda ta neguz kopuru eziñeko illabeteak zear beti kapar-pean bizi naiz, aldiaren aldiz akiturik, Ade itzaltsu okaztagarrira noizpait elduko naizelakoan uste beltza dudala. Ta Aiatz gaitz berri sendatu-gaitzak lagun artu du, ondikotz, iainkoengandiko erokeriak iota. Lenago, gudu oldartsuan iaun eta iabe igorri zenun, orain berriz bakar-miñez larratzen du biotza, artzai bakartia iduri, adiskideen oñaze aundi billakaturik. Kemen aundienetako egitsari zarrak iguingarri gertarazi zazkie Atereu'tar zoritxarreko iguingarriei.

        (Biziago) Eriz burutik eginda dagola bere amak entzun dezakenean, nonbait, egun zarrez okiturik eta zartzaro ille-zurian, oiu negargarriz deitore egingo du gaixoak; ez baiña urretxindor negartiaren deitorea, baizik ere, eresi min txirritiz minduruka (120) ari izango da, bere bularra esku ukaldi usuz ioka ta adatzille zuriak idokiz.

        Obe bait-du Ade'n kukuturik egon burtzoratutako (121) eriak baitik bat, aitaren etorkiz Akai'tar (122) nekatuen txapeldun danak, azitako ioeratan aldakaitz irauteke, oi ez bestelakoetara emanagoa gertatzen danak. Ene aita zoritxarrekoa! Zuk ez beste Aiakar (123) iñork iasan ez dun makurraren berri ikasi dezakezunean, lur-iota gelditu bearra dukezu.

BIGARREN GERTARIA

        (Kaparretik ateratzen da Aiatz eskutuan ezpata: Atzean Tekmese dator)

        Aiatz'ek.— Oraindik eskutuan dana sortaraziz ta agerteraziz kukutzen duzun aldi luze ta kopuratu ezin ori! itxaropenez gaindiko ezer ez da, atzeman egiten baitira zin beldurgarria bera ta gogorik gogortuenak ere. Bereonelaxe, neri ere, len egonarriz ziper ikusiak (124) nitun neroni, uretan-gozatu-burnia bezela (125), aoa ematu (126) egin dit emakume onek. Arerioen artean bera alargun eta aurra umezurtz uzteko erruki bait-naiz. Arrezkero, banoa ikuztegi ta izpazterreko belardietara, nere orbanak garbituz, iainko-emearen aserre astunetik nere burua itzurtzeko. Ioan eta lekaro-eskualderen bat arki dezakedan aldean, lurrean zuloa egiñik, nere ezpata au, iskillorik gorrotogarrien au, kukutu egingo dut iñork ikusi ezin duken tokian. Gauak eta Ade'k bean zaituko al dute. Ektor etsairik miñenagandik esku-erakutsi au eskuetara zitzaidan ezkero, Argeu'tarren gandik onik ez dut iaso, arean.

        Egia da, noski, illen umeen atsotitz au: «Arerioen emai galgarria, ez da emai onuragarria». Arrezkero gaurdanik gora Iainkoei alki izaten (127) iakingo dugu ta Atereu'tarrak gores ten ikasiko dugu. Buruzagi dira izan, aien esaneko izan bear, beraz. Zergatik ez? Arrigarri ta azkarrenak makurtzen zazkie garai diranei: oinpean elurra zapaltzen dun neguak leku egiten dio uztaro arnari-ugariari: gauaren obo (128) illunari aldera egiten dio moxal zuridun egunak argia pizteko: aize arrigarrien erauntsiak itxaso minduruakin adiskidezkoak egiten ditu: lotua askatu egiten du lo alorodunak, eta ez dauka beti atzemanik. Guk, beraz, nola ez dugu ikasiko urguri izaten (129). Arerioa berriro adiskidetuko bai'litzan gorroto izaten badakit arrezkero, ta adiskideari urgaziz lagundu nai iakngo diot, betiko gotor ez bai'lirauken: gizakume geientsuenak ezpaituke kirmen adiskidetasunaren igeslekua. Baranoko oiek onik iraun diraukete, ordea. Emakume, barnera sartu ta nere biotzak irrikitzen duna erabat burutzea iainkoei eskatu iezu. Zuek lagunok, berebat, opari berberori aintzakotzat ar ezadazute onekin batera, ta Teuker datorkenean gure ardura izan dezala esaiozute ta zuekiko gogo oneko dedilla iragarri. Ioan bear dudan artara ioan bait-noa. Nere esanak burutu itzatzute ta oraingo zoritxarrean bertan osasuna arkitu dudala laster bai laster ikasiko duzute (130). (Badoa Aiatz: kapar barnean sartzen da Tekmese).

(iarraitzeko).

(1) Kapardi: kapar, tienda de campaña, ortik kapardi, kapar sailla, gudari-txabolen tokia.

(2) Alaz egin: arrantzu-tokian txalupak lerroz lerro tinkatzea adierazten du berez: ortik gudariek erri baten baranoan gelditzea erasota porrokatzeko: acampar, asediar.

(3) Laerti: Odiseu'ren aita.

(4) ataizean: lorratzean, kuzkuzka: en acecho.

(5) anteak egin: antolak egin: hacer diligencias.

(6) Lakaine: Elade'ko eskualdea.

(7) Begi bete ezkero: oraintxe bertan, mementuan.

(8) noraezeko: bearrezko.

(9) tuta: turutaren aoa.

(10) Tirreni: Mediterrane itsasoaren aldea, Itali'ren sartzaldetiko izpazterretik Sikili'rañokoa, alegia.

(11) aotik atera didazu: esatekoa asmatu didazu.

(12) bertan berako lanbide: berezko lana.

(13) abarrikaturik: txiki-txiki eginda.

(14) uieldurik: blai-blai eginda, busti-busti eginda.

(15) iauzika: ikotika, saltoka.

(16) zearo ta mearo: zain eta muin, ots, ipi-apa, kako ta zertzelada guziz.

(17) balditu: arritu.

(18) Auxe dakigu, oraiñarteko berriak bildurik: ollaritean zenbait abelgorri ta giberri lepo-eginda aurki ditute: guzion egille Aiatz ote danentz goganbeartu dute: Akeu'tar buruzagiekin muturrez mutur baitago Aiatz. Aztarrenak artzeko itza emanik du Odiseu'k. Ordokiak barrena, eskuetan ezpata odol-isuri berritan uielduta Aiatz ikusi du norbaitek. Berealakoan, aren aztarnen billa oldartu da Odiseu ta aren kapar-ondora io du.

(19) sarraski: mortandad, matanza.

(20) Argu'tarrak: Argu'ko bizi-lagunak. Asieran Argolide'ko uria zan Argu. Geroago Peloponese osoa adierazi zun, eta azkenik Elade osoa. Ortik Argu'tarrak Elade'ko bizi-lagunak.

(21) masti-aitzurlari: nahas-makil: intrigante.

(22) Atereu'tarrak: Atereu'ren semeak, Agamenon eta Menelau, alegia.

(23) uzkaldu: oin-eskuak lotu.

(24) Odiseu beldur-iarioari iñakaz ta gordin azaldu dio Azene'k ain zuzen ere, Akileu'ren iskilloak zirala-ta aserre Aiatz'ek burutu du sarraski gorri ura. Iskillo aiek Odiseu'k bipildu baitzizkion. Arrezkero, Atereu'tarren eta Odiseu'ren aurka dabil Aiatz. Lo ziranean, orien kaparreraño eldu zan. Azene tartetu egin zitzaion eta zorarazi egin zun, artaldeetara Aiatz'i eragiñik. Eroturik Aiatz'ek zenbait ardi, ahari ta abelgorri eroan ditu bere arerioak bailiran, gorriak ikusiarazteko. Beldurrarren Odiseu laztu erazteko, Aiatz aurkeztuko dio Azene'k.

(25) senean egon: estar en su juicio.

(26) idabiur: idaur, zaharo.

(27) illarraindu: arropuztu.

(28) (dot)ístÜtçí itza, bitara aditu diteke, «arerio» ta «aurrean daukazuna» ta gaiztakeriz darabil Sopokel'ek. Bigarren esanai au esaterik ez luke opa Odiseu'k aldi ontan. Euskerazko «aurka daukazuna» ere biotara artu diteke, nik uste.

(29) billurtu: lotailuz edo estekaz edo lokarriz lotu.

(30) Odiseu tautik esateke dago. Estu ta larri egon bear zun. Azene zirrika dabilkio Aiatz'i: Odiseu'ren izena entzun zuneko, arenganako gorroto beltza azaltzen du Aiatz'ek: loturik daukan aharia, Odiseu dalakoan dago Aiatz: zaharoz bizkarrak odolustu ta gero il egin goga du. Alakorik burutik ezin kendu al izango dio Azene'k eta ezinean, ortarako berotzen du.

(31) gaitzitu: mindu.

(32) gurbil: zuhur, neurritsu.

(33) Odiseu'k iaso ditun Azene'ren aolkuak, gerokoan on egingo diote, noski, antzerkiaren azkenean agertuko danez. Oraindik eroturik lekutzen da Aiatz, ta Tekmese dagon txabolara barneratzen da. An bertan ditu bere arerioak, gorriak ikusi-erazteko: ardi ta ahariak bere izterbegiak diralakoan baitago.

(34) Telamon'en seme ori: Aiatz, alegia.

(35) Danau'tar: Danau'ren ondorengoak. Argu'tarrak, alegia, ortik Eladetarrak.

(36) eltzagortu: xortu, sogortu.

(37) Aipatu surmurrok ez ditu barreiatu Odiseu'k antzerkiaren sarrera ondoren, lenago baizik. Surmurrok ziotenez, Aiatz zenun sarraski aren errudun eta barreatzen ari zan Odiseu.

(38) zure ondikoak aokaldiz isekatuz: mofarse de sus desgracias con insultos y hablillas.

(39) Aul eta txikiok Abeslari-taldekoak dituzu, Aiatz, berriz, aundia. Bere buruzagi gabe, ezertxo ezin dezakete, naiz ta babestu nai izan: arerioek oillarturik dabiltz, Aiatz agertzen ez dalako: ez-ustean agertuko ba'litz, berealakoan ixilduko lirake mintzul.

(40) bezuza: esku-erakutsi, atsegin-sari, opari.

(41) Eniali, itzez itz guduzale, Are'ren izengoitia.

(42) Argu'tar: Eladetar.

(43) Poib, itzez itz «dirdaitsu». Apol'aren izengoitia.

(44) Sisipu, Korinto'ko bakaldun azpikeriz aipatua.

(45) Bi aieru buruak ematen dizkie Abeslari-taldekoei Aiatz'en aurkako surmurrok ulertzeko: utsen baten erruz mindurik Artemi'k ortaratu du, edo, Are'k aserreturik ziria sartu dio. Izneurtuotan bi gaitz leporaturik ditu Aiatz'ek: ots, abereen sarraskia ta erotu zalazkoa.

(46) ondiko: zoritxar.

(47) Aiatz'en aurka iñakaz parre-zantzoka belarri mingarriak ixuriz ari dira arerioek eta euren lepotik ere iseka egiten die: guzi ori mingarri dute Abeslari-taldakoek.

(48) Erekteidar, Erektei'ren ondorengoak, Atenai'tarrak, alegia.

(49) lleba artu: tomarse interés: llebarik artu ez: no tomarse interés.

(50) Argi ta garbi Tekmese'k esaten die Abeslari-taldekoei: Aiatz eroturik da, ta abere-sailak berak lepo egiten ditu: surmurrak ziotena egia gertatu da damurik.

(51) Teleuta: Tekmase'ren aita.

(52) Erio besteko: eriotza bezelakoa.

(53) dordo: neke, lor, korapilo, durdu.

(54) Danautar aundi maundiek: Agamenon, Menelau ta Odiseu, alegia.

(55) Arrezkero gaitz aundiak sortu ditezke: Aiatz il arte ez dira narerik egongo Atereu'tarrak. Unai: artzai, bei-zai, idi-zai.

(56) Atereu'tar eta Odiseu'ren kaparretatik etorria zan Aiatz, beatzez erakusten dunez Tekmese'k, andixetik, andixetik esaterakoan bi ahari oin zuriak Odiseu ta Agamenon diralakoan dago Aiatz, egon ere.

(57) iauki: egotzi, larderiatu.

(58) kukutu: eskutatu, ostendu.

(59) tosta: ontziko iarlekua, arraunlariena, alegia.

(60) dixidu: eskainka, amenaza.

(61) sordeia baiño sordeiago gauntza orain: gaizki baiño gaizkiago gaude.

(62) birloratu: liluratu.

(63) deitore: minduru, zinkulin.

(64) ezago: gutxiago.

(65) gogaide: gogo lagun.

(66) garbaikide: atsekabean lagun.

(67) sorbatz: filo de un instrumento cortante.

(68) uzkaili: irauli.

(69) xehakatu: txiki txiki egin.

(70) mamu: monstruo.

(71) akar: agiraka.

(72) apenak: bengantzak.

(73) engaraz: nekez, gogo txarrez, gogoaz bestera.

(74) kalikaz: sarraskiz, ilketaz.

(75) idokiz: ateraziz.

(76) auhendatuz: mindurutuz, espatuz.

(77) soroskiz: laguntzaz.

(78) Aiatz'en iarduna beldurgarritzat du Tekmese'k, eta edozein gaitz goganbeartzen du: bere senera itzulita, bere apenak ustel egin diola ateman bait-du. Beraren arerioak bizi bizirik diraute; ta arerioen ordez giberri ta abelgorriak lepo egin ditula ikusten du Aiatz'ek. Lotsa gorritan urtuta datza, arrezkero.

(79) Aiatz'en oiuak entzutean, oraindik ere Aiatz eroturik dagola uste dute abeslari-taldekoek. Teuker'i deika, ari dala aditu dutenean, ordea, bere senera itzuli dala ezagutzen dute.

(80) eêê´´êëçµa zeritzan tramankuluaren bidez, antzokia aldatu egiten da ta kaparraren barnean Aiatz ageri da, ildako abelgorri ta ardien erdian.

(81) Endai: labeko palaren alde zabala, ortik arraunaren endaia.

(82) Erioa opa du Aiatz'ek egari dun lotsa gorria dala-ta.

(83) elepide: elebide, zer esan.

(84) utikan txakurrari ipurdian mun egiok: atzetik putz egiok, zakurren putza iretzat, vete a la porra.

(85) adar-makats: adarkatx, adar-oker, de cuernos en espirales.

(86) Gudalosteko birzairik zikiñena: Irin mota anitz ditugu: iriña, birriña, zaia ta birzaia, adibidez. Guziotan txarrena birzaia: orixe duzu Odiseu, gudalosteko birzai zikiñena, ots, zierra.

(87) Bat bederak: bakoitzak.

(88) Begi txarrak io: zoritxarrak io.

(89) zain txarra euki: adu txarreko izan.

(90) Orixe opa du Aiatz'ek: Ots, Odiseu, Agamenon eta Menelau il ta gero bere burua il.

(91) iraizeko: efímeros.

(92) arri ta makilla erabilli: iñozo bailitzan norbaiti lan eragin.

(93) oin geldian bizi: vivir sedentariamente.

(94) Bere erabakiaren zergatikakoak dakartzi Aiatz'ek: Azene'k gaitziritzia du, gudaloste osoa aurkako du, ta al ba'lu, il egingo luke arean.

(95) Eskamander: Tarake'ko ibaia.

(96) Ide: Pirigi ta Nlisi'ko mendia.

(97) oso eziñean egon: estu ta larri ibilli.

(98) aren bizkar ezarri: egotzi zerbait, atribuir.

(99) Txartel bidez orde, arriz autesten zuten aspaldikoek.

(100) karats: gorrotatua.

(101) Aigai-itsasoa: Mediterran-ekaldeko itsasoa, or-an-emen ugartez iosia, oraingo Balkan-ugartexe ta Anatoli arteko itsasoa, alegia.

(102) aintzazko aillara: aintzazko buruntza edo koroia.

(103) Telamon'ek saritzat Esione izter-anderea iaso zun, Erakel'ek emanda. Esione ori Laomedon'en alaba eta Priam'aren arreba zan. Aiatz, Eriboie ta Telamon senar-emazteen semea zenun. Teuker, berriz, Esione ta Telamon'ena.

(104) arresi: murru, inguru-orma.

(105) Ageri danez, Aiatz'ek ez du etxera ioan nai bere burua itsusiturik. Troia'ko guduan iltzea Atereu'tarren gogarakoa litzake, noski. Beste bide bat asmatu du: il egingo da, baiña, eder ilko da, aitorsemeari auxe baitagokio: edo eder bizi izan, edo eder il. Arrezkero, aren erioa aitak egindako egitsarien besteko izango da.

(106) Pirigitarrek: Pirigi'ko bizi-lagunak,

(107) Eguzki epeletakoa izan: mizke azia izan.

(108) itsean: tristean.

(109) beredin: asko.

(110) zarrakitu: zabar akitua, decrépito.

(111) Tekmese'ren itzok erdiragarri dira, benetan, eta Aiatz'i biotz ukitu bear: semea umezurtz ta bera alargun utziko ba'litu, beraz, arerioen gogora lotuko lirake

(112) aitaren urak euki: aitaren antzeko izan.

(113) soraio: apatico, insensible.

(114) adei: gizon-lege.

(115) Eurisake'k itzez itz «babeski-zabal» adierazten omen du.

(116) Elade'ko antzerkietan lenengoz sartu zuten aurra auxe dugu, Eurisake alegia. Sopokel'ek Omer'engandik ietxi bide zun, ots, Iliarenaren VI garren ataletik. Astianatz'ek bezela, Eurisake'k ere txintik ez du ateratzen, aitaren besoetan dala.

(117) gurbil: zuhur, neurritsu.

(118) Aitzak dantzutela ori: ez orrelakorik esan.

(119) Besterik gabe, Aiatz lekutu egiten da: ekkiklema'k giltz egiten du beste aldera ta Aiatz eskutatzen da.

(120) minduruka: zinkurinka.

(121) burtzoratu: burua galdu.

(122) Akai'tar: Elade'tar.

(123) Aiakar: Aiak'aren ondorengoak, Akileu ta Aiatz batez ere.

(124) ziper ikusi: gorriak ikusi.

(125) uretan gozatu burnia: como hierro al temple.

(126) ematu: emetu, bigundu, buperatu.

(127) alki izan: artara iarri, etsi.

(128) obo: zirkuIu.

(129) urguri: discreto.

(130) Gozo oneko ezpataren sorbatza beratu egin zaio Atatz'i, andrearenganako errukiaren errukiz.